Toorberg

Hierdie artikel moet skoongemaak of andersins verbeter word. Hierdie artikel voldoen nie tans aan die hoë gehaltestandaarde waarna Wikipedia streef nie. Voel vry om self in te spring en verbeterings te maak, en verwyder hierdie kennisgewing ná die tyd. Vir meer hulp, sien die redigeringshulp. Daar is moontlik kommentaar in die artikel of op die besprekingsblad oor wat verbeter moet word.

Hierdie artikel handel oor die Etienne van Heerden-roman. Vir die berg in Graaff-Reinet, sien Toorberg (berg).

Toorberg is 'n veel bekroonde roman deur die Afrikaanse skrywer Etienne van Heerden.^[1][2][3] Met dié roman het Van Heerden die CNA-prys vir Letterkunde, die W.A. Hofmeyr-prys en die Hertzogprys gewen. Laasgenoemde prys is die hoogste toekenning wat 'n literêre werk in Afrikaans kan ontvang. Die roman het hom ook die ATKV-prys vir goeie en gewilde lektuur besorg. Die roman word hoog aangeskryf deur letterkundiges en is volgens die ATKV 'n lekkerlees-boek vir die "gewone" leser.

Die verhaal is gebaseer op 'n ware gebeurtenis wat baie in die nuus was, dié van 'n kind wat in 'n put geval het en hoe daar gesukkel is om die kind uit te haal. Die gebeure het die verbeelding van die hele Suid-Afrika aangegryp. Die kind in die werklike gebeure is lewend uit die gat gehaal, maar Van Heerden het hierdie gegewe verwerk tot 'n ander verhaal. In Toorberg kombineer hy hierdie verhaal met die familieverhaal van 'n denkbeeldige familie op 'n familieplaas.

Toorberg val baie duidelik onder die roman-genre. Daar is 'n baie duidelike verhaalverloop. Die verhaal strek oor 'n lang tydperk en behels 'n hele familiegeskiedenis - 'n groot aantal karakters figureer in die verhaal.

Die hele verhaal speel af op die plaas, Toorberg. Toe StamAbel die plaas betrek het, was daar 'n fontein of Oog bó in die berg. Die berg word pertinent op die voorblad van die boek uitgebeeld: 'n tafelbergagtige berg met 'n plat plato. Die plaas waar die gebeure afspeel, is baie belangrik vir die Moolmangeslag.

Die verhaal word in die derdepersoonsvertelling aangebied.

Die titel, Toorberg, plaas die teks onmiddellik binne 'n bepaalde ruimte, naamlik die Toorberg-plaas in die Oos-Kaap. Reeds uit die titel kan afgelei word dat die ruimte 'n baie belangrike rol in die roman speel; dat die berg soos 'n stilswyende getule gaan troon oor ál die gebeure en karakters. Die "toor" in "Toorberg" berei die leser ook voor op 'n verhaal wat in 'n waas van geheimsinnigheid gehul word. Dis 'n verhaal wat die leser só betower, dat hy later self nie meer kan onderskei tussen werklikheid en fiksie nie.

'n Alomteenwoordige verteller, wat van die derdepersoonsverteller gebruik maak, is in die roman aan die woord.

Gewoonlik "kyk" die alomteenwoordige verteller deur één karakter (die hoofkarakter) se oë na die gebeure. Toorberg word egter uit meer as een gesigshoek aangebied. Hierdie fenomeen word 'n wisselende fokalisering genoem. 'n Hele reeks van vertellers (lewendes én dooies) kry tydens die 47 hoofstukke kans om húl perspektief op gebeure te gee, hoewel die magistraat se perspektief oorheers.

• Dit skep die illusie van egtheid, geloofwaardigheid en objektiwiteit.
• Dit lei die leser om 'n breër beeld van gebeure te vorm.

• Dit verwar die leser en dwing hom om telkens na die stamboom te verwys om te kyk wie nóú die storie vertel.
• Daar is nie regtig ruimte vir één karakter om ten volle te ontwikkel nie.
• Die verhaal kan fragmentaries voorkom.

Die gebeure rondom die dood van Druppeltjie du Pisani vorm die sentrale fokuspunt in die roman. Twee ander fokuspunte in die verhaal (wat albei met Druppeltjie se dood verband hou) is die magistraat se ondersoek na die boorgat-ongeluk; en die geskiedenis van die Moolman-familie. Die feit dat die verteller op een sentrale gebeurtenis fokus, verhoed dat die roman fragmentaries of brokkelrig word en bind dit tot eenheid.

