Arhitektura Bosne i Hercegovine

Arhitektura u Bosni i Hercegovini, u svojoj specifičnosti kao posebna bosanska arhitektura, uglavnom je nastala uticajem četiri osnovna razvojna perioda u kojem su političke i društvene promjene uticale na stvaranje i razvoj specifičnih kulturnih i arhitektonskih navika njenog stanovništva. Svaki period je autentično utjecao na cjelokupnu sliku bosanske arhitekture i doprinio razvoju kulturne raznovrsnosti i specifičnog arhitektonskog izraza u zemlji.^[1]

Srednjovjekovni period u Bosni trajao je do dolaska Osmankijskog Carstva u ove krajeve. Društvena struktura u to vrijeme u Bosni bila je organizirana u tzv. zadruge. To su bile posebne porodične zajednice, organizirane kao skup nekoliko porodica, koje su dijelile zajedničke interese i koje su grupisale svoje nastambe u usko povezane manje grupe. Vođe zajednica birane su uglavnom po starosti i po visokim etičkim i moralnim standardima tradicionalnih zajednica. Zadruga je bila prvenstveno zajednica seoskog ili ruralno-agrarskog tipa, te je znatno zavisila od prirodnih resursa kraja u kojem je bila. Kako je zajednica rasla, grupe porodica sistematski bi se i grupno odvajale, te organizirale novu grupaciju nastambi, odnosno novu zadrugu. Ubrzo potom zadruge bi se povezivale jedna s drugom, te time doprinosile razvoju trgovine i ekonomije. Porodice su uglavnom živjele u kućama poznatim i pod imenom dinarska kuća. To su bile jednostavne građevine napravljene od prirodnih materijala, a uglavnom od drveta i slame. Interijer je bio organiziran oko ognjišta (peći), gdje se odvijao glavni dio životnih aktivnosti, a neke kuće imale su odvojene muške i ženske odaje.^[2]

U 15. vijeku Osmanlijsko Carstvo dolazi i do granica srednjovjekovnog Bosanskog Kraljevstva. Prepoznavši potrebu za razvojem urbanizma, gradske sredine počele su nicati i dobijati osnovni oblik, čija je organizacija primjetna i danas. Arhitektonski teoretičar Dušan Grabrijan definirao je osnovnu organizaciju tipičnih bosanskih gradova. Prepoznavši pet osnovnih cjelina organizacije grada, okarakterizirao je tzv. nepisane zakone gradnje u Bosni i Hercegovini. Prema njegovim riječima, okolna brda definiraju oblik grada, glavna cesta predstavlja njegovu kičmu, čaršija je srce gradskog, urbanog života, vegetacija pluća, a rijeka duh grada ili izvor njegove živosti. Arhitektonski teoretičar i jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkh arhitekata 20. vijeka Juraj Neidhardt opisao je tipični bosanski grad na ovaj način:

Šta je šarm Orijenta koji počinje u Sarajevu, a kojem zapadnjaci ne mogu odoliti? Ovdje nema planova koji dolaze iz racionalnog razmišljanja, te je sve stvar improvizacije i rezultat ad hoc ideja i privremenih potreba. Ovdje ne postoji jasna osovina i apsolutna simetrija. Ovdje se čak ni građevinski sistemi ne izvode ispravno. Ovdje sve prikazuje potrebu za zadovoljavanjem ljudi. Kompozicija koja se na zapadu uči i izvodi po logici i planu, ovdje postaje zbir dijelova, svaki put kao rezultat različitih potreba i svaki put drugačije improviziranih, ali uvijek sa obzirom na osjećaje.^[2]

