Magganaa

Dr Baan vù dr Gmai zied sich vù 972 m bis ùf 4634 m (Dufourspitze im Monte-Rosa-Massiv).

Bäärg: Aalt Wisstoor (Altes Weisstor, 3566 m), Faadrùhuore (ital. Punta Fadro), Faller Huore (ital. Corno di Faller, 3128 m), Jazi / Jäzihuore (ital. Cimi di Iazzi, 3804 m), Jegerhuore (Jägerhorn, 3815 m), Jooderhuore (ital. Corno S. Joder, dt. Joderhorn, 3036 m), Mittaaghuore (ital. Pizzo Nero, 2738 m), Niw Wisstor (Punta del Nuovo Weisstor, 3636 m), Roothuore (ital. Corno Rosso, dt. Rothhorn, 3237 m)

Päss: Chleinu Alter / Likù Alter (Piccolo Altare, ùf Rima), Saaserbiärg (Monte Moro), Tirli (Turlo, ùf Im Land), Wiissgrat / Wisstoor (Weissgrat/Weisstor, ùf Zermatt)

Vùm iibrige Vischpertal isch Magganaa abdränd dùr e hoochi Daalschdabfle (Uf d Mèèri, ital. Morghen). Wääge däm hed sich Magganaa iber langi Zyd d Aigeschdändigkaid chene bhalde.

Wie vyyli Gmaine in dr Alpe bschdood Magganaa us vyyle chlaine Wyyler. Die Wyyler zien sich s Vischpertal ùfe.

Wyyler z Magganaa: Zèr Tannù (ital. Pecetto) ùf 1378 m, Uf d Riifù (ital. Ripa), Ìn d Ääbi (ital. Opaco), Dùòrf / Zèr altù Chilchù (ital. Villa / Chiesa Vecchia), Ìn de Matte (ital. Prati), Ìn d Schtapfù (ital. Staffa) ùf 1307 m, Ìn de Bièle (ital. Bili), Ìm Rongg (ital. Ronco), Uf Tìeschtù (ital. Testa), Ìn d Ejù (ital. Isella) ùf 1226 m, Schèber (ital. Sceber), Uf em Biil (ital. Motta) ùf 1285 m, Ìn Kchratz (ital. Quarazza) ùf 1309 m, Ìm Schpiss (ital. Spiss), Fùrnùrei (ital. Fornalei), Zèr Bùrfùkù (ital. Borco) ùf 1195 m, Schtabijei (ital. Stabioli) ùf 1114 m, Uf d Mèèri (ital. Morghen), Ìn der Mattù (ital. Pestarena) ùf 1035 m

Z Magganaa hed s vyyl Alpe. Gwiirdschafded wääre dervù aber faschd kaini me.

Alpe z Magganaa: Alte Biärg, Alte Schtaafel, Balmù, Bedrioolù, Bììl, Blätza, Blätzerurik, Boode, Boodmùrurik, Bùrfekù, Fèèd, Filaar, Flüö, Gaardù, Grùosu, Hinderbalmu, Hobelalpu, Jäzi, Kaschpisaanù, Kratzoolù, Lìger, Metterbììl, Mettjù, Oberkratzoolù, Pedrioolù, Perlot Alpù, Rik, Ronkini, Roofel, Rosùritz, Schgarpfe, Schteinigalkchi, Schtokchbode, Sùnùbiärg, Tschitscherwaald, Wiekekù, Witini, Zùbù

