Gotika

Gotika je umjetničko razdoblje koje je trajalo oko tri stotine godina, odnosi se na doba kasnog srednjeg vijeka tokom 13. i 14. vijeka. Javlja se u Francuskoj još sredinom 12. vijeka, a njen glavni oblik izražavanja se ogledao prvenstveno u sakralnoj arhitekturi. Gotika je bila isključivo sakralna umjetnost, koja je dala opipljivu težinu rastućoj moći Crkve u Rimu. Ovo ne samo da je inspirisalo javnost, nego i njegove sekularne vođe, uspostavljajući tako čvrstu vezu između religije i umjetnosti, što je bio jedan od temelja Italijanske renesanse. ^[1] Iako je imala svoj prepoznatljivi stil, gotska arhitektura je na mnogo načina bila zasnovana na ranijem stilu poznatom pod imenom Romanika.^[2]

Da bi se razumjela gotska umjetnost mora se uzeti u obzir historijsko, kulturno i društveno okruženje koje je oblikovalo. 12. vijek je bilo vrijeme evropskog širenja uz veliki priraštaj stanovništva, poboljšanja u poljoprivrednoj proizvodnji i trgovini koji su ojačali ekonomiju na evropskom kontinentu. Hodočašća i krstaški ratovi proširili su evropski i hrišćanski utjecaj tokom ovog vremenskog perioda. U Španiji, hrišćani su istjerali Maure, a Nijemci su počeli da se šire na istok. U 12. vijeku su se također desile monastičke reforme, a novi gradovi su se razvijali postajući kulturni i akademski centri. Gradske škole u katedralama su zamijenile manastire kao centre učenja. Feudalni sistem je zamijenjen sve većim prihvatanjem moći kralja. Francuska, gdje je ovaj proces bio najsnažniji je bila kolijevka gotske umjetnosti. Do 13. vijeka institucija monarhije je bila čvrsto uspostavljena. Bio je to vijek Luja IX, kralja Francuske, Edvarda I, kralja Engleske, Fridrika II, cara Svetog rimskog carstva i Alfonsa 10. od Kastilje. 13. vijek je također bilo vrijeme ekonomskog prosperiteta. Duhovni život je uglavnom bio oblikovan razvojem gradova i pojavom novih vjerskih redova kao što su Franjevci i Dominikanci. Oni su utjecali kako na obične ljude tako i na kulturu i umjetnost.

Tokom ovog vijeka univerziteti postaju središta učenja, a dvije glavne struje postaju preovladavajuće i to one od Franje Asiškog i Tome Akvinskog. Remek djelo Summa Theologica u okviru kojeg se nalaze i "Rasprave" Tome Akvinskog je filozofsko djelo u kojem je sumirana intelektualna aktivnost tog vremena. 13. vijek se smatra periodom najvećeg srednjovjekovnog sjaja, a do kraja ovog vijeka ekonomski razvoj je dostigao svoj vrhunac. U 14. vijeku evropsko društvo je ušlo u krizu uz padove u poljoprivrednoj proizvodnji, trgovini i ekonomiji. Velike epidemije se šire, a posebno kuga iz 1348. - 1349. godine. Najveća politička kriza 14. vijeka je bio stogodišnji rat između Engleske i Francuske. Tokom ovog istog vijeka desili su se sukobi u samoj Katoličkoj crkvi, kao i sukobi između crkve i države. Privremeno preseljenje Svete stolice iz Rima u Avignon u Francuskoj kao i Zapadni raskol u kojem je nekoliko crkvenih dostojanstvenika smatralo sebe pravim papom, uzrokujući politički i duhovni nemir. Kao odgovor na ovo stanje pojavljuju se novi vjerski pokreti. Još jedna reakcija na ovu krizu je bila i gomilanje političke moći u rukama nekolicine vladara. U isto vrijeme počeo je da nastaje i kapitalizam. Ovaj ekonomski sistem je njegovao nove ideje, kao što je vizija svijeta zasnovanog na kritičkoj misli i ličnim ostvarenjima. Ovakvim načinom razmišljanja judi su obnovili svoju snagu i optimizam idući protiv vrijednosti uspostavljenih od strane crkve. Oni su proizveli nereligijsku kulturu ostvarivši napretke u naučnim otkrićima. Ove nove vrijednosti su bile pretočene u umjetničke oblike tokom prvih talasa Renesanse.^[4]

