Toggeburgerhus

D Puurehüser uf de Alpenordsite sind vor em Drisgjöhrige Chrieg chli ond inne tunkel gsi. Si händ ä Tach gha mit no wenig Gfäll, well mer zom Teggä no iihämischi Brätterschindle mit grobe Schtää druf gha hät.^[1] Am Aafang vom Chrieg hät mer no wenig Isenägel öbercho.^[2] Chorz vor äm Johr 1600 hät mer z Lüttich ä neus Vofahre entwicklet zom Nagelise z schpalte schtatt mit äm Hammer z schmede. Die Nägel, wo mer so gmacht hät, hät mer zerscht emoll im holländische Schiffsbau brucht.^[3] I de zwäte Hälfti vom 17. Johrhondert sind denn d Priise vo de Isenägel zämekät, und ab 1670 hät mer im Toggeburg die erschte schtattleche Schtrickbauhüser mit schtähle Nageltächer baut.^[4] Die Hüser händ aber käne äfache Puure ghört, sondern riiche Kauflüt, wo mit äm Linegwärb riich worde sind.^[5]

Nochäm ändgültige Fridesvotrag, wo d Äidgnosse nochäm Zwäte Villmärgerchrieg z Aarau am 11. Augschte 1712 gschlosse händ, ond äm Ufchoo vom Bomwolle­schpinne sind vier Föftel vo der Tätschhäuser mit ämene schtähle Tach usbaut oder mit ämene Neubau mit schtähle Tach ersetzt worde.^[5]

•  
  Äm Ueli Zwingli sys Geburtshus isch ä Tätschhus, wies vor äm Drisgjöhrige Chrieg ganz vill im Toggeburg gha hät.^[1]
•  
  S Hus Näf us äm Johr 1672 i de Furt z Brunoodere isch de erscht bekannt Schtrickbau mit ämene schtähle Gibel ond ämene Nageltach. S urschprüngli Pfättetach hät än zimli offne Gibel­winkel.^[4]
•  
  Di votäfert Fenschterbröschtig ond di bädsitige Rahmebrätter^[6] im erschte Schtock vom Hus Näf.
•  
  S Hus i der Hochschtäg us äm Johr 1677 isch de erscht bekannti Schtrick­bau mit ämene schtähle Gibel ond ämene klassische Schparretach. S Hus isch 1919 abebrennt.^[4]
•  
  S Hus i de Schäftenau vo 1692 seg s schönscht ond s gröscht erhalte Toggeburgerhus.^[7]
•  
  S schpotbarock Hus «zor Möhli» z Alt Santjohann us äm Jahr 1787 mit Mansardetach. Sit 2011 isch döt ine d «Klangschmette» vom Klangwäg Toggeburg.^[8]

S klassisch Toggeburgerhus schtoht för sich älää ohni aabaute Schtall.^[9] Im schpote 18. ond im früene 19. Johrhondert sind Hüser mit Mansardetächer entschtande. Die sind för di alte Toggeburger Wertshüser gradewägs tüpisch. Im 19. Johrhondert hät mer d Raihefenschter villfach mit grössere Änzelfenschter mit ämene ägne Rägetächli ärsetzt. Sit äm Afang vom 20. Johrhondert isch dä Eternit-Scherm tüpisch.^[10]

S Toggeburgerhus isch än Block- oder Schtrickbau, wien är för di zentrale ond di dra aaschlüssende öschtleche Alpe tüpisch isch. Gäge Norde häts oogfor vom Schnäbelhorn uf Bütschwil ond witer Richtig Nordoschte ä Grenzlinie. Z Tägersche isch de Blockbau tüpisch, z Flowil chonnt är öppe zor Hälfti vor.^[11] Die Grenzlinie teckt sich öppe au mit de Konfessionsgrenze. Nördlech dävo isch de Bohleschtänderbau tüpisch, ä Mischform von Schtänderbau (Rahme) ond Schtrickbau (Föllig).^[7] Z Bütschwil ond Lütisburg sind än Drittel vo de Puurehüser Bohleschtänderbaute,^[12] z Flowil ond z Uzwil isch äs öppe d Hälfti ond z Jonschwil ond z Oberuzwil isch äs meh as d Hälfti.^[11]

Förs Toggeburgerhus sind voschidäni Merkmol tüpisch:

• S schtähli Tach mit äm höche Firscht isch im Toggeburg früener ufcho als i de andere Gägäde vo de Schwiz.^[13] Da Tach hät im Alperum zon äre ganz neue Tachkonschtrukzio gfüehrt. S schtähl Schparretach hät s flach Pfättetach abglöst. Andersch wie d Rafe vome ne Pfättetach ligget d Schparre nöd uf de Traufi uf. Si schtönd uf ämene Widerlager, so dass s Schparretach ä trägendi Brogg bilde cha. Mit Ufschieblig gits än Traufvorschprung, wa mer am Tachknick dütlich gseeht. So än Tachknick hät im 18. Johrhondert zo jedäm Toggeburger Puurehus ghört.^[14] S Tach vom Appenzellerhus isch än andere Tüp wie da vom klassische Toggeburgerhus.^[15]