S Vischpertal isch am Aafang vùm 12. Jh. e Lèèche vù dr Groofe vù Biandrate gsii. Wù dr Chaiser Friedrich I. Barbarossa d Schlachd bi Legnano ane 1176 verloore ghaa hed, hän di lombaardische Schded d Bùùrg Biandrate niiderbränd. D Groofe hän si drno mid dr Schdad Vercelli verbinded. S ganz Ùnder Ossolatal isch mid em Friidensverdraag vùm 23. Novämber 1223 an d Gmai Novara chùù. D Yywooner vùm Vischpertal hän sich aber ane 1247 Gäld miese leene bim Hubert vù Biandrate ùn wel si s nid hän chene zrùgzaale isch s Bied wider ùnder d Hèrschafd vù dr Biandrate chùù. E Zydlang hed derno dr Peter vù Costello, dr Hèr vùm Antigoriotal ùn vù Pomatt d Hèrschafd iber s Vischpertal ghaa, bal aber syy Schwiigersùùn, dr Gottfried vù Biandrate. Ane 1270 sin d Gmaine im Vischpertal geege d Hèrschafd vù dr Biandrate ùfgschdande ùn sin ùùabhängig woore.

Im e Schiidsverdraag vùm, 16. Augschde 1291 hän d Vischpertäler Gmaine ùn d Biandrate e Friide gschlose. D Gmaine im Vischpertal hän e Talschafdsverfassig griegd, jeedi Gmai hed e aigene Consul griegd, s Vischpertal insgsamd e aigene Sindaco generale, wù fir di wichdigschde Aagläägehaide zueschdändig gsii isch. Dr Sindaco isch fir zwai Joor gweeld woore ùn isch im Consiglio generale della valle voorgschdande, wù us der Konsul us dr ainzelne Gmaine zämegsezd gsii isch. Fir wichdigi Aagläägehaide isch e Landsgmai vùm ganze Vischpertal zämegruefe woore. Magganaa isch bi dääre Talschaftsverfassig zèèrschd nid derbyy gsii, èèrschd ane 1361 isch noogwiise, as Magganaa e aigeschdändigi Decania (Gmai) im Vischpertal gsi isch.

Ane 1378 hed sich s ganz ùnder Ossolatal im Herzog vù Mailland, im Giovanni Galeazzo Visconti, ùnderworfe.

Noch em Wormer Friide vù ane 1743 isch s Vischpertal an s Piemont ùn 1861 zùm Cheenigryych Idalie chùù.

S èèrschd Mool gnänd wird Magganaa im e Verdraag vùm 22. Juni 999 zwischen em Mailänder Erzbischof Arnulf ùn em Abt Landfred vù Arona. Dr Abt hed vier Alpe vùm Erzbischof yyduschd, u. a. d alpicella dicitur … Macuniaga. D Alp Magganaa wird au no gnänd in Uurkùnde vù 1208 ùn 1256, doo no as alpis de Macugnaga. Im Schiidsverdraag vùm 16. Augschde 1291 zwischen em Vischpertal ùn dr Groofe vù Biandrate wird derno zem èèrschde Mool d Gmai Magganaa ùn iiri Yywooner gnänd: communis et homines de Macugnaga. D Binadrate hän au Bsizige im Wallis ghaa, waarschyyns hän sii in dr zwoode Hälfdi vùm 13. Jh. Siidler us em Wallis in s Vischpertal gruefe. Chùù sin d Walser iber dr Saaserbiärg-Pass (Monte Moro, 2862 m).

Dr Wääg iber dr Saaserbiärg isch scho im Midelalder e wichdig Saumwääg gsii as Verbindig fir dr Handel zwisch em Wallis ùn Italie. Ab em 17. Jh. hed sich dr Handelsverchèèr ùf dr Simplonpass verlaagered, ùn nooch em Böu vù dr Simplonschdroos dùr Napoleon 1801-1806 hed dr Saaserbiärg ändgildig syy Bedydig as Alpepass verloore. Dr Määrd vù Magganaa, wù no im 16. Jh. wichdig gsii isch fir d Walliser, isch derno yygschdeld woore.

