Mexico

Fa alto u baixo 30.000 anyadas que o territorio de l'actual Mexico fue ocupato por grupos humans de cazataires-recolectors, habendo-se feito troballas datatas en 21000 aC en os chacimientos arqueolochicos d'o país. Se i desembolicó l'agricultura fa 9.000 anyadas, estando o panizo o suyo prencipal alimento cultivato (encara que o suyo cultivo apareixió fa nomás que 5.000 anyadas). Antiparte, as primeras troballas de repuis d'alfarería son de fa 2.500 anyadas. Iste desembolique estió nomás en a parte central mas fértil d'o país, y en o norte continoron os grupos humans vivindo d'a cazata y a recolección, en no tener as posibilidaz de i desembolicar una sociedat agraria. Por ixo a primera civilización apareixió en o centro-sud d'o país, y ye a cultura olmeca.

Arredol de 100 dC, a ciudat de Teotihuacan se convertió en o prencipal centro urbán d'o centro-sud de Mexico, tenendo baixo a suya influencia o territorio que s'estendilla dende l'actual Nuevo Mexico, en Estaus Unius, dica Costa Rica, en Centroamerica. A ciudat teneba en a suya epoca de mayor esplendor una superficie de 20 km² y una población de 125.000-200.000 habitants. Sindembargo, a ciudat fue cremata y o suyo territorio espullato en 750 por grupos de nomadas chichimecas que proveniban d'os disiertos d'o norte d'o país, esboldregando-se o suyo poderío.

Succedindo a Teotihuacan, a ciudat de Tula estió o centro d'una nueva civilización que exerceba o suyo dominio sobre o centro de Mexico mientres os sieglos X y XI, y que prene o nombre d'os toltecas, que dan o suyo eponimo a la ciudat. En ixas envueltas amanixioron os primers grupos organizatos de guerrers que s'organizaban en chermandaz recibindo o nombre d'un animal, estando tamién practicants de sacrificios humans. Tula establió vinclos con atros territorios, encluyendo-ie a peninsula de Yucatán, a on se trobaba a ciudat maya de Chichén Itzá. Os mayas tamién heban desembolicato una civilización, a civilización maya, dende l'anyo 100 y que plegaría a o suyo momento de maximo esplendor arredol de 600-900. Os suyos centros urbans se caracterizaban por os suyos centros ceremonials en edificios singulars, posibles en haber-se-ie desembolicato una important producción agricola.

O zaguer grupo d'os nahua en plegar a o centro de Mexico estioron os aztecas, que establioron a ciudat de Mexico-Tenochtitlán (l'actual ciudat de Mexico) en 1325 en rematar un pelegrinache conducito seguntes a leyenda por o suyo dios Huitzilopochtli. Se diz que fundoron a suya capital en o puesto a on heban trobato una aliga en minchando sobre un cactus, elemento mitolochico que se troba hue representato en a bandera de Mexico. Os aztecas creyoron una alianza con atras dos ciudaz d'a comarca, Texcoco y Tacuba, alianza que se conoix con o nombre de Triple Alianza y prencipioron un proceso d'expansión basato en as suyas conquiestas militars, controlando un territorio que s'estendillaba dende l'Oceano Pacifico a l'ueste dica o Golfo de Mexico a l'este. Nomás que os purépechas y os tlaxcaltecas, amás de bellos atros chicoz pueblos, mantenioron a suya independencia respective de l'imperio azteca. A capital azteca, Mexico-Tenochtitlán, con una poblción d'alto u baixo 200.000 habitants, se convertió en una d'as prencipals ciudaz d'o mundo en ixas envueltas.

Sindembargo, a cayita de l'imperio azteca se fació a escape cuan plegoron a o territorio os conqueridors espanyols mandatos por Hernán Cortés, qui plegó a la peninsula d'o Yucatán en 1519. Ista conquiesta producirba una radical transformación d'as sociedat mesoamericanas.

Os espanyols plegoron a las costas mexicanas dende as suyas colonias recients en as islas de Cuba y Domingo, y en plegar-ie recibioron noticias que charraban d'uns territorios a l'interior d'o país con una gran abundancia d'oro y atras riquezas, asinas que prencipioron a conquiesta d'o territorio, en una situación en a cual teneban amás a suerte de que os nativos, en interpretación d'antigas leyendas, los considerasen dioses u a lo menos como representants d'o dios Quetzalcóatl que tornaba ta recuperar o suyo reino. En cualsiquier caso, prencipioron una serie d'escaiciomientos que provocoron l'esboldregamiento de l'Imperio azteca en morir Moctezuma Xocoyotzin, tenendo en a luita l'aduya d'os tlaxcaltecas y d'atros pueblos y sinyors enfrentatos con os aztecas. En o proceso, a ciudat de Mexico-Tenochtitlán quedó destruita cuasi de raso.