Pojam "Gotski stil" odnosi se na stil u evropskoj arhitekturi, skulpturi (i manje u umjetnosti) koji je povezivao srednjovjekovnu romaničku umjetnost i ranu renesansu. Ovaj umjetnički period je podijeljen na: Ranu gotiku (od 1150. n. e. - 1250. n. e.), Visoku gotiku (od 1250. n. e. - 1375. n. e.) i Međunarodnu gotiku (od 1375. n. e. - 1450. n. e.). Bila je to prvenstveno javni oblik hrišćanske umjetnosti, koja je u početku doživjela procvat u Francuskoj i okolini u periodu od 1150. n. e. - 1250. n. e., a zatim se proširila po cijeloj Sjevernoj Evropi. Najbolji primjeri ove vrste umjetnosti su velike gotske katedrale u Sjevernoj Francuskoj.^[1] Historičari umjetnosti su ustanovili da je tokom ranog gotskog perioda u Italiji došlo do arhitektonskih rješenja koja su se oslanjala na tradicije potpuno nezavisne od onih koje su se razvijale tada u Francuskoj. Ovo se posebno odnosi na prostorne koncepte iz rimske antike i ovaj proces se nije desio iz čistog ignorisanja gotskih modela iz Sjeverne Evrope, nego iz svjesnog napora u cilju istraživanja italijanske prošlosti. Franjevačke i dominikanske crkve su utrle put sa zemaljskom težinom i čvrstoćom suprotnom u odnosu na "bestežinski" (transcendentalni) osjećaj francuske gotike. U Italiji je čak postojala polemika i skepticizam u odnosu na gotsku arhitekturu.

Poznati arhitekta, slikar i teoretičar umjetnosti Giorgio Vasari iz 16. vijeka povodom građevina u sjevernoevropskom stilu koje kao da su napravljene od papira, a ne od kamena ili mramora izjavio je:

Ovaj prokleti stil (ital. maledizione di fabbriche) je bila nevolja za italijansku arhitekturu. Takva djela su sasvim jasno različita u ukrasima i proporciji od antičke i moderne umjetnosti i trebala bi se zvati germanska umjetnost. Ta vrsta umjetnosti je došla od Gota koji su nakon uništavanja građevina klasičnog svijeta krenuli da grade njihova vlastita germanska djela (ital. lavoro tedesco).

Normani na Siciliji su već krajem 11. vijeka preuzeli prelomljene lukove iz Islamske arhitekture, u isto vrijeme kad su se počeli koristiti rebrasti svodovi u Lombardiji.^[5] Giotto je bio prvi veliki individualni gotski majstor i ujedno uzor slikarima nadolazeće renesanse. Isprva stil francuskih katedrala, gotika se do kraja 14. vijeka razvila u mnogo svjetovniji umjetnički smjer poznat pod nazivom međunarodni stil ili internacionalna gotika. Ovaj se stil nastavio do kasnog 15. vijeka kad ga je zamijenila renesansa.

Vremensko trajanje gotike razlikuje se u u određenim područjima, na primjer dok se u Italiji već od 14. vijeka javljaju ideje humanizma i individualizma svojstvenih ranoj renesansi počevši od Petrarke, u Engleskoj gotika traje i do 17. vijeka. U Španiji gotika se isprepliće s islamskom maurskom umjetnošću.

Osim u arhitekturi, gotska umjetnost je bila najprisutnija u skulpturi, vitrajima, freskama, štafelajnom slikarstvu i u iluminiranim rukopisima.

Gotsku umjetnost karakterizira velika narativnost, kroz sve vidove umjetnosti "priča se priča", bilo da se radi o vjerskim motivima ili o svjetovnijoj tematici. Religijski prizori često su uključivali i prizore iz prirode, poput alegorija, prikaza mjeseci, zodijakalnih znakova, sezonskih poljoprivrednih radova i drugih sličnih tema.

Svjetovna umjetnost jačala je pod utjecajem razvoja gradova, trgovine i ekonomije, što je omogućilo bogatijem sloju da naručuje izradu zavjetnih skulptura ili iluminiranih rukopisa. Razvoj književnosti također je utjecao na nove svjetovne motive u likovnoj umjetnosti. Tokom ranog gotskog perioda umjetnik nije bio smatran jednako važnim kao zanatlija. Srednjovjekovno društvo je više cijenilo tehničke nego kreativne sposobnosti. Od umjetnika se nije očekivalo da razvija umjetničke teorije ili nove modele u slikarstvu. U većini slučajeva od umjetnika se očekivalo samo da obradi standardne figure i likove i da radi po uputstvima ljudi za koje se smatralo da su na "višem" kulturnom nivou.

