Laufeburg AG

S Zäntrum vo Laufeburg isch d Altstadt uf emene Felsehoger, wo dr Rhy drummumme lauft. Em Schlossbärg, wo am Südrand vo dr Altstadt stoot, sis Gipfelplatoo isch uf öppe 360 Meter über Meer. Der Bärg schützt d Altstadt, wo uff ere Halbinsle isch, vo der flache Taläbni rundume.

Bis am Afang vom 20. Johrhundert het sich de Rhy z Laufeburg dür en Schlucht im herte Felse zwängt. Das isch wo die ängschti Stell zwüschem Tafeljura und em Schwarzwald gsy. Obedra isch s Wasser vill hööcher gsi weder im Tal undedra, und das het e hööchi «Stromschnälle» wien e chlyne Wasserfall gää. Däm het mene i dr Mundart «Lauffe» gseit,^[2] und doo drvoo und vom Hoger chunt notüürli dr hütig Stadtname.

Wo mer de unden a der Stadt s Wasserchraftwärk Laufeburg bauet het, het mer e Teil vo dene Felse weggschprängt und de Fluss zää Meter ufegstauet. So isch dä Lauffe im Stausee verschwunde.

Be de Äbeni, wo hinden am Schlossbärg isch und und öppe en halbe Kilometer wyt isch bis zu de Juurahööchine hindedra, stönd die neue Hüüser vo Laufeburg. D «Äbni» (504 m ü. M.), wo e Bärg vom Tafeljura isch, trännt s öppe zwei Kilometer lange Sulztal, wo i Süd-Nord-Richtig verlauft, vo Laufeburg. Früener isch s Stadtgebiet eigentlich ganz chly gsi und nume vom Rhy bis uf d Äbni gange; jetzt, sid dr Gmeindfusioon, goot dr Stadtbann wyt in Jura ine und bis zu de Passübergang bim Letziguet und dr Ampferehööchi, wo men i d Nochbertääler überecha.

Im Sulztal liged d Dörfer Obersulz, Mittelsulz, Bütz, Roos, Leidike und Rhysulz. Alli die Dörfer hend früecher zämme d Gmeind Sulz bildet. Säb Tal isch überall zimmli äng und es wird im Weschte dür de Schinbärg (692 Meter über Meer), im Oschte dür de Gugeli (605 Meter) und de Chreisacher (685 Meter) und im Süde dur d March (625 Meter) begränzt.

Dr Sulzerbach het sini Quelle am Oberhoomel im Gmeindbann vo Möntel. Er laufft dur s Tal, wo vo iim dr name het und chunt bi rhysulz in gross Talfluss.

Uff em Chaisacher isch, chli ännet dr Gmeindgränze, e hööche Uussichtsturm.

S Gmeindgebiet hät e Flächi vo 1449 Hektare, devo sy 683 Hektare Wald und 168 Hektare überbouet. Die höchscht Stell isch de Schinberg mit 692 Meter und de teufscht Punkt ligt be 300 Meter am Rhy une, grad unden am Chraftwäärch.

D Nochbergmeinde vo Laufeburg sy: Mettauertal im Nordoschte, Gausige (Gansige) im Oschte, Möntel im Südoschte, Elfige und Hornusse im Süde, Chaischte im Weschte und uf de dütsche Sitte vom Rhy Laufeburg, wo zum Bundesland Bade-Württebärg ghört.

Sit de Karolingerzyt het em adlige Damestift z Säckinge vil Land em Rhy noo ghört. Der Zähte (d Abgabe) für s Chloschter het mer müesse i de Gägend um Laufeburg abliifere, drum isch mit de Zyt e bedütende Märtplatz entstande. S Chloschter het de Grafe vo Länzbrg der Schutz vo dene Ländereie gää. Wo säb Gschlächt usgstorbe isch, isch d Ufgab a d Habsburger choo.

S erschte Mol chunt der Ortsname in ere Urchunde vom Joor 1207 i der Form Loufenberc vor. Der Ortsname chunt vom mittelhochdütsche Loufenbërc, was soviel wie «Bärg am Wasserfall, am Wasserstrudel, a de Stromschnelle» bedütet.^[2]

Der Ortsname vo Sulz list me s erschte Mol anne 1260.