Scho ane 1317 wird di èèrschd Chilche Maria Assunta z Magganaa gnänd. Dr Glogedùùrm vù dr eldschde Chilche (z Dùòrf) isch noche ere Inschrifd ane 1580 aagfange woore. Dr Wyyler haisd wääge däm au Zèr altù Chilchù. Noch eme Brand ane 1639, ere Iberschwämig ane 1640 ùn ere Lawiine ane 1687 isch 1709 ìn d Schtapfù di nèi Chilche Madonna Assunta böue woore. Uuser dääne boode Chilche gid s z Magganaa no Kapallä us em 17. Jh. in dr Wyyler Zèr Tannù, Ìn d Ejù, Zèr Bùrfùkù, Fùrnùrei, Uf em Biil, Ìn Kchratz, Ìn der Mattù ùn Schtabijei.

Ab em 18. Jh. sin z Ìn der Mattù (Pestarena) ùn z Ìn Kchratz (Quarazza) Goldmine abböue woore, di èèrschd isch ane 1710 aagfange woore. Derno sin im 18. ùn 19. Jh. vyyl Lyd zuezooge, wù as Bäärglyd gschafd hän, aber nùme Idalienisch gschwazd hän. Au vù Eeschdryych sin e Hufe Lyd as Bäärglyd chùù. ùf dr andere Syde sin vyyl Mane vù Magganaa as Goldschmiid ùn Zinngieser uusgwandered in d Schwyz, ùf Franggryych oder Dydschland, sogar bis ùf Ängland. Aini vù dr wichdigschde Firmene, wù d Goldmiine z Makana abböue hed loo isch di änglisch The Pastarena United Gold Mining Co. Ltd. gsii. Ane 1961 isch di ledschd Goldmiine vù Magganaa zuegmachd woore.

Scho in dr Aafangszyd vùm Alpinismus ùn em Schyyturismus im 19. Jh. isch Magganaa mid em Monte Rosa-Massiv in dr Nèèchi e wichdig, turistisch Zäntrum woore. Im Lauf vùm 20. Jh. isch dr Schyyturismus al wichdiger woore ùn hid läbd Magganaa in dr Haubdsach vù dr Schyyturischte.

Schindig (ital. sindaco, d Bùùrgemaischderi) vù Magganaa isch syder em 16. Maie 2011 dr Stefano Corsi vùn ere ùùabhängige Lischde (lista civica).

S gid z Magganaa zwai Museä. Zèr Bùrfùggù schdood s Alt Walserhuus (Casa Museo Walser), wù us em 18. Jh. schdamd ùn syder ane 1983 e Walsermuseum isch. Im Wyyler Ìn d Schtapfù schdood s Casa-Museo della Montagna, e Museum iber d Walser ùn dr Alpinismus, im e alde Walserhuus vù 1786.

lueg dr Haubdartikel Magganaatitsch

Magganaatitsch isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Magganaa. Au im Magganaatitsch finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt:

• Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: Mattù (dt. Wiese), Naagla (dt. Nägel), Schlùssil (dt. Schlüssel)
• Endrùndig vù mhd. ü, ö, üe usw.: bìesch (dt. böse), Miisch (dt. Mäuse)
• Mhd. û isch palatalisierd: Chrüt (dt. Kraut)
• Mhd. î / iu, û im Uuslud ùn im Hiatus: frii (dt. frei), niiw (dt. neu), büwe (dt. bauen)
• Mhd. –nk isch verschoobe zue –ch bzw. -ngch: tringche/triiche (dt. trinken)
• Mhd. –rn erschyynd as –re, z. B. Hùore (dt. Horn)
• Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. Fuks (dt. Fuchs)
• German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in schi (dt. sie), iisch (dt. uns), Iisch (dt. Eis)
• 2.,3. Sg. vù mhd. stân, gân: geischt/geit, schteischt/schteit

Wievyyl vù dr Makanieri chene no Magganaatitsch?

Ane 1881 sin di ganze Wyyler vù z Magganaa user Zèr Bùrfùkù ùn Ìn der Mattù no walsertitschschbroochig gsii. Im Lauf vùm 20. Jh. isch dr Aadail al mee zrùggange ùn hid sin s nùme noo weenig Yywoner, wù Magganaatitsch chene schwäze. Jùngi Walsertitschsprecher gid s gar kaini me.