Činjenica da su ljudi koristili rijeku kao osnovni dio urbanog života je doprinijelo izgradnji Starog mosta 1566. u Mostaru. U vrijeme kad je sagrađen bio je najveći jednolučni kameni most na svijetu i simbolizirao je spajanje istočne i zapadne civilizacije. Osim specifičnog karaktera urbanističkog planiranja, arhitektura Bosne i Hercegovine u ovom periodu dobila je jasniji arhitektonski rječnik.^[1] Arhitektura, kao i urbanizam, bili su organizirani oko niza nepisanih zakona. Tu spadaju: ljudske proporcije, nesmetani vidici, geometrija, otvoreni i fleksibilni prostori, jednostavan namještaj, prostorne veze s prirodom i korištenje lokalnih i tradicionalnih građevinskih metoda. Filozofija dizajna preferirala je korištenje raznovrsnih materijala. Drugim riječima, svaki materijal imao je posebnu primjenu, koju je, prema društvenom uvjerenju, određivao sam graditelj. Neidhardt je ta uvjerenja opisao ovako:

Suština je u tome što bosanski čovjek ima svoj stil. On stvara svoje vlastite objekte, prostor i grad prema sebi i u ljudskim proporcijama. On nije mističan nego realista što je i izvor realistične arhitekture, koja je u isto vrijeme udobna, pokorna i demokratična. Svi krovovi i vrata (njeg)ovih kuća su skoro isti, a kuće možemo smatrati bilo čijim i za bilo koga dok su sve u ljudskim proporcijama, skoro sve kao iznikle iz zemlje, i skoro sve sa dekoracijama nastalim i izraženim kroz građevinski proces i strukturu. Arhitektura izgrađena od prirode i okoline.

^[3]

Prema ovim standardima temelji su bosanskih kuća bili građeni od kamena, prizemlje od gline, nepečene cigle i drvenih poveznica, prvi sprat je imao drvenu strukturu, a krov je gotovo uvijek bio od drveta, kasnije od crijepa. Organizaciono, tipična se bosanska kuća iz 17. vijeka sastojala od pet elemenata. Tu su spadali: ograda, koja je definirala ulicu, a koja je jasno odvajala privatni od javnog prostora, dvorište, koje je obično bilo obloženo oblim kamenom radi lakšeg održavanja, šadrvan, fontana ili česma kao osnovni dio higijene prije ulaska u kuću, hajat, prizemlje ili poluprivatni prostor gdje se okupljala familija, te divanhan(a), prvi sprat koji je bio privatnog karaktera, a korišten je uglavnom za odmor i uživanje čaršijskog vidika ili pogleda u prirodu.^[4]

Godine 1878. Bosna je bila izložena još jednoj kulturnoj promjeni nakon što ju je Austro-Ugarska Monarhija okupirala. U relativno kratkom periodu vladavine Austro-Ugarske Bosna je osjetila značajan uticaj na polju urbanističkog planiranja i arhitekture. Neke od promjena koje je donijela Austro-Ugarska je bilo stvaranje novih građevinskih normi i zakona kao što je npr. obaveza nabavljanja dozvole za gradnju, regulacije ljudske i protivpožarne zaštite, regulacije debljine zidova i visine objekata. Neke od urbanističkih promjena uvedenih bile su klasifikacija i zoniranje ulica, regulacija harmoničnog dizajna sa okolinom i poštivanje regulacionog plana. Također je došlo do promjene u generalnoj filozofiji dizajna koji se razvio u dva distinktna arhitektonska stila: Secesijska arhitektura i Pseudomaurski stil.

Secesijska arhitektura se pojavila pošto su politički smjerovi nastojali da odcijepe bosansku kulturu od njenih prijašnjih asocijacija i asimiliraju je u evropski kolotok.