Die verhaalwêreld is 'n produk van die skrywer se verbeelding. Dis dus 'n verbeelde werklikheid waarin verbeelde karakters verbeelde dade verrig. Omdat dit 'n verbeeldingswêreld is, is dit nie afhanklik van die gewone wette van ruimte en tyd nie. Dit verklaar byvoorbeeld waarom Van Heerden sommer die dooies saam met die lewendes kan laat verskyn en waarom Soois se bloed elke jaar op die herdenkingsdag van sy dood op die tuinmuur uitslaan.

Tóg laat die skrywer die leser glo dat die storie wat hy vertel net sowel die werklikheid kon wees. Hy maak van die volgende tegnieke gebruik om dít reg te kry:

• Hy verwys na spesifieke plekke wat werklik bestaan, soos die Kamdeboo. Die Toorberg-plaas bestaan sélf werklik. Dit is die plaas waarop Van Heerden grootgeword het.
• Hy verwys na spesifieke tradisies, soos geloof in die tokkelos en die Toorder.
• Hy betrek die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Gebeure soos die Rebellie het werklik plaasgevind. Net só was de opstande in die skemas deel van die Suid-Afrikaanse werklikheid.
• Die verhaal is aktueel deurdat dit kommentaar lewer op spesifieke probleme van die hedendaagse tyd.
• Deur raak beskrywings van karakters en hul optrede, reaksies en emosies, laat die skrywer die leser onder die illusie dat hierdie mense werklik bestaan.

Die kernverhaal is dié van 'n magistraat wat gestuur word om die saak te ondersoek van 'n gestremde kind, Noag "Druppeltjie" du Pisani, wat in 'n boorgat geval en doodgeskiet is nadat alle pogings om hom te red, misluk het. Saam met die storie van Druppeltjie word die geskiedenis van vyf geslagte Moolmans (én hul Skaamfamilie) ontplooi.

Die verteltyd is 186 bladsye, of die tyd wat die leser het om die verhaal te lees. Die vertelde tyd dui op die tyd wat verloop het vandat daar begin is met StamAbel se geskiedenis, deur vyf geslagte Moolmans, tot twee maande ná die magistraat se ondersoek. Die magistraat se ondersoek word in die teenwoordige tyd vertel. Die gebeure rondom Druppeltjie se dood, sowel as die geskiedenis van die Moolmans, word vanuit 'n agternaperspektief aangebied, d.w.s. in die verlede tyd.

Die verhaal verloop nie chronoloegies nie (word nie volgens kalendertyd vertel nie), maar wél fragmentaries. Dít beteken dat die tydsgrepe (hede, verlede en toekoms) mekaar voortdurend afwissel. Die funksie van Van Heerden se deurmekaarskommeling van die chronologie is dat die verskillende tydsvlakke gelyktydig aanwesig is. Sodoende word hede, verlede en toekoms in samehang met mekaar gesien. Nóg 'n voordeel is dat die fragmentariese vertelstyl spanning opbou. Die laaste paar minute van die gebeure om die boorgat word eers in die laaste hoofstuk beskryf, gevolglik moet die leser tot die einde wag om te sien wat werklik gebeur het.

Die ruimte van die verhaal is die Toorberg-plaas, geleë in Graaff-Reinet se omgewing in die Oos-Kaap. Die plaas is ontdek deur StamAbel, saam met sy agterryer, Jan Swaat, en sy spoorsnyer Hans-Boesman. Dis 'n paradyslike stuk grond met vleie en vrugbare aarde waar die rooi- en suurgras welig groei. Boonop is die plaas aanvanklik baie waterryk. StamAbel oorweeg dit eers om die plaas Paradysberg te noem, maar besluit uiteindelik op die naam Toorberg, "...omdat hy die wonder van dié nuwe wêreld met sy Oog, vleie en gras nie heeltemal begryp het nie." (p. 3).

Soos die Moolman-geskiedenis vorder, verander die ruimte. Die Oog wat eens water uit sewe klipgleuwe gespuit het, droog heeltemal op. Volgens Waterwyser bruis Toorberg se watertafels nog van die soet, helder water, maar die ondeurdringbare rotslaag keer Abel se boormasjien om daarby uit te kom. Dis asof die plaas sy water met opset van hulle weerhou:

"Lieflike aarde: Tooraarde. Klipbank van 'n aarde. Aarde wat hom skielik kan teësit en ongenaakbaar kan sê: 'Hokaai, Abel.'" (p. 162)

Die plaas is dus die enigste "karakter" wat die moed het om die Abels teë te gaan en hulle te laat boet vir hul sonde.