Ane 1972 hed d Gmai noch ere Volchszeelig aagee, as 18 % vù dr Yywooner Magganaatitsch chene schwäze ùn nomool 10 % hän s chene verschdoo.

Fir 1976 gid d Elisabetta Fazzini Giovannucci gid die Zaale aa:

Dr Max Waibel gid in syyre Aarbed Zaale aa fir di ainzelne Wyyler. Die Aagoobe gälde fir 1979/80.

Dr Max Waibel gid drèi Grind aa fir d Romanisierig vù Magganaa:

• Syder em 19. Jh. sin vyyl idalieenischschbroochige Bäärglyd zuezooge, wù in dr Goldbäärgwäärch gschafd hän.
• Wel vyyl Mane vù Magganaa in s Uusland gange sin, hän d Fraue elai miese buure. V. a. in dr èèrschde Hälfdi vùm 20. Jh. sin derno vyyl Maidli us andere Dèèrfer im Vischpertal ùf Magganaa chùù fir zem Chinder hiede. Die hän mid dr Chinder nùme Idalieenisch gschwäzd.
• Ane 1932 isch dr èèrschd Chindergaarde z Magganaa ùfgmachd woore ùn doo isch nùme Idalieenisch gschwäzd woore.

D Maria Concetta Di Paolo hed ane 1999 e Schtudie verefendligd, wù si d Dialäktkompetänz vù dr Siidwalser Gmaine din ùndersuechd hed. D Daate fir Magganaa sin ùfgnùù woore vù dr Rosangela Pirazzi.

Vù dääne 86 aktive Dialäktschprächer ane 1996 sin 65 iiber iiber 65 gsii, 12 zwische 51 ùn 65, 9 zwische 36 ùn 50 ùn kaini ùnder 36.

Vù dääne 30 passive Dialäktschprächer ane 1993 sin 7 iiber 65 gsii, 12 zwische 51 ùn 65, 7 zwische 36 ùn 50, 4 zwische 26 ùn 35 ùn kaini ùnder 26.

D Chilcheschbrooch z Magganaa isch scho syder em 19. Jh. Idalieenisch. Ane 1839 isch no ne zwaischbroochige Katechsimus uusechùù fir d Chilcheprovinz Novara. Aber z Magganaa isch in däm Joor d Breedig scho nimi ùf Dydsch ghalde woore. D Chinderlèèr isch no lenger ùf Dydsch gsii, byychde hed mer z Magganaa no bis am Änd vùm 19. Jh. ùf Dydsch chene.

Scho ane 1839 hed s z Magganaa nääbe dr dydschschbroochige Schuel au ne idalieenischschbroochigi gee. D Eldere hän chene frèi weele, in weli Schuel si iiri Chinder gschigd hän. Ane 1880 isch di dydsch Schuel zuegmachd woore.

Am 27. Mai 2011 isch Magganaa s Zyyl vù der 19. Etappe vùm Giro d’Italia gsii. Dr italienisch Raadfaarer Paolo Tiralongo hed die Etappe gwùne.

• Matthias Zurbriggen, schwyzerisch-idaliäänische Bäärgschdyyger (1856–1917)

1. ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023. 

• Maria Concetta Di Paolo: Inchiesta demografica e sociolinguistica. In: Studi alemannici I. Edizioni dell’Orso, Torino 1999, S. 175–222.
• Elisabetta Fazzini Giovannucci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
• Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
• Max Waibel: Die volkstümliche Überlieferung in der Walserkolonie Macugnaga (Provinz Novara). SGV, Basel 1985 (SSGV 70).
• Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
• Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.

• Gmai Magganaa
• Verschiideni Bilder vù Magganaa im Archiv vù dr Associazione Walser