Pseudomaurska arhitektura je zauzela drugačiji stav. Preuzela je uticaj od maurske arhitekture iz Španije. Ovo je uključilo korištenje ornamentike i drugih maurskih dizajnerskih strategija koje se ipak nisu sasvim slagale sa prijašnjim i izvornim normama bosanske arhitekture. Ipak obje promjene su doprinijele još većoj raznovrsnosti već relativno kompleksne urbane sredine bosanskih gradova. Ove promjene su prouzrokovale i druge posljedice u Bosni. Naime promjene su uzrokovale da je veliki dio lokalnih arhitekata i građevinara tehnološki zaostajao za novim principima regulacije i gradnje. To je dovelo do useljenja stručno obrazovanih arhitekata iz zapadne Evrope, koji su gradnjom novih objekata i novom regulacijom gradova u Bosni i Hercegovini doveli do povećanja urbanog stanovništva u zemlji, čime je još više izmješan kulturni karakter zemlje. Ove su promjene istovremeno pospješile industrijalizaciju i vodile su općem napretku ekonomije. U tom su periodu posebno gradovi počeli da mijenjaju svoj prvobitni karakter i fizionomiju. Većina projekata za vrijeme austro-ugarske vladavine ticala se dizajna administrativnih i upravnih zgrada. Glavna pošta u Sarajevu je jedan od primjera projekata koji koriste formalne karakteristike dizajna kao što su jasnoća forme, simetrija i proporcija. Gradska vijećnica u Sarajevu je karakterističan primjer tzv. pseudomaurskog stila, pri čemu su se koristile dekoracije i lukovi mavarskog karaktera, pomiješani sa formalnim i klasičnim normama u savremenoj arhitekturi 20. vijeka.^[5]

Nakon Drugog svjetskog rata Bosna i Hercegovina je postala dijelom jugoslovenske federacije. Političke struje u Jugoslaviji su favorizirale industrijalizaciju, koja je zauzvrat zahtjevala razvijanje stambenih naselja u cilju podmirivanja potreba migracija iz ruralnih u urbane sredine. Kao metod prevazilaženja kulturnih konflikata nakon Drugog svjetskog rata primarno se primjenjivao antihistoricizam u kombinaciji sa savremenim stilom kao osnovni arhitektonski stil za većinu građevinskih projekata u zemlji. Kao rezultat se javlja homogenost pri izboru materijala, koja je zamijenila tradicionalnu raznovrsnost u gradnji, a beton je postao glavni materijal za upotrebu.

Takva metoda je ipak izazvala nekoliko problema. Industrijalizacija je izazivala zagađenje gradova, ali je također izazvala i iseljavanje sa ruralnih područja u urbane centre, koji je za posljedicu imao neuravnoteženost u proizvodnji i oštećenje ekonomije. Infrastruktura gradova je bila nedovoljna da podmiri ove promjene, te je dolazilo do ne rijetkih nestašica struje, vode i grijanja, što je prouzrokovano lošim planiranjem, dok su moderni stambeni objekti neprilagođeno gurani u postojeći tradicionalni arhitektonski sadržaj. Loše metode gradnje i nedostatak kvalitete, prouzrokovano nedostatkom resursa, rezultiralo je nezdravom životnom sredinom. Sve to je dovelo do unazađivanja kulturnog identiteta arhitekture Bosne i Hercegovine, dok su se prirodni i ljudski resursi trošili na neadekvatan i neekonomičan način.^[1]

S druge strane postojalo je nekoliko arhitektonskih projekata koji su pokušali da prepoznaju kompleksnosti kulturnih razlika u Bosni i Hercegovini. Obiteljska kuća Dino izgrađena u Sarajevu 1987. godine prema planovima arhitekata Amira Vuka i Mirka Marića je samo jedan primjer tih smjerova. Projekat podrazumjeva dupleks stambenu kuću gdje jedna strana prednje fasade prati metodologiju orijentalnog arhitektnoskog stila, dok druga prikazuje tradicionalni evropski romanicizam. Dva dijela kuće spaja zajednički ulaz. Drugi primjeri su Hotel "Holiday Inn" u Sarajevu, izgrađen 1983. i Unisovi tornjevi izgrađeni 1986. u neposrednoj blizini, po nacrtima arhitekte Ivana Štrausa. Unisovi tornjevi su izgrađeni od betonske strukture i staklene vanjske koverte, a u narodnom govoru su bili poznati kao "Momo i Uzeir", narodni likovi iz popularnog zabavno-revijalnog programa Televizije Sarajevo. U Sarajevu se uglavnom špekuliralo, koji je od tornjeva Momo, a koji Uzeir, no cilj koji je stajao iza svega bilo je pokazati da smo usprkos razlikama svi isti- baš kao i ta dva nebodera u centru Sarajeva. Vizuelna sličnost i nemogućnost razlikovanja toranjeva blizanaca naglašavala je kulturnu raznolikost i ravnopravnost kao osnovnu arhitektonsku kvalitetu projekta. Pored toga Unisovi tornjevi su u to vrijeme imali najsavremeniju sistemsku opremu, uključujući i automatski sistem za gašenje požara sa rezervoarima vode na krovovima.^[6]