Hangendi schtähli Tächer händ d Tendenz, im Lauf vo de Zit sitlich ä chli abzrotsche. D Flugschparredrüeck, mä sät au „Zöri-Vieri“, hälfet dägäge. Si tüend d Flugschparre, wo wies de Name sät vorschtönd, mit de Pfätteböge vöschträbe. Im Toggeburg sind s ab 1750 ufcho und gad beliebt gsi.^[16]

• Chläbtächer sind im 16. Johrhondert z Schwyz ufcho. Si hebät de Räge ab ond gend im Sommer, wenn d Sonn wit obe schtoht, Schatte uf d Fenschter. Im Toggeburg sinds ä Johrhondert schpöter Mode worde.^[17] Welläwäg zor gliche Zit sind d Zogläde ufcho, wo onderhalb vo de Fenschterbänk i de Holzverschalige vosenkbar sind. Die Zoglädechäschte sind vilfach mit rauteförmige Zierlischte oder Rahmebrätter gschmückt.^[18] Dank de Chläbtächer sind d Ladechäschte vor äm Räge gschützt. Im 17. Johrhondert sind d Chläbdächer one offe baut worde, hondert Johr schpöter sind uskehleti Ondersichte de Bruch gsi.^[17]
• Tüpisch för d Toggeburger ond d Appezäller Hüser sind die Raihefenschter, mä sät au Fenschterwage. Z Schwyz ond im Vorarlbärgische hät mer degäge Änzelfenschter.^[19] Um s Johr 1800 ome sind di wyse Chrüzschtöck ond di wyse Chläbtachondersichte ufcho.^[20]
• D Erker chömed no bi wenige Toggeburgerhüser vor. D Erker sind ä Schpezilität vo de Schtadt Sanggale und sind d Vorbilder gsi för d Türmlihüser. Die sind vo hochgschtellte Buhärre baut worde, wo Ämter gha ond im Textilhandel gschäftet händ.^[7]

Vilfach händ d Toggeburgerhüser uf änere oder bäde Traufsitene ä Laube. Onder de wättergschütze Laube uf de Oschtsite isch villfach de Husiigang.^[23] D Toggeburgerhüser sind mit de Fassade wenn mögli gäge Süde bis Oschte usgrichtet. Schattehalb häts je noch Lag au anderi Usrichtige.^[24]

D Grondriss vo de Toggeburgerhüser sind mäschtens gliich. Uf de Gibelsite sind Schtobe ond Näbedschtobe. De Chachelofe i de Schtobe wird vo de Chochi hene iigfüret. Im erschte Schtock sind drü oder vier Schlofchammere. D Schlöff (di agschrägete Eschtrich uf de Sitene onderem Tach) händ vorne ä chlises Fenschterli.^[25] Di groose Hüser mit de Hustöre uf de Gibelsite händ vorne ä symmetrischi Fassade. One isch de Iigang, wo villfach än Rondboge hät. Obedra isch d Firschtchammere, links ond rechts vo däre Sümmetrilinie sind Fenschterwäge. Sötig Hüser händ zwo Wohnige uf bäde Site vo de Sümmetriachs. Groosi Hüser händ sich früener glohnt, denn d Abgobe hät mer nöd müese uf d Chöpf zahle, sondern uf d Hushaltige.^[26]

Die villne Wäbchäller zäget, wie wichtig s Liwand- ond s Bomwollgwerb früener als Husinduschtri im Thur- ond im Neckertal gsi isch. Die Wäbchäller mit äme ne Wäbschtuel dine kennt mer a de groose, längleche Wäbchällerfenschter^[27] mit de tüpische Chlappläde dra.^[28] Wägem zitwis guete Vodienscht bim Wäbe ond Schpinne sind vil scho chline Puurehöf i no chlinere uftält worde ond de Groostäl vom Gäld hät mer mit äm Bomwollegwerb vodient.^[29]

Noch äm Ondergang vo de Bomwollevoarbätig isch s Schticke ufcho.^[30] I dä Schtickerblüeti oms Johr 1900 ome hät mer i vilne Hüser Handschtickmaschine ufgschtellt,^[28] wo vill grösser sind als Wäbschtüehl. D Schticklokal sind rächteckigi Gebüü mit villne groose rächteckige Fenschter. Fö die gnau Arbet hät mer guets Liecht brucht.^[31]

•  
  S Hus uf äm Schtrichbode im Schtarchebach mit ämene Abau für ä Schtickmaschine, wa mer a de groose Fenschter gseeht.
•  
  S Geburtshus vom Ueli Brääger im Näppis z Wattwil hät än Wäbchäller mit Chlappläde.