Os Estaus Unius Mexicanos son una federación de trenta y un estaus libres y sobirans en cuanto a o suyo rechimen interior y independients os un d'os atros. O gubierno de cada estau ha de tener un sistema congresual de gubierno presidito por un gubernador electo cada seis anyos sin posibilitat de reelección. O poder lechislativo d'os estaus recaye sobre un Congreso d'os Deputatos unicameral, o numero d'escanyos d'o cual pende de cada estau. A chudicatura recaye sobre un Tribunal Superior de Chusticia. Cada estau tién a suya propia constitución y codigo civil y penal. Cada estau a la vegata se divide en municipios que pueden comprender un u mas lugars u ciudaz. Os municipios son tamién autonomos en o suyo rechimen interno y tienen un poder limitato de recaptación fiscal. Os municipios son os entes autonomos de ran administrativo mas chicot d'o país.

A Ciudat de Mexico ye a capital, seu d'o poders de gubierno d'a Unión, y capital d'os Estaus Unius Mexicanos. Como capital u entidaz federativa, tradicionalment ha estau administrato dreitament por o gubierno d'a federación (o president y o Congreso d'a Unión); pero dende a decada de 1990, ha recibito un mayor grau d'autonomía y os residents en l'actualidat trigan o chefe de gubierno y os deputatos d'un congreso unicameral dito l'"Asamblea Lechislativa". A Ciudat de Mexico no tien constitución propia, sino un Estatuto de Gubierno. Ye dividito en deciseis delegacions as cuals no son autonomas de tot, encara que a sobén se comparan a os municipios d'os estaus.

Os estaus d'a federación mexicana y a Ciudat de Mexico se conoixen de manera conchunta como "entidaz federativas" (entidades federativas, en castellano). As entidaz federativas de Mexico son:

Mexico ye situato en o subcontinent d'America d'o Norte. Cheolochicament a muga entre America d'o Norte y America Central ye l'istmo de Tehuantepec, lo que fa que un 12% d'o territorio mexicano —incluyindo-ie a peninsula de Yucatán— se trobe en ista zaguera rechión; fisiograficament l'Eixe Volcanico Transversal (u a Sierra Nevada) divide as dos rechions.^[11] Cheopoliticament, manimenos, a muga entre America d'o Norte y America Central ye a muga con Belize y Guatemala, y Mexico se considera un país norteamericán.

A superficie total de Mexico ye de 1.972.550 km², que incluye alto u baixo 6.000 km² d'islas situatas en l'oceano Pacifico (como as islas Guadalupe y Revillagigedo), en a mar Caribe y en o Golfo de California. Mexico comparte una muga a o norte con os Estaus Unius de 3.141 km; a o sud con Guatemala de 871 km y con Belize de 251 km.

A topografia mexicana ye muit accidentata. O territorio mexicano ye situato en una d'as arias tectonicas mas dinamicas d'o mundo; fa parti de l'"Aniello de Fuego d'o Pacifico", una rechión d'actividaz volcanica y sismica.^[6] Mexico se troba en a rechión occidental d'a placa Norteamericana y a suya intersección con a Placa de Cocos y a Placa d'o Caribe. Fisiograficament o país puet subdividir-se en nueu rechions prencipals:^[6]

• A peninsula de Baixa California, a o norueste d'o país.
• As tierras baixas d'o Pacifico, una francha muit estreita entre o Golfo de California u l'oceano Pacifico y a Sierra Madre Occidental.
• L'Altiplán Mexicano, situato entre a Sierra Madre Oriental y a Sierra Madre Occidental.
• A Sierra Madre Oriental, estensión d'as Sierras de Norteamerica (a Sierra Nevada de California y as Montanyas Rocosas). S'estendilla de norte enta sud a on converche con a Sierra Neo-Volcanica
• A Sierra Madre Occidental, tamién extensions d'as Montanyas Rocosas, que s'estendilla de norte enta sud a on converche con a Sierra Neo-Volcanica.
• A Sierra Neo-Volcanica (u a "Sierra Nevada"), que s'estendilla d'este enta l'ueste, a on se troban os puntos mas altos de Mexico, entre os que ye o Pico d'Orizaba (5.636 m), o Popocatépetl (5.426 m), l'Iztaccíhuatl (5.230 m) y o Nevado de Toluca (4.680 m). Tres d'as arias metropolitanas mas grans de Mexico, se troban en as vals en mel meyo d'istos cuatre puntos: Puebla, a ciudat de Mexico y Toluca.
• As planas costeras d'o Golfo, una francha plana entre o Golfo de Mexico y a Sierra Madre Oriental.
• A Sierra Madre del Sur, trescruzata por l'itsmo de Tehuantepec. A o sud, as sierras de Chiapas continan en Guatemala.
• A peninsula de Yucatán, una rechión muit plana, con pocos ríos.

