Ratovi u bivšoj Jugoslaviji

Ratovi su prouzrokovani dubokom političkom, privrednom i ekonomskom krizom, koja je zahvatila SFRJ, početkom 80-ih godina 20. vijeka. Nakon uvođenja pluralizma i višestranačkih izbora, a prvobitnim konfliktom u vodećoj partijskoj strukturi Savezu komunista Jugoslavije na 14. Kongresu SKJ 1990, usljed porasta nacionalizma u saveznim republikama SFRJ, nakon prvih višepartijskih izbora došlo je do referenduma o otcjepljenju pojedinih republika od SFRJ.

Politička neslaganja su bila višeslojna i sastojala su se od neriješenih nacionalnih pitanja na SAP Kosovu, te statusu te pokrajine unutar SR Srbije, raspodjele budžeta unutar republika, nacionalističkim pokretima u SR Srbiji, SR Hrvatskoj i SR Sloveniji, nerješenog pitanja služenja vojnog roka u JNA, gdje je slovenska opozicija osporavala služenje slovenskih regruta u JNA, te značajan faktor je bio upad SR Srbije u platni promet SFRJ, 28. decembra 1990. godine, kada je odlukom Skupštine SR Srbije donesena tajna odluka o puštanju u opticaj 18,243 milijardi dinara (11,4 milijarde dolara), kako bi se isplatile zaostale plate i penzije, kada je tadašnji premijer Ante Marković anonimno informisan 4. januara 1991, a on je ovaj akt na vanrednoj sjednici Vlade nazvao činom za likvidaciju Jugoslavije.^[4] Nakon protesta Vlade 10 milijardi dinara je vraćeno u Jugoslavensku narodnu banku, a ostatak je nestao.^[5] Postojeći nerazjašeni sukobi očitovali su se i u hiperinflaciji, koju je nakon upada Srbije, bilo gotovo nemogući suzbiti. Nekoliko godina prije samog raspada došlo je do diskusija na relaciji srpskih i hrvatskih historičara o broju žrtava u ustaškom koncentracionom logoru u Jasenovcu, zatim je 1986. proklamiran Memorandum SANU, na koji su slovenski intelektualci odgovorili političkim pamfletom o budućnosti slovenskog naroda. Gotovo u svim republikama došlo je do porasta nacionalizma, podržavanog od strane vjerskih zajednica.

Prvi skupštinski i predsjednički izbori održani su u SR Sloveniji 8. aprila 1990. godine^[6], zatim u SR Hrvatskoj (skupštinski izbori) 22. aprila i 6–7. maja,^[7] zatim parlamentarni izbori u SR Makedoniji 11. i 25. novembra, u SR Bosni i Hercegovini 18. novembra opći izbori a 2. decembra drugi krug izbora.^[8] Početkom decembra (9. decembra) održani su u Srbiji predsjednički i skupštinski izbori,^[9][10] a istog dana su održani skupštinski i predsjednički izbori u SR Crnoj Gori.^[5] U nemogućnosti nalaženja izbornog sistema na saveznom nivou, koji bi onemogućio npr. prednost koju bi imali Srbi kao najbrojniji narod u odnosu na Slovence, zbog oko četiri puta većeg broja stanovnika, izbori, kao i zbog nepostojanja političkih partija na saveznom nivou, nisu nikada održani. Pokušaj premijera Ante Markovića osnivanjem Saveza reformskih snaga Jugoslavije (SRSJ) u julu 1990. godine, da ta partija zaživi na saveznom nivou nije uspio, jer se partija kandidirala samo na republičkim izborima.

Na izborima su, osim u SR Sloveniji, Srbiji, SR Makedoniji i SR Crnoj Gori pobijedile nove stranke. U SR Hrvatskoj je premoćno pobijedila desno orijentirana nacionalistička stranka HDZ sa 41,9% glasova osvojivši ukupno 55 mandata,^[7] a u SR Bosni i Hercegovini tri nove nacionalne stranke SDA, HDZ BiH i SDS su osvojile prva tri mjesta u oba skupštinska vijeća.^[8] Reformirani Savez komunista Slovenije pod imenom Savez komunista Slovenije-Stranka demokratskih promjena osvojila je prvo mjesto sa 17,3% i ukupno 14 mandata,^[6] u SR Makedoniji pod imenom Savez komunista Makedonije - Stranka demokratskih promjena (makedonski: Сојуз на комунистите на Македонија) osvojila je 27,7% glasova sa 31 mandatom. U SR Crnoj Gori Savez komunista Crne Gore osvojio je apsolutnu većinu sa 56,18% glasova i 83 mandata, dok je reformirana srbijanska Socijalistička partija Srbije (SPS) zbog prethodno promijenjenog većinskog izbornog sistema sa samo 46,09% osvojenih glasova dobila 194 od ukupno 250 mandata ^[9][10] Izbori u Srbiji nisu bili regularni, jer je SPS preuzela čitavu imovinu Saveza komunista Jugoslavije, procijenjenu na oko 100 miliona dolara, te je imala potpunu kontrolu nad medijima, kao i na izbornim mjestima.^[5]