Uloga umjetnika je postepeno rasla, tako da su neki od njih počeli potpisivati djela koja su uradili. Kao i ostali zanatski cehovi tokom Srednjeg vijeka i umjetnici su počeli da se udružuju u bratstva i umjetničke cehove.

Ovi novoosnovani cehovi okupljali su i evidentirali umjetnike, zahvaljujući čemu danas znamo imena brojnih gotskih majstora. Kako su se gradovi razvijali tokom gotskog perioda, umjetnici i zanatlije su se okupljali u urbanim sredinama gdje je bila sve veća potražnja za njihovim vještinama. Međutim, tokom perioda od 13. pa do 15. vijeka većina umjetnika nije ostajala na jednom mjestu. Slikari i radnici sa dragocjenim metalima su nastavili da rade u studijima i radionicama, dok su arhitekte, skulptori i majstori fresko slikarstva bili u stalnom pokretu. Tokom ovog perioda umjetnici su počeli da se specijalizuju i razvijaju prepoznatljive pojedinačne stilove. Većina umjetnika je radila za novčanu nagradu, a umjetničke narudžbe su uglavnom dolazile od strane kraljevskih porodica, plemstva i Crkve. Ove narudžbe su obično zahtijevale najveću umjetničku vještinu, a naručioci su ovo vidjeli kao najbolji način pokazivanja njihove veličine putem luksuza koji su mogli priuštiti da kupe. Veoma važna osobina tokom ovog umjetničkog perioda je bila i ta da veličina samog umjetničkog djela nije igrala veliku ulogu. Čak šta više, manja važnost je pridavana velikim, monumentalnim djelima u odnosu na mala slikarska djela, nakit i djela sa dragocjenim metalima. ^[4]

Nemoguće je dati jedinstvenu definiciju gotske arhitekture u cijeloj Evropi, zbog toga što je sam stil imao mnoge različite elemente. Glavni element u gotskoj katedrali je rebrasti križni svod koji je bio zasnovan na veoma starom dizajnu korištenom u romanesknim zgradama poput katedrale u Durhamu (Engleska) i crkvi Saint-Étienne u gradu Caen, Francuska. Katedrale su bile dizajnirane na 4 nivoa: na dnu je bio brod, iznad je bila galerija, iznad galerije je bio triforij, a iznad sva tri je bilo bazilično okno sa prozorima kroz koje je ulazila svjetlost. Stupovi i unutrašnje osovine uz apsidu i transept su također veoma važni elementi u gotskoj katedrali. Ima oblik krsta na čijoj zapadnoj strani se nalaze dvije visoke kule koje su često bile krunisane tornjevima. Katedrala kombinuje najveći dio elemenata koji će postati zaštitni znaci ove vrste arhitekture.^[4]

Gotska arhitektura je započela u sjevernoj francuskoj provinciji Ile-de-France, odakle se širila po drugim dijelovima te zemlje. Glavni religijski centar u tom području je bila opatija Saint Denis. Tu se nalazio grob sveca, tu su se ukopavali francuski kraljevi, a bilo je i mjesto gdje su se čuvali kraljevski amblemi i nakit. Godine 1122. Suger je postao opat posvetivši se jačanju francuske monarhije. On je također dao da se započne sa obnovom opatijskih zgrada u Saint Denisu. Nova opatijska crkva u Saint Denisu je bila posvećena 1140. godine i smatra se prvom građevinom gotskog stila. Glavni arhitektonski elementi u ovim rekonstrukcijama su bili krovovi ili svodovi u obliku prelomljenih lukova. Ovi elementi su uzeti iz romaneskne arhitekture iz prethodnih vijekova, ali su kombinovani na novi način i to prema teorijama koje je opat Suger ponudio u svojim spisima. Ovaj novi arhitektonski stil razvijen u Saint Denisu će postati polazna tačka cjelokupnoj gotskoj arhitekturi, a svi naredni građevinski projekti poduzeti u francuskoj monarhiji koristiće ovaj model.^[4]