Mit äm schtähle Tach häts Platz ghä för än neue Ruum, d Firschtchammere. Si isch kä Toggeburger Bsonderhät. Aber schpeziell isch, wievill sehr groosi Firschtchammere mit bis zu zäh Fenschter s git im Toggeburg.^[13] D Massnahme vo de Fürschtabtai Sanggale noch 1648 im Rahme vo de Gägäreformazio händ die Reformierte als Schikane aaglueget. Noch 1670 sind s froh gsi för dä groos Ruum, wo mer sich hät chönne oogschtört vosammle.^[32] Di paritätische Chirchene, wos do no fascht öberall im Tal gha hät, händ immer wider zu Schtritt mit de Katholike gfüert. De Psalmegsang vo de Reformierte isch 1673 im Toggeburg vobote worde.^[33] D Wertshüser sind onder de katholische Fürschtabtai zomänä politische Inschtroment worde.^[34] I de Firschtchammere hät mer bätet ond gsunge. Wäg dä villne Fenschter cha mer döt guet läse. Än Hufe Reformierti händ döt läse glehrt, denn im 17. ond 18. Johrhondert hät s no kä Schulhüser gha.^[35] Well d Fraue nöd i d Wertschafte händ törfe, händ si sich i de Firschtchammere troffe.^[36]

Zwöschet 1750 ond 1830 hät mer i de Firschtchammere vo de Puurehüser im mittlere ond obere Toggeburg meh als hondert Husorgle ufgschtellt. Si sind mäschtens vo Fraue gschpillt worde, wo mit de Husorgle d Husaadachte beglätet händ.^[37]

•  
  D Toggeburgerhüser präged hüt no s Landschaftsbild vom Tal. De Südhang z Onderwasser.
•  
  Wäg em Gländ hät mer de Hof Giesse z Nesslau als Gadehus^[38] (Schtall hen­der schtatt näbet äm Wohntäl)^[10] baut.
•  
  S Hus Chrinäuli us äm Johr 1687 z Chrinau mit bsondere Chläbtach­uflager.^[39]
•  
  Au de Schriftschteller Ueli Brääger hät 1760/1761 än Neubau gwooget. S Hus isch 1836 abbrännt.
•  
  Ganz agmoleti Fassade sind im Toggeburg sälte.^[40] E Rokoko-Prunk­fassade am 1776 baute Rote Hus im Bächli z Hembärg.^[41]
•  
  De katholisch Fridolin Anton Grob hät 1781 di gschtrickt Fassade vo sim Hus vertäferet ond Chläbtächer ond ä Sonneuhr drahäre baut. Schpilhuse, Moslig.^[42]
•  
  Fabrikante- ond Handelshus mit äme ne Schwäfgibeltach us äm Jahr 1813. De Iigang hät ä Rondbogeportal ond ä öber d Oscht- ond Weschtsite döre­laufends Chläbtach. Im Schprä­te­bach z Bronoodere.^[43]
•  
  Im schpöteree 19. Johrhondert ischs s Toggenburgerhus zor Mode us cho ond vome ne wörfelförmige Hustüp abglöst worde. Reschtorant «Her­sche» z Moslig, baut noch äm Dorfbrand 1886.^[44]
•  
  I dä Schtickerblüeti om 1900 hät mer i vilne Hüser Handschtickmaschine ufgschtellt, wa mer a de groose Fenschter gseht. S Geburtshus vom Ueli Brääger im Näppis z Wattwil.
•  
  I de letschte Johrzehnt sind wie früe­ner immer no Toggeburgerhüser baut worde wie da Türmlihus z Libige. Uf de linke Site isch d Laube, wo im hendere Täl als Wohnruum vobaut isch.

• Jost Kirchgraber: Das bäuerliche Toggenburger Haus und seine Kultur im oberen Thur- und Neckertal in der Zeit zwischen 1648 und 1798. VGS Verlagsgenossenschaft, St. Gallen 1990, ISBN 978-3-7291-1056-4. 
• Bernhard Anderes, Josef Hagmann: Gemeinde Mosnang. Kulturgeschichte und Kunst Mosnang-Mühlrüti-Libingen. Kalberer, Bazenheid 1996, ISBN 3-9520633-2-0, S. 47–52. 
• Armin Eberle, Meinrad Gschwend, Irene Hochreutener Naef, Robert Kruker: Die Bauernhäuser des Kantons St.Gallen. Hrsg.: Schweizerische Gesellschaft für Volkskunde. Band 35.1. Basel und Herisau 2018, ISBN 978-3-908122-98-2, S. 209–246.