Debito a la suya topografía, en Mexico bi ha pocos ríos muit grans u lacos naturals. Os ríos mas importants son o río Lerma, que naixe en a cuenca de Toluca, forma o laco de Chapala, o mas gran de Mexico, y desemboca en l'oceano Pacifico. O río Pánuco naixe en l'Altiplán, trescruza a Sierra Madre Oriental y desemboca en o Golfo de Mexico. O río Balsas drena a Depresión d'o Balsas y atras rechions d'o sud de l'Altiplán Mexicano, trescruza a Sierra Madre del Sud y desemboca en l'oceano Pacifico, en o sud. O Grijalva y l'Usumacinta, forman un sistema que drena as Sierras de Chiapas y, como o río Papaloapan, desembocan en o Golfo de Mexico. Atros lacos, como o Pátzcuaro y o Cuitzeo son os remanents d'os grans lacos y turberas que cubriban a mayor parti d'o sud de l'Altiplán antis d'a plegata d'os europeus.^[6]

O norte, d'atra man, ye muito mas arido, especialment en a rechión noroccidental. O río mas important d'o norte de Mexico, ye o que forma a muga con os Estaus Unius, o Río Bravo (conoixito como Río Grande en os Estaus Unius). O río Colorado, que naixe en os Estaus Unius, trescruza una chicota parti d'o territorio de Mexico en l'occident ta desembocar en o Golfo de California.

Debito a la variación topografica d'o territorio, bi ha una gran variedat de climas, dende tropicals y subtropicals, os aridos y deserticos, dica os climas fredos de montanya templatos. O norte ye mas arido, pero d'o centro enta o sud, as plevias son mas abundants; as plevias son estacionals, de mayo dica setiembre, templando o clima de montanya de l'Altiplán Mexicano, que mientres o verano, no blinca d'os 28-30 °C. As temperaturas meyanas oscilan entre os 16-20 °C.^[12] A mayor parti d'a población vive en ista rechión. A elevacions mas baixas, inferiors a os 1.000 m, as temperaturas meyas son mas altas y blincan d'os 20 °C.^[12] En as tierras baixas, y en a peninsula de Yucatán, os veranos son muit calidos, y as temperaturas hibernals no baixan d'os 15 °C. En as sierras, mas que mas en Sierra Nevada, as temperaturas son muit baixas y as chelatas son comuns asinas como a precipitación en forma de nieu.

Mexico ye un d'os 17 países megadiversos d'o mundo. Con mas de 200.000 especies diferents, en Mexico vive un 10-12% d'a diversidat d'o mundo.^[13] Mexico ye o primer país d'o mundo en biodiversitat en reptils con 707 especies conoixitas, segundo en mamifers con 438 especies, cuatreno en anfibios con 290 especies, y cuatreno en flora con 26.000 especies diferents.^[14] Mexico tamién ye considerato o segundo país d'o mundo en numero d'ecosistemas y cuatreno en numero total d'especies. Alto u baixo 2.500 especies son protechitas por leis mexicanas.^[15] O gubierno mexicano ha creyato o Sistema Nacional d'Información sobre Biodiversitat, ta estudiar y promover l'uso sostenible d'os ecosistemas d'o territorio.

En Mexico, 17 millons d'hectarias son consideratas "Arias Naturals Protechitas" y bi incluyen 34 reservas d'a biosfera (ecosistemas inalteratos) 62 parques nacionals, 4 monumentos naturals (protechitos por a suya valura estetica, cientifica u historica a perpetuidat), 26 arias de flora y fauna protechitas, 4 arias de protección d'os recursos naturals (conservación d'a tierra, as cuencas naturals y as selvas) y 17 santuarios (zonas de riqueza abundant en especies).^[13]

Mexico tien una economía de libre mercato orientata a las exportacions. Ye un país de renda meyana-alta,^[16] con a renda per capita mas alta de Latinoamerica en termins nominals.^[17] Mexico ye a 13^ena economía mas gran d'o mundo d'alcuerdo con o suyo Producto interior bruto en paridat de poder adquisitivo y a segunda mas gran de Latinoamerica, dimpués de Brasil.^[18] Dimpués d'a crisi de 1994, Mexico se recuperó a escape con a construcción d'una economía moderna y diversificata.^[17] As administracions recients han amillorato a infraestructura y han permitito a competencia privata en os puertos maritimos, aeropuertos, ferrocarrils, as empresas de telecomunicacions, a cheneración d'electrecidat (de manera limitata) y a distribución de gas natural.