De Graf Rudolf de II. vo Habsburg het d Siidlig eam Rhy zun ere befeschtigte Stadt usbaue loh. Uf de Südsitte vom Rhy het mer uf em höche Fäls e Burg bauet, wells dört gnue Platz gha hät. Übere Rhy, wo dört nume zwölf Meter breit gsy isch und über de zää Meter höch Lauffe abegangen isch, het mer e Brugg bauet; uff dr nördliche, der rächte Syte vom Fluss isch de spöter e Vorstadt derzue cho. Der Laufe het johrundertelang e schwiirigs Hindernis für d Flussschiffaht bildet. So het e bsondrige Bruefsschtand, d Lauffechnächt, gluegt, dass d Schiff sicher drüber abe cho si. D Schiff het mer deför entlade, bevor mer si dür s wilde Wasser gstüüret hät. Undedraa het mer de d Ware, wo mä mit emene Chare abebrocht het, wider chönne iilade.

Im Johr 1232 hend sich d Habsburger i zwei Linie ufteilt. D Grafe vo Habsburg-Laufeburg – das isch die jüngeri Linie – hend i de Burg gwoont. Im 14. Johrhundert hend sy aber vil Iifluss verlore und hend 1286 all ihri Ländereie a die älteri Linie verchaufe. So isch Laufeburg eini vo de vier vorderöschterrichische «Waldstädt» worde. Vo dänn eweg isch s Städtli au Hauptort vo de Herrschaft Laufeburg gsi.

E wichtige Gwärbszwiig isch d Verarbeitig vom Iiseerz gsi, wo vo de Juratäler und vom Schwarzwald cho isch. S Wasser wo mer deför brucht het, heet me vom Schwarzwald obenabe gleitet.

Wo de Alti Züri-Chrieg gsi isch, hend d Bärner, d Basler und d Soleturner probiert, d Stadt z erobere, si hend aber müesse ufgää. Nach em Waldshueterchrieg vo 1468 hend d Habsburger s ganzeFricktal de Burgunder verpfändet. Wo d Eidgenosse im Chrieg gäge Burgund gwunne hend, isch Laufeburg 1477 wider zu de öschterrichische Herrschaft cho. 1479 het e groossi Brunscht mee weder 130 Hüüser kabut gmacht.

Im 17. Johrhundert hets chuum e lengeri Friidensziit geh. De Rappechrieg, en Buureufstand, het vo 1612 bis 1614 duuret. Im Driissigjährige Chrieg, wo zwüsche 1633 und 1638 au is Fricktal choo isch, isch schlimm gsi für Laufeburg. S Gwäärb vo der Stadt isch gschwecht und i de Entwicklig zrügggworfe worde. Wo de Pfälzisch Erbfolgechrieg stattgfunde het (1688 bis 1697), sind au wider frömdi Truppe dür d Region zoge.

1797 isch s Fricktal nach em Friide vo Campo Formio es französisches Protektorat worde. Im Zweit Koalitionschrieg isch d Frontlinie zwüsche de Armeeä vo Frankriich und Öschterriich do dure gloffe. D Brugg über de Rhy isch kabut ggange. Wo mer am 9. Februar 1801 de Friide vo Lunevillé unterzeichnet het, isch Laufeburg i zwei Hälftene teilt worde. De chliineri rechtsrhynischi Teil isch zum Grossherzogtum Bade cho. Am 20. Februar 1802 isch de Kanton Fricktal gründet worde. Laufeburg isch de Hauptort vom gliichnamige Distrikt worde. De Kanton Fricktal het sich im Augschte a de Helvetische Republik agschlosse. So isch Laufeburg schwiizerisch worde.

Wo de Statthalter Sebastian Fahrländer Ändi Septämber 1801 abgsetz worde isch, het mer de Sitz vo de Kantonsregierig uf Rhyfälde to. Mit de Mediationsakte het de Napoléon Bonaparte de Kanton Fricktal ufglöst. Sit em 19. März 1803 isch Laufeburg de Hauptort vom gliichnamige Bezirk im Kanton Aargau. D Ufteilig het s Städlti wirtschaftlich chum chönne verchrafte, well de Rhy sini Rolle als Verchehrswäg immer meh iibüesst hät. Uf de badischte Sitte vo Laufeburg hets zwar scho 1856 en Aschluss as Iisebahnnetz gha, aber d Aargauer Sitte het bis am 1. August 1892 müesse warte, bis e Iisebahnlinie eröffnet worde isch.