Nakon katedrale Saint Denis izgrađena je katedrala u Chartresu koja je postavila visoki gotički standard u crkvenoj arhitekturi. Zapadni portal Chatresa uokviren je skulpturama burgundskih majstora, koje su ujedno označile razdoblje zrele ili klasične gotike u harmoničnom spajanju arhitekture i skulpture. Katedrala u Reimsu je bila pokušaj da se nadmaši sjaj i luksuz katedrale u Chartresu uz daljnju razradu građevinskog plana i korištenja lokalnog arhitektonskog iskustva. Reims je bilo i mjesto gdje su biskupi krunisali francuske kraljeve. Obje navedene katedrale predstavljale su uzor pri izgradnji budućih katedrala.^[5]

Iako nije bilo cistercijanskih ili franjevačkih stilova u gotskoj arhitekturi, utjecaj ovih religijskih zajednica je bio veoma jak. Franjevci su imali veliki utjecaj na gotsku umjetnost i to posebno u Italiji. Cistercijanski red je preko svog vodećeg čovjeka svetog Bernarda od Clairvauxa i njegovih nasljednika uveo strogost i jednostavnost prilikom izgradnje novih katedrala. Oni su bili aktivni u planiranju izgradnje kraljevskih građevina od Španije do Istočne Evrope. Nereligijska arhitektura u to vrijeme je također bila veoma važna, iako je ova vrsta građevina bila manje važan predstavnik gotskog stila u odnosu na sakralne objekte. Najprepoznatljivije nereligijske građevine su bile palate ili aristokratska mjesta stanovanja, ili utvrđeni dvorci. U okviru venecijanske gotske arhitekture tu je i jedan od poznatih primjera raskošne aistokratske palate, Duždeva palata u Veneciji.^[4] Ranija romanička crkvena arhitektura bila je obilježena širokim plohama, zbijenošću i masivnošću. Nasuprot tome, gotska arhitektura teži visini, prozračnim formama i "nedokučivom prostoru." Arhitektonski elementi poput rebrastog križnog svoda, prelomljenih lukova i snažnih kontrafora, naglašavaju visinu građevina. Važnu ulogu u gotskom prostoru imaju visoki prozori, koji ispunjavaju prostor crkve svjetlošću.

Graditelji gotskih katedrala također su koristili bogatstvo obojene svjetlosti putem vitraja, čime crkveni prostor gubi težinu i postaje transcendentalan.

Rana gotika obuhvata razdoblje 12. i početka 13. vijeka a obilježena je jasnoćom, čistoćom i disciplinom arhitektonskih okvira, koji se još oslanjaju na romaničku tradiciju. U zreloj gotici dolazi do postupne dominacije skulpture u odnosu prema arhitekturi.

Kasna gotika od 14. vijeka nadalje, donosi gubitak ravnoteže u odnosu konstrukcije i dekoracije. Obilježena je pretrpanošću ukrasima, pojavljuju se ukrasi u obliku plamena ("plamena gotika"), cvjetova ("cvjetna gotika") i sl.

Venecija tokom 15. vijeka je primjer italijanske cvjetne gotike, zasnovane na romaničkoj arhitekturi koja je "razbijena" mnoštvom ukrasa, detalja, kao i zvjezdastim i mrežastim svodovima.

Gotičko slikarstvo i arhitektura međusobno su se prožimali. Vitraži su umjetnicima pružali priliku da široke otvore na zidovima ispune svjetlošću, bojom i pričom. Od zidnog slikarstva ostali su nam samo pojedini tragovi na vitražima gdje se otkrivaju teme iz Starog zavjeta, Posljednjeg suda i Života Djevice Marije. Kod iluminiranih rukopisa približno 1200. godine počeo je da se pojavljuje veoma prepoznatljiv bizantijski utjecaj. Bio je u znaku "tečnog" stila koji je davao osjećaj vitalnosti u odnosu na scene koje su bile prikazane. Tokom 13. vijeka iluminirani rukopisi su postali sve više važni, a škole i univerziteti u katedralama su zahtijevali sve više knjiga. Ove knjige nisu se više pisale u manastirima, nego u posebnim pisarnicama otvorenim u rastućim evropskim gradovima. Plemstvo je također zahtijevalo drugačije knjige od onih pravljenih tokom romanesknog perioda. Mnoge knjige iz gotičkog perioda bile su zbirke psalma (psaltiri), a služile su za privatnu molitvu. Pariz je postao središte za pravljenje izuzetno lijepih iluminiranih knjiga većinom pravljenih za francuske monarhe.