1992. godine srpske paravojne formacije opkoljavaju Sarajevo i otpočinju akciju neprekidnog granatiranja grada, pri čemu su Unisovi tornjevi izgorjeli do svoje osnovne strukture. Tokom rata od 1992. do 1995. godine kroz vojna djelovanja je uništeno preko 2000 džamija, katoličkih crkava i samostana, te drugih vjerskih i kulturnih objekata u zemlji, i to uglavnom sistematskim uništavanjem, podmetanjem eksploziva, sa manipulacijama i izgovorima da su ti objekti legitimi vojni ciljevi. Uništavanje kulturne baštine Bosne i Hercegovine je sistematski organizirano i planirano, baš kao i uništavanje drugih vrijednih komponenata šarolikog bosanskohercegovačkog identiteta.^[7]. Među srušenim objektima je i glasovita Ferhadija džamija u Banjoj Luci iz 1578. godine, Stari most u Mostaru iz 1566, te Aladža džamija u Foči.

Trenutno je u Bosni i Hercegovini u toku kulturna prezervacija arhitektonskog naslijeđa, što je očigledno sa rekonstrukcijom Starog mosta u Mostaru i rekonstrukcijom mnogih drugih objekata kulturne i historijske vrijednosti, koji su bili oštećeni ili uništeni u nedavnom ratu. Drugi veliki projekti rekonstrukcije, pogotovo oni od državnog značaja su i dalje otežani poličkim konfliktima i nesuglasicama i nedostatkom finansijskih sredstava.^[8]

Italo Angle je generalno definisao doktrinu koja se slijedi u procesu prezervacije:

1. Prezervacija gradskog lika, što uključuje prezervaciju specifičnosti stvorenih u odnosima između prirodnih i sagrađenih komponenata tj. mirisa, zvukova, formi, kretanja, preklapanje historijskih specifičnosti i sl.
2. Prezervacija gradske forme kroz prezervaciju izgrađenih vrijednosti individualnih objekata i cjelina.
3. Prezervacija gradskih struktura kroz prezervaciju urbanističkih oblika i specifičnih značenja grada

Komercijalna gradnja u godinama nakon rata je doživjela značajan napredak u Sarajevu. Sarajevo je trenutno jedan od gradova sa najviše građevinskih projekata među gradovima jugoistočne Evrope. Unisovi tornjevi su u međuvremenu potpuno osposobljeni, a na mjestu bivše zgrade Oslobođenja nedavno je podignut Avazov toranj, koji se sastoji iz nekoliko jedinica. U blizini Sarajeva, u Hrasnom bosansko-malezijska kompanija Bosmal financirala je izgradnju Bosmalovog gradskog centra, sa dva najviša nebodera na cijelom Balkanu.

Bespravna stambena gradnja u Bosni i Hercegovini također danas mjenjaja izgled i karakter izgrađenog pejzaža u Bosni i Hercegovini. Pošto nisu postojali zakoni po kojem se vlasnici kuća oporezivaju po kvadratnom metru kuće, kako je to standardno u drugim evropskim zemljama, kuće se grade u neproporcionalnom odnosu sa tradicionalnom okolinom. Pored toga takve kuće se grade iz specifičnih kulturnih razloga kao prikaz prestiža i rijetko odgovaraju realnim potrebama njihovih vlasnika.^[9]

Početkom 2006 također se veliki značaj daje novim arheološkim otkrićima na području Visokog. Naime trenutno se vrši iskopavanje takozvane Bosanske piramide za koju se smatra da je vještačka građevina izgrađena čak prije 12000 godina. Iako se trenutno samo radi o teoriji ukoliko bi ove tvrdnje se činjenički ustanovile Bosanske piramide