Wo s grosse Wasserchraftwärk bouet worde isch, isch es wirtschaftlich wider berguf gange. Wos säb bouet händ, het sich d Bevölkerig vo Laufeburg chruzfrischtig verdopplet. Dür s Ufstaue vom Rhy um zäh Meter si aber au die typische Schtromschnälle verschwunde. Wo s Wasserchraftwärk eröffnet worde isch, isch es europawiit s grösschte gsi. Nach de Iiweihig hend sich de au zahlriichi Industriibetriib agsidlet. Sit 1957 s Umspannwärk vo de Elektrizitätsgsellschaft Laufeburg eröffnet worde isch, isch Laufeburg zur Dreischiibe im europäische Stromverbundsnetz wurde.

Am 1. Jänner 2010 het d Gmeind Sulz mit Laufeburg fusioniert. De Beschluss vo de Gmeindsversammlig isch am 30. Novämber 2008 a de Urne bestätigt worde. S Resultat, nämli dass 53 Prozänt Joo gstumme hend, isch aber eher knapp.

D Altschtadt und de Schlossbärg mit de Stadtmuur und de Törm isch terasseförmig agleit. Zoberscht uf em Hügel stönd d Überrescht vo de Burg Laufeburg, wo im Drissigjährige Chrieg verfalle isch. De Bärgfriid isch aber erhalte blibe. Unedraa vom Hügel stoht d Stadtchile vo 1479 und s Pfarrhuus. E Stuufe unedraa stönd s Rothuus, s Grichtsgebäude und d Herrehüüser. Am Flussufer isch de fertig mit de Altschtadt. Über de Rhy hets e Brugg wo zum wäsentlich chliinere Teil vo de Altstadt füert, wo uf de dütsche Siite ligt. 1985 het Laufeburg de Wakkerpriis becho, well sich s Schtädtli sehr für d Erhaltig vo de Altstadtarchitektur igsetzt het.

Z Laufeburg ligt s äinzig Sprochmuseum vo dr Schwiiz, s Sprachpanorama Laufenburg.

Im Gmeindswappe hets e gääle stiigende rote Leu. S erschte bekanne Siigel vo de Stadt stammt us em Johr 1461 und zeigt e uufrächte Leu, s Symbol vo de Habsburger. Sit mindischtens 1532 wird de Leu i de hüttige Form dargstellt.

Im Johr 1803 hend 803 Lüüt z Laufeburg gwohnt. Im Johr 1900 sinds 699 Iiwohner gsi und 1970 sinds 2128 Lüüt gsi. 1980 isch es mit 1865 wieder bergab gange. Im Johr 2000 het Laufeburg 2096 Iiwohner gha.

Die folgende Agabe gälte für Laufeburg und Sulz: Am 31. Dezämber 2008 hend 3212 Mönsche in Laufeburg gwohnt. Devo si 27,8 Prozänt Usländer gsi.

Be de Volkszählig 2000 sind 64,6 Prozänt römisch-katholisch gsi, 13,3 Prozänt reformiert und 7,7 Prozänt muslimisch. Drüü Prozänt hend e anderi Glaubensrichtig gha.

83 Prozänt hend doo Dütsch als di Sprooch, wo si am beste schwätze, agee. 6,8 Prozänt Italienisch, 3,3 Prozänt Albanisch und je öppen eis Prozänt Türkisch, Französisch, Serbokroatisch, Portugiesisch und Spanisch.

D Versammlig vo de Stimmberechtigte, d Gmeindsversammlig, üebt d Legislativgwalt us. Die Usfüehrendi Behörde isch de füüfchöpfig Gmeindsrot. Er isch für en Amtsduur vo vier Jahr im Majorzverfahre (Mehrheitswahlverfahre) gwählt. Er füehrt u repräsentiert d Gmeind, vollziet d Bschlüss vo de Gmeindversammlig, und au d Uufgabe, won er vom Kanton und vom Bund überchunnt.

Für Rächtsstriitigkeite isch s Bezirksgricht Laufeburg zueständig. Usserdem gits e Friidensrichter, wo au für d Gmeind Chaischte und Sissle zueständig isch.