Atmosfeer
'n Volgende belangrike "karaktertrek" van die Toorberg-ruimte is die waas van misterie wat dit omgewe. Die mis teen die berghange, die geroep van kolganse en die grot met sy Boesman-tekeninge en doodsbeendere, dra alles daartoe by. Dis in só 'n millieu nie vreemd dat "... waarheid en verdagsel, geskiedenis en toekoms en lewe en dood ..." deurmekaar loop nie (p. 10). Die landelike atmosfeer van Toorberg word gekontrasteer met die milleu van verstedeliking en rasse-spanninge.

Die Toorberg-opstal was StamAbel met sy ferm, giergie treë afgemeet het, is die grootste opstal in die kontrei. Vir die dak het StamAbel sinkplate uit Engeland laat invoer. Die huis se inhoud getuig ook van welvaart. Omtrent alles - van die porselein tot die meubels - is ingevoer. Kaatjie-hulle se huisie in die Stiefveld getuig weer van groot armoede. Dis 'n klein plekkie waarby die magistraat moet in-"buk". Die voorhuis word net met 'n afskorting van die res van die huis geskei. Die plek is karig gemeubileer. Daar is net 'n vuurherd en 'n kombuiskas met blikbekers en -borde in. Teen die muur staan 'n voosgevatte kitaar (in vergelyking met Ouma Olivier se ingevoerde klaviere). Die kontras in ruimte beklemtoon die onregverdige verdeling van rykdom tussen die Familie en die Skaamfamilie.

Gebondenheid
Die ruimte het 'n groot invloed op die Toorberg-karakters. Hulle is nie net lief vir die grond nie, maar is op 'n manier ook gebonde daaraan. Ella sê: "Toorberg het geen Moolman nog vry laat gaan nie (...) nie in die lewe nie en nie in die dood nie."' (p. 12). By ál die Moolmans wat nie meer op die plaas bly nie is daar 'n intense verlange na die grond. Daar word byvoorbeeld vertel van hoe Posmeester met sy verkyker na Toorberg kyk as die verlange te veel raak en hoe Andreas homself vermom net om weer op die plaas te kom. Nóg 'n voorbeeld van die karakters se gebondenheid aan hul geboortegrond is die feit dat ál die Moolmans (die "weggooivelle" ingesluit) ná hul dood weer daarheen terugkeer.

Droogte
Sentraal in die roman staan die droogte wat so deel is van die Suid-Afrikaanse werklikheid. Die magistraat som die invloed watt die droogte op mense het soos volg op: "Dis 'n land (...) wat mense laat skuldig voel. 'n Land wat jou laat voel daar moet 'n rede wees waarom die genadige reën net so dan en wan oor jou trek."' (p. 56). OuAbel en Abel word die ergste deur die droogte geraak. Omdat hulle "baas van die plaas" is, is dit hul verantwoordelikheid om te sorg dat daar genoeg water op Toorberg is. Dis 'n "roeping" waaraan hulle albei swaar dra en wat OuAbel sommer van jongs af al lewensmoeg het. OuAbel probeer sy verantwoordelikheid nakom deur die massiewe akwadruk te laat bou, en Abel laat kom 'n boormasjien waarmee hy die plaas vol gate boor - sonder sukses. Hulle moet magteloos toekyk hoe die plaas stadig maar seker onder hul hande doodwurg.

Die kragmeting tussen mens en natuur het die funksie dat dit die spanning verskerp. Die ruimte beïnvloed ook die gebeure in die verhaal. As dit nie vir die droogte was nie, sou Abel nie nodig gehad het om die boorgat te voor waarin Druppeltjie geval het nie.