Seguntes o documento de 2007/2008 d'as Nacions Unidas sobre o Desembolique Humán, l'11,6% d'a población vive en a pobreza,^[19] y o 3% en pobreza extrema.^[20] Manimenos, a desigualdat d'a renda encara ye un problema grieu, y existen divisions entre ricos y pobres, o norte y o sud, y as arias rurals y urbanas. Os contrastes en o desembolique humán (IDH) amuestran una gran disparidat entre municipios ricos, como San Pedro Garza García, en Nuevo León con un ran de desembolique economico, educativo y de sanidat parellán a o d'Alemanya, y o municipio de Metlatonoc, en Guerrero, con un ran d'IDH parellán a Siria.^[21][22]

Muitos d'os efectos positivos en a reducción d'a pobreza y o incremento d'o poder adquisitivo d'a clase meyana han estau atribuito a la estabilidat macroeconomica conseguita en as zagueras dos administracions presidencials. O creiximiento d'o PIB anyal meyano de 1995 a 2002 estió d'o 5,1%.^[23] A desaceleración economica d'os Estaus Unius produció un efecto parellán, pero mas grieu, en Mexico, d'o que se recuperó a escape y creixió un 4,1% en 2004, un 3% en 2005 y un 4,8% en 2006. A inflación s'ha reducito a minimos historics de 3,3% en 2005, y as taxas d'intrés tamién se troban a minimos historicos, lo que ha estimulato o consumo a credito d'a clase meya. L'administración d'o president Fox conseguió a estabilidat monetaria: o déficit d'o presupuesto se redució, y a deuda externa representa actualment nomás o 20% d'o PIB.^[23] Mexico comparte con Chile, o grau mas alto d'inversión basata en o credito largo plazo d'a deuda, d'a rechión latinoamericana. A reducción en a pobreza tamién ha estau reducita gracias a las remesas d'os mexicanos residents en os Estaus Unius, que fan una cifra de 20 mil millons de dólars por anyo, y s'han convertito en a segunda fuent mas gran de capital forano.^[24]

Mexico ye un d'os países mas ubiertos d'o mundo, ya que alto u baixo un 90% d'o comercio se troba baixo as estipulacions de diversos tractaus de libre comercio con mas de 40 países, d'os que, o NAFTA, con os suyos vecins nortamericanos, ye o mas influyent: cuasi un 90% d'as exportacions de Mexico se dirichen a os Estaus Unius u Canadá y cuasi un 55% d'as importacions en provienen.^[25] Atros tractaus importants que Mexico ha sinyato son os tractaus con a Unión Europea, con Chapón, con Israel y atros países de Latinoamerica. Como tal, Mexico s'ha convertito en una potencia comercial internacional; Mexico ye o quinceno exportador mas gran d'o mundo —deceno si a Unió Europea se considera una sola entidat.^[26] De feito, Mexico exporta mas que a suma d'as exportacions de toz os países d'o Mercosur y Venezuela.^[26]

As preocupacions economicas prencipals son a dependencia comercial y financiera d'os Estaus Unius, a distribución inequitativa d'a riqueza y a manca d'oportunidaz economicas ta as comunidaz indichenas d'os estaus d'o sud.

Mexico ye o país castellanoparlant mas poblato d'o mundo, con mas d'o doble de población que Espanya, Colombia u Archentina. De feito, un tercio de toz os castellanoparlants d'o mundo viven en Mexico.^[27] O 98,8% d'a población mexicana parla o castellano; l'1,5% parla o náhuatl y o 0,8% parla o maya. Seguntes datos d'o zaguer censo lingüistico (2000) o 7,1% d'a población mexicana —ye decir alto u baixo a metat d'o total d'a población indichena— parla bella luenga amerindia, y l'1,2% no parla o castellano.^[28]