Nakon izbora u SR Sloveniji, 23. decembra 1990. godine održan je Referendum o nezavisnosti Slovenije, na kom je 88.5% glasača glasalo za samostalnost i nezavisnost SR Slovenije. Na osnovu toga referenduma. Slovenija je 25. juna 1991. godine proglasila nezavisnost. Slijedili su referendumi u Hrvatskoj 19. maja 1991. sa 94,17% glasova za nezavisnost, te u Bosni i Hercegovini 29. februara i 1. marta 1992. godine sa 99,7% glasova za nezavisnost. Referendumi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su političkim uticajem srpskih nacionalističkih partija bojkotovani od strane dijela srpskog stanovništva. Politički vrh Srbije i Jugoslavije, reagovao je prijetnjama, a tada već gotovo prosrpski orijentirani vrh JNA, pripremio je planove za vojne intervencije.

Rat u Sloveniji ili Desetodnevni rat (slovenski: Slovenska osamosvojitvena vojna-Desetdnevna vojna) bio je kratkotrajni rat između Slovenije i JNA 1991. godine poslije proglašenja Slovenije kao neovisne države od SFRJ. Napad JNA je započeo 26. juna 1991. godine, a cilj je bilo oslobađanje nekoliko opkoljenih kasarni i zauzimanje graničnih prelaza prema Austriji, Mađarskoj i Italiji, na kojima je slovenski MUP preuzao kontrolu, te aerodroma u Ljubljani. U napadu su učestvovale jedinice iz garnizona sa Rijeke, iz Karlovca, te jedinice stacionirane u Sloveniji. U napadu su korištene pješadijske i tenkovske jedinice, avionima je JNA djelovala na nekim graničnim prelazima. U toku napada avioni RV i PVO su prelijetali austrijski zračni prostor, od oko 50 km u pravcu Graza. JNA su se susprostavile jedinice reorganizirane Teritorijalne odbrane Slovenije (TOS), pod zapovjedništvom Janeza Janše i jedinice MUP-a Slovenije. Rat je trajao do 7. jula, a prekid sukoba dogovoren je Brionskom deklaracijom, koji su potpisali: Ante Marković, Petar Gračanin, Budimir Lončar, admiral Stane Brovet za Jugoslaviju; Milan Kučan, Lojze Peterle, Dimitrij Rupel, France Bučar i Janez Drnovšek za Sloveniju; te Franjo Tuđman za Hrvatsku. Međunarodnu delegaciju EU predstavljali su Hans van den Broek, Jacques Poos i João de Deus Pinheiro. Gubici JNA su bili po procjenama 44 poginula i 146 ranjenih, a na slovenskoj strani 18 poginulih i 182 ranjenih. U borbama je poginulo 12 stranih državljana.

Prvi sukobi u Hrvatskoj, zbili su se nakon prvih izbora, 1990. godine, a manifestovali su se u blokadi saobraćajnica na ljeto, u okolini Knina, kada su Srbi u znak protesta protiv izbora nacionalno orijentirane desničarske HDZ, koja je bila potpomogunuta ekstremnom proustaškom emigracijom u Balvan-revoluciji, balvanima i kamenjem blokirali ceste iz pravca Dalmacije prema Zagrebu i Karlovcu. Barikade su držali naoružani pripadnici paravojnih jednica, koje su osnovane iz seoskih straža u organizaciji tada vodeće stranke SDS. Pod uticajem političke propagande iz Srbije, srbijanskih političara i medija, srpska je strana nove izbore shvatila kao osnivanje nove države sa elementima proustaške politike, te samoorganizacijom i djelomičnim potpomaganjem srbijanskih struktura došlo je do stvaranje srpske lokalne milicije, koja je odbila prihvatiti nova hrvatska obilježja (šahovnicu i zastavu), zbog podsjećanja na ustaške zločine nad Srbima tokom Drugog svjetskog rata i NDH. Uskoro 1991. godine dolazi do stvaranja SAO Krajine, SAO Zapadne Slavonije i SAO Istočne Slavonije, Baranje i Zapadni Srem, koje su se kasnije ujedinile u paradržavu Republiku srpsku krajinu, koja je vremenom stvarala sve institucije države, te se odvojila od platnog sistema Hrvatske, stvaranjem nove valute Dinar Republike srpske krajine. Područja koje je obuhvatala RSK bili su okolina Knina, te Zapadna i Istočna Slavonija, odnosno općine u kojima su Srbi bili u većini. Barikade i naoružavanje pobunjenika, kao i stvaranje RSK pomagala je JNA, te tajne službe JNA, dijenjem oružja i opreme, te prekomandom zapovjednog kadra politički orijentisanog i indoktriniranog nacionalističkom politikom.