Z Laufeburg hets gmäss der Betriibszählig vo anne 2005 rund 2000 Arbetsplät gää. Devo sind nüün Prozänt i de Landwirtschaft, 42 Prozänt i de Induschtrii und 49 Prozänt im Dienschtleischtigssektor gsii. D Gmeind isch s wirtschaftliche Zäntrum vom nordöschtliche Fricktal.

De wichtigschti Arbetgäber isch d Elektrizitätgsellschaft Laufeburg, wo europawiit im Energiihandel tätig isch und au s Wasserchraftwerk betriibt. Im internationale Stromverbund spilt säb Unternäme e wichtigi Rolle. Uf em Gebiet vo de Nochbergmeind Chaischte hets es Umspannwerk, wo nit weniger als zäh Hochspannigsleitige zämelaufe. Au de Sitz in Laufeburg het d Energiedienscht Holding, die Übertragigsnetzbetriiberin Swissgrid und s Bauundernähme Erne Holding.

Laufeburg isch verchehrsmässig rächt guet erschlosse. Dür d Gmeind ziet sich d Hauptstross 7 zwüsche Basel und Winterthur. E wiiteri Hauptstross füert uf Frick übere. D Autobahnusfahrte Eike und Frick a de Autobahn A 3 sind siibe beziehigswiis acht Kilometer vo Laufeburg eweg.

De Bahnhof vo Laufeburg isch näbe Frick eini vo de Endstatione vo de Linie S1 vo de Regio S-Bahn Basel, wo uf Basel fahrt und vo dört bis uf Mühlhusä. D Bahnstrecki, wo vo Stei-Säckinge witter uf Choblänz got, isch am 28. Mai 1994 ab Laufeburg für de Personeverchehr gschlosse worde.

Poschtauto fahred über Frick und d Staffelegg uf Aarau, dürs Mettauertal und über de Büresteig uf Brugg, uf Döttige, uf Ittetal, uf Stei-Säckinge und uf Sulz.

D Laufebrugg verbindet die beide Teil vo de Altschtadt, wo uf beidne Siite vom Rhii lige. Um d Altschtadt vom Durchgangsverchehr z entlaschte, het mer die neu Hoochrhybrugg bauet. Für de Bau het mer verschiideni Pegel verwändet, wo e Differenz vo 27 Zentimeter händ. Säbi si falsch korrigiert worde und d Korrektur het de schlussäntlich 54 Zentimeter betreit. De kurios Vorfall het 2003 für vil Gspött gsorget.

D Gmeind het vier Chindergärte, zwei Schuelhüser, wo d Primarschuel unterrichtet wird. Ei Chindergarte und ei Primarschuel si z Sulz. D Realschuel, d Sekundarschuel und d Bezirkschuel isch im Schuelzäntrum Blauen. Die nächschti Kantonsschuel (Gymnasium) ligt in Aarau, aber wells e interkantonali Veriibarig git, chönd Jugendlichi us Teil vom Fricktal au s Gymnasium z Muttenz (Kanton Basel-Landschaft) bsueche.

De Schwiizer Nationalfiirtig wo am 1. Augschte isch, wird i de teilte Stadt Laufeburg siit viilne Johr a de Gränze zwüsche Dütschland und de Schwiiz gfiiret. A de alte Rhybrugg, wo die zwei Stadtteil verbindet, trätte Musig- und Tanzgruppene vo beidne Länder um d Gränzlinie ome uf.

Im Volleyball isch Laufeburg mit em Volley Smash05 Laufeburg-Chaischte i de Nationalliga A verträtte. De Fuessballverein FC Laufeburg-Chaischte spiilt i de 4. Liga und de gits no de Handballverein, de SC Laufeburg.

• Franz Xaver Wagner, Jurischt, Politiker und Dichter

• Andreas Steigmeier: Laufeburg (Gmeind). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Hans Maurer: Laufenburg. Eine Stadt – zwei Nationen: Schweiz und Bundesrepublik Deutschland (= Schweizerische Kunstführer, Nr. 374). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1985.

• di offizielli Website vo dr Stadt Laufeburg

1. ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
2. ↑ ^{2,0 2,1} Schwyzerischs Idiotikon, Band III, Spalte 1141 f., Artikel Laufeⁿ.