Encara que a constitución de Mexico no estableixe denguna luenga oficial, o castellano ye a luenga oficial de facto, y a luenga nacional d'o estau. Manimenos, tamién son luengas nacionals, as 62 luengas indichenas minoritarias, seguntes a Lei Cheneral d'os Dreitos Lingüisticos d'os Pueblos Indichenas, publicata en 2001. Seguntes ista lei, as luengas amerindias tienen a mesma valideza que o castellano en os territorios a on se parlan y os indichenas tienen o dreito de solicitar bels documentos oficials en as suyas luengas.^[29] A lei otorga o estatus de luenga nacional a todas as luengas amerindias que se parlan en o territorio mexicano sin importar-ne o numero de parlants —belunas d'ellas nian plegan a os 100 parlants— y sin importar-ne l'orichen. Alavez, se reconoixen as luengas d'os indichenas desplazatos d'os Estaus Unius —como os kickapoo— y d'os pueblos indichenas refuchiatos de Guatemala.

L'anglés se fa servir amplament en os negocios, y por a mayoría d'os immigrants estausunidenses que residen en Mexico (l'1% d'a población total), mas que mas en os estaus d'a Baixa California, Baixa California Sud, Nuevo León, Guanajuato y Ciudat de Mexico. Amás de l'anglés, destacan o veneciano, parlato por a comunidat de Chipilo en o estau de Puebla^[30] o plautdietsch en as diversas comunidaz mennonitas d'os estaus de Chihuahua y Durango,^[31] y en menor proporción o francés, alemán, chinés, hebreu y arabe, tamién catalán, basco y gallego d'os refuchiatos d'a Guerra Civil Espanyola. Encara que belunas d'istas luengas se i han parlato dende mas d'un sieglo y que o numero de parlants de bellas luengas foranas blinca d'o numero de parlants de bellas luengas indichenas, denguna d'ellas no ye reconoixita oficialment.

•   Mexico en os Chuegos Olimpicos

O esporte mes popular ye o fútbol y en a mitat norte tamién ye muito popular o béisbol. Entre os esportes individuals destaca o boxeyo y l'atletismo, mas que mas en a preba de marcha atletica conoixita en Mexico como La caminata.

• O fútbol ye o esporte mes popular y practicato de Mexico, estando-ne o suyo organismo rector a Federación Mexicana de Fútbol y a suya competición mes important ye a Primera División de México. Os suyos equipes partecipan en as competicions continentals organizatas por a Confederación Centroamericana de Fútbol (CONCACAF) y os clubs con mes campionatos nacionals ganados son o CD Guadalachara y o Club de Fútbol America, anque actualment no bi ha un dominador claro.
• O atletismo ye un esporte tamién muito popular i un d'os que tién mes campions internacionals mas que mas en a preba de marcha atletica. José Pedraza Zúñiga subcampión olimpico en os Chuegos Olimpicos de 1968 en 20 km marcha, Daniel Bautista campión olímpico en Mont-reyal 1976, campión panamericano y récord del mundo de 20 km marcha, Raúl González campión olimpico en 50 km y subcampion en 20 km marcha en os Chuegos Olimpicos de 1984, Ernesto Canto campión en os 20 km marcha en Los Ángeles 1984. En os tiempos mas cercanos está Bernardo Segura medalla de bronce en os Chuegos Atlanta 1996 y campión d'os Chuegos Panamericanos, Joel Sánchez medalla de bronce en os Chuegos de Sydney 2000 y Ana Guevara, campiona d'o mundo en 2003, subcampiona olimpica, campiona panamericana y campiona centroafricana y d'o Caribe.

Mexico ha organizato os Chuegos Olimpicos de 1968, celebratos en a Ciudat de Mexico,^[32] y dos Campionatos Mundials de Fútbol en 1970^[33] y 1986.^[34] Tamién ha organizato os Chuegos Panamericanos en as edicions de 1955 y 1975 y organizará a edicion de 2011. Atros eventos organizatos son os Chuegos Centroamericanos y d'o Caribe de 1926, 1954 y 1990, a Universiada de 1979, o Campeonato Mundial de Polo de 2008 , a Copa Mundial de Fútbol chuvenil de 1983, a y Copa d'Oro de la CONCACAF de 1993 y 2003, y a Copa Confederaciones de 1999.

• estaus de Mexico
• Azteca
• Civilización tolteca
• Civilización olmeca
• Civilización zapoteca
• Civilización maya

•   Se veigan as imáchens de Commons sobre México.
• (es) Pachina web oficial d'o Gubierno de Mexico.
• (es)/(en) Pachina web d'o President de Mexico.
• (es) Instituto Nacional d'Estatistica, Cheografía y Informatica.