Die grootste bron van uiterlike konflik is die botsing tussen die Abels en ander lede van die Moolman-familie - dié wat deur hul velkleur, godsdienstige oortuigings en ander verskille na die "rand van Toorberg" weggeskuif word. StamAbel kom in konflik met drie van sy vyf seuns. Floors word met 'n sambok van die werf af gejaag omdat hy die kleurskeidslyn oortree. Met Regter Lucius stry StamAbel oor "die weë van die reg en die onreg". Andreas word die plaas verbied omdat hy "slap gewrigte" het en omdat hy hom met die Engelse assosieer - selfs nadat Soois deur die Engelse doodgeskiet is in die Rebellie. OuAbel bots met twee van sý kinders. Sy gunsteling seun, De la Rey, word uit die testament gesny omdat hy té sensitief is na sy pa se sin. Met Posmeester wil OuAbel niks te doen hê vandat hy getroud is met Amy O'Leary nie. Omdat die Moolmans stoere Protestante is, weier OuAbel om Amy - 'n Rooms Katoliek - as skoondogter te aanvaar en word sy én Posmeester na die onderveld verban. Amy en haar seun, Koevert, koester gevolglik 'n wrok teenook die "uitverkore" Abels. Abel se dogter, KênsTillie, verraai die stambloed deur 'n buite-egtelike verhouding met Waterwyser aan te knoop. Die manier waarop Abel sy konflik met KênsTillie hanteer, is om haar - en haar buite-egtelike seuntjie, Druppeltjie - summier te ignoreer. Die konflik tussen die Familie en die Skaamfamilie kulmineer hoofsaaklik in die botsing tussen DwarsAbel en Andries Riet se kinders, Shala en Oneday. Andries het sy kinders só grootgemaak dat hulle nie meer ge is met die baas-kneg-verhouding nie. Dit bring hulle in konflik met DwarsAbel wat sy baasskap oor die Riete op enige denkbare manier wil handhaaf. Bó en behalwe die persoonlike konflik tussen lede van die Moolman-familie, is rasse- en politieke konflikte ook sterk teenwoordig. Daar is ook uiterlike konflik tussen die magistraat en OuAbel, wanneer OuAbel die magistraat probeer verhinder om sy neus in die Moolman-sake te steek.

Omdat dit in hierdie roman eerder gaan om 'n hele familie (en oor mense in die algemeen) as oor 'n enkeling, kan 'n mens verwag dat innerlike konflik van groepe meer aandag sal geniet as dié van individue.

Dit lyk dalk nie op die oog af asof die Abels met innerlike konflik worstel nie, maar uiterlike handelinge soos StamAbel se perdryery, Abel se windpompklimmery en DwarsAbel se motorfietsryery, bewys die teendeel. Hierdie obsessiewe handelinge het geen praktiese nut nie. Dit dien vir die Abels as 'n uitlaatklep; 'n manier om van hulself te vlug en hul innerlike konflik te smoor. Enersyds is hul konflik toe te skryf aan botsende emosies. Hulle is geleer dat lojaliteit teenoor die stam die hoogste prioriteit is, sels al moet hulle in die proses "onfatsoenlike of oneerbare dinge" doen. Dit behels onder andere dat hulle almal wat die stambloed verraai (insluitend hul eie kinders) straf deur hulle te verwerp. Vir geen pa kan dit maklik wees om sy eie kinders só te straf nie. Dit verklaar dalk die gewetenswroeging waardeur Abel op bladsy 182 gaan. Kaatjie som die rede vir sy windpompklimmery goed op as sy vir hom skreeu: "Jy moet jou sondes vergeet, Abel Moolman!" 'n Ander bron van konflik by die Abels is die verskil tussen hul innerlike begeertes en uiterlike omstandighede. Hulle het, volgens StamAbel, 'n roeping om te sorg dat die plaas nooit opdroog nie. Hul begeerte om - soos StamAbel - hierdie "roeping" te vervul, is egter in stryd met hul uiterlike omstandighede: 'n plaas wat geteister word deur droogtes. Die magistraat is die een individu wie se innerlike konflik tog effens belig word. Botsende emosies is een van die oorsake van innerlike konflik by die magistraat. Hy wil lojaal bly teenoor Justisie deur gebeure deeglik te ondersoek, maar hy voel ook skuldig omdat hy in die Moolmans se sake bly krap. Voorts ervaar hy ook konflik oor sy betrokkenheid by die Moolmans. Hy streef daarna om objektief en onbetrokke te bly, maar hy is van intrapslag af besig om ál hoe meer betrokke te raak by hulle.

Hoofartikel: Karakterbeelding van Toorberg.

Dit is moeilik om te bepaal wie Toorberg se hoofkarakter is, omdat daar só 'n klomp karakters belig word. Die enigste karakter wat dalk as die hoofkarakter beskou kan word, is die magistraat: hy is die meeste betrokke by gebeure en die meeste verhaalruimte word aan hom gewy. Hoewel sy karakter nie veel ontwikkel nie, kom hy deur die verhaal tóg tot nuwe insigte. Waar hy eers van plan was om 'n uitspraak te lewer wat "helderder is as die helderste boorgatwater" (p. 9), kom hy later tot die insig: "Vergifnis, miskien, is die helderste water; nie dioe kil, gerigte stroom van 'n uitspraak en vonnis nie" (p. 178). Die res van die karakters is dan newekarakters.