Gotičko zidno slikarstvo se razvilo u južnoj Evropi, a tokom razvoja ovog stila Italijani su počeli tražiti načine da kombinuju gotičku arhitekturu i zidno slikarstvo. Slikanjem likova u okviru arhitektonske cjeline italijanski slikari su počeli da rade prve vježbe iz perspektive. Ovo je dovelo do veće jasnoće u slikarstvu i bilo je veliki korak naprijed ka realističnom slikarstvu. Slikarsko ukrašavanje visokog oltara u bazilici svetog Franje Asiškog predstavlja primjer kombinovanja slikarstva i arhitekture. Slike na zidovima obogaćuju cijelu baziliku i stvaraju intimni odnos sa arhitektonskim okruženjem. Pretpostavlja se da ih je Giotto di Bondone naslikao, koji je bio i upravitelj arhitektonskih radova u samoj bazilici. Smatra se da su djela Giottoa i njegovih sljedbenika bila na ivici gotičke umjetnosti ili da su čak rani primjeri renesansnog slikarstva. Bili su ispred svog vremena, ali definitivno pripadaju periodu gotičke umjetnosti. Razvijanjem perspektive koju su izumili italijanski slikari stvorili su viziju svijeta oličenu u renesansi. Italijanski slikar Duccio di Buoninsegna je bio jednako važan sa svojim novim slikarskim izrazom korištenim u bazilici u Asisiju slikajući na panelima. Francuski dvor zadržao je vlastite umjetničke vrijednosti u slikarstvu, istovremeno posuđujući elemente iz italijanskog slikarstva.^[4]

Nakon romaničkog presedana, mnoštvo uklesanih figura koje su naglašavale dogme i crkvena vjerovanja krasile su velike portale francuskih gotičkih katedrala. Gotičke skulpture iz 12. i početka 13. vijeka bile su pretežno arhitektonske po karakteru.^[6] Skulpture rađene u ovom stilu su se prvo pojavile na fasadama velikih katedrala u sjevernoj francuskoj provinciji "Ile-de-France." Na romanesknim vratima skulpture su bile strogo ograničene na dekorativne arhitektonske elemente zabat (timpanon) i lintel. Na gotskim vratima skulpture su igrale važnu ulogu u cjelokupnom arhitektonskom dizajnu što je bio još jedan razvoj u gotskom stilu koji je počeo u katedrali Saint Denis. Kad je opat Suger dao da se započne sa radom na fasadi njegove nove opatije, u njegovom dizajnu su bili uključeni likovi kraljevske porodice kao i likovi svetaca. Kraljevi, kraljice i likovi iz Starog zavjeta su bili grupisani zajedno, a što će postati poznato kao Kraljevska vrata. Time se očito željelo poboljšati ugled kralja dajući mu veću auru kraljevskog dostojanstva. U katedrali Saint Denis statue u obliku stubova sa skoro slobodnostojećim portretnim kipovima uklesanim na njima pojavili su se po prvi put. Sa njihovom pojavom veliki kipovi su počeli da dobijaju na važnosti kao dio arhitekture građevine. Statue više nisu bile samo dodatak građevini nego više kao njen skulpturni nastavak. Ovo novo jedinstvo arhitekture i skulpture je bilo početna tačka u razvoju velikih gotskih vrata.

Na svim gotičkim vratima u katedralama izgrađenim poslije Saint Denisa korištena je njena struktura i model kako su sveci predstavljeni. Njena veličina leži u jasnoći sa kojom su prikazane razne teme. Skulpture na gotičkim vratima su prefinjenije od onih na romanesknim katedralama. Figure su manje i življe, a obrisi oblika ljudskog tijela se mogu primijetiti ispod odjeće kipova uz stvarne izraze kao što su prepoznatljivi osmijeh koji se pojavljivao na licima kipova. Tema Sudnjeg dana je bila često korištena u središnjem dijelu zabata (timpanona) iznad gotičkih vrata. Scena prikazuje patnju, ali i trijumf Hrista iz Evanđelja po Mateju. Predstava Hrista može zauzimati središnji stub gotičkih vrata, iako je ovaj prostor rezervisan za lik Djevice Marije čiji kult je bio jedna od karakteristika gotičke umjetnosti. U početku su na okvirovima gotičkih vrata bile prikazane krunisane figure po čemu su i dobile ime "kraljevska vrata." One su bile postepeno zamijenjene likovima apostola i svetaca. ^[4]

• Goti
• Bosna i Hercegovina u Gotskom kraljevstvu

• Gothic Art - History of Art Arhivirano 18. 3. 2009. na Wayback Machine (en)