Rat u Bosni i Hercegovini je općeprihvaćeni naziv za međunarodni vojni sukob na području Bosne i Hercegovine, koji je trajao od 6. aprila 1992. do 14. decembra 1995. između Republike Bosne i Hercegovine, SR Jugoslavije i Republike Hrvatske, zajedno sa samoproglašenim srpskim i hrvatskim paradržavama unutar teritorije Bosne i Hercegovine, Republika Srpska (prvobitno Srpska Republika Bosna i Hercegovina, sada entitet u sastavu BiH) i Hrvatska Republika Herceg-Bosna. Mogu se pronaći i nazivi "agresija na Bosnu i Hercegovinu", "odbrambeno-oslobodilački rat", "obrambeno-otadžbinski rat" i "građanski rat u Bosni i Hercegovini" u zavisnosti od gledišta sukobljenih strana. Bosna i Hercegovina je zvanično podigla optužnicu protiv SRJ za genocid pred Međunarodnim sudom pravde. Sud je 21. februara 2007. objavio presudu u kojoj je zaključio da je rat imao međunarodni karakter.

Konflikt je sprva bio između jedinica JNA u Bosni koje su se kasnije transformirale u Vojsku Republike Srpske (VRS) na jednoj strani i Armije Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) koja je uveliko bila sastavljena od Bošnjaka, kao i hrvatskih snaga poznatih kao Hrvatsko vijeće odbrane (HVO) na drugoj strani. Tenzije između Bošnjaka i Hrvata su se pojačale krajem 1992, što je dovelo do Bošnjačko-hrvatskog sukoba koji je eskalirao početkom 1993. Rat u Bosni i Hercegovini je okarakterisan teškim borbama, neselektivnim granatiranjem gradova i naselja, etničkim čišćenjem i sistematskim silovanjem, koje su uglavnom počinile srpske snage, a u manjem omjeru hrvatske i bošnjačke.

Bošnjačko-hrvatski sukob ili Hrvatsko-bošnjački sukob, često nazvan i Rat u ratu, bio je sukob između Republike Bosne i Hercegovine i samoproglašene Hrvatske zajednice Herceg-Bosna koju je podržavala Republika Hrvatska. Trajao je od 19. juna 1992. do 23. februara 1994. godine.

Sukob je eskalirao u Srednjoj Bosni i uskoro se proširio na Hercegovinu, ali nije prerastao u sveopšti rat između Bošnjaka i Hrvata jer su na ostalim frontovima kao u Bihaću, Sarajevu i Tešnju ostali u savezništvu. Primirjem 23. februara 1994. zaustavljen je sukob, a okončan potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma 18. marta 1994. Sporazumom je oformljena Federacija Bosne i Hercegovine i omogućeno zajedničko djelovanje protiv Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine što će biti prekretnica koja je dovela do završetka rata u Bosni i Hercegovini.

Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju osudio je 17 HVO i Herceg-Bosanskih zvaničnika, od kojih je šestero osuđeno za učestvovanje u udruženom zločinačkom poduhvatu koji je za cilj imao pripajanje Hrvatskoj ili kontrolu nad dijelovima Bosne i Hercegovine gdje je hrvatski narod činio većinu. Dva zvaničnika Armije Republike Bosne i Hercegovine su osuđena za ratne zločine. Sud je također presudio da je sukob imao međunarodni karakter jer je Hrvatska imala potpunu kontrolu nad jedinicama HVO-a.

Kosovski rat je bio oružani sukob na Kosovu i Metohiji koji je počeo krajem februara 1998. i trajao je do 11. juna 1999. U ratu su, kao suprostavljene strane, učestvovale snage Savezne Republike Jugoslavije (koju su u to doba činile republike Crna Gora i Srbija), koje su kontrolisale Kosovo prije rata i snaga kosovskih Albanaca poznate kao Oslobodilačka vojska Kosova (OVK), uz zračnu podršku NATO-a u završnici sukoba (od 24. marta 1999).

Preševski konflikt bio je manji oružani sukob od 1999. do 2001. godine u dolini Preševa na jugu Srbije između albanske Oslobodilačke vojske Preševa, Medveđe i Bujanovca (OVPMB) i jugoslavenske policije. Državni organi Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srbije, te srbijanska policija u okolici Preševa proglasili su OVPMB terorističkom organizacijom.

Sukobi u Makedoniji naziv je za kratkotrajni rat u tada Republici Makedoniji započet gerilskom aktivnošću albanske separatističke grupe Oslobodilačka narodna vojska početkom 2001, nakon Preševskog konflikta u SR Jugoslaviji. Sukobi su završili Ohridskim sporazumom, kojim je dogovoren prekid vatre i razoružavanje gerilaca koje su obavile snage NATO-a, a vlada Makedonije pristala je dati veća politička prava makedonskim albancima.

Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ, engleski: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia - ICTY, također: Haški tribunal) jest skraćeni naziv za Međunarodni krivični sud za progon osoba odgovornih za ozbiljne povrede humanitarnog prava na teritorijima bivše Jugoslavije od 1991. godine, tijelo Ujedinjenih nacija ovlašteno da vodi sudske postupke za ratne zločine na prostoru bivše Jugoslavije. Sud djeluje kao "ad hoc" tijelo i ima sjedište u Den Haagu. Osnovan Rezolucijom 827 Vijeća sigurnosti UN 25. maja 1993. godine. Najteža moguća kazna koju može izreći jest doživotni zatvor.