Hoofstuk 1

Kaatjie Danster vertel die geskiedenis van Toorberg en die Moolmans aan haar kleinkinders: StamAbel het op die waterryke Toorberg afgekom nadat hy en sy agterryer (Jan Swaat) en spoorsnyer (HansBoesman) tagtig myl se gebied verken het. Hy kry die grond dadelik lief en koop die grondbrief vir die stuk aarde by die landdros. Daar bou jy 'n takskerm waarin sy vrou, Ouma Magtilt, geboorte skenk aan hul eerste kind: Regter Lucius. StamAbel kry koors wat hom twaalf weke in die bed hou. Ná sy herstel omskep hy Toorberg in dié spogplaas van die woesteny.

Kaatjie se stories oor hul Grootoupa maak haar seun, Shaia, vies. Hy hou nie van die Moolmans nie en glo dis onnodig dat sy ma in die verlede bly krap.

Die volgende oggend stap Kaatjie Halte toe om haar pensioen te gaan haal. Sy sien Druppeltjie, seun van KênsTillie Moolman en Waterwyser du Pisani, in die voetpaadjie en kry die eienaardige gevoel dat hy reeds dood is.

By die Halte vertel sy vir 'n baie skeptiese Koevert Moolman van haar ervaring. Koevert word ook stief behandel deur die Moolmans. Hy reken die droogte wat Toorberg tans so wurg, is 'n straf op die trotse Moolmans se sondes.

Eers toe sy by die huis kom, hoor Kaatjie van die verskriklike ding wat met Druppeltjie gebeur het.

Hoofstuk 2

Twee jaar ná Druppeltjie se dood, word 'n magistraat gestuur om die omstandighede rondom sy dood te ondersoek. Reeds met sy aankoms op die stasie word die magistraat se ondersoek belemmer: die dooie OuAbel Moolman waarsku hom om sy neus uit Moolman-sake te hou, aangesien die Moolmans glo vir hul eie sondes kan sorg. Die magistraat is egter vasberade om die waarheid uit te vind.

Hoofstuk 3

Terwyl Ella Moolman in die fyntuin werk, sien sy Abel se oorlede broer, die mank De la Rey, se spore. Sy dink dadelik aan sy vorige besoek aan Toorberg. De la Rey (toe reeds dood) het 'n ruk by hulle gekuier en toe weer in die niet verdwyn – waarskynlik om die os-slagtery te vermy.

De la Rey was aanvanklik OuAbel se lieflingseun, maar word later verwerp omdat hy te sensitief is. Die jonger broer, Abel, word Toorberg se erfgenaam in die plek van De la Rey wat universiteit toe is om nooit weer (lewend) terug te keer plaas toe nie.

Ella sien Kaatjie van die Halte af stap. Sy het 'n aanvoeling dat iets gaan gebeur. Dan sê die geoloog haar van Druppeltjie.

Hoofstuk 4

Ella se geskiedenis word uit die dooie Ouma Magtilt se oogpunt vertel. Ella was beeldskoon. De la Rey én Abel het 'n ogie op haar gehad, maar die manliker Abel het uiteindelik die stryd gewen en is met gaar getroud. Ella en Abel ervaar groot hartseer met hul kinders: DwarsAbel, die oudste een, is onvrugbaar, vier kinders is doodgebore en Tillie, die jongste dogter, is mal en moet met daggatee kalm gehou word. Gevolglik voel Ella haar en Abel se baasskap van Toorberg is vervloek; sy moes eerder met De la Rey getrou het.

Ouma Magtilt dink ook terug aan haar eie swaarkry toe hulle die wildernis getrotseer het op soek na blyplek. Sy onthou hoe die wilde StamAbel ál sy nasate in manlikheid oortref het en die Toorberg-opstal uitgebou het tot die grootste opstal in die kontrei.

Hoofstuk 5

Die magistraat is gereed om sy ondersoek amptelik te begin: hy is daarmee tevrede dat hy genoeg agtergrondkennis oor die Moolman-stamboek het.

Hoofstuk 6

Die magistraat en sy klerk besoek die Stiefvela om inligting oor Druppeltjie se dood by Kaatjie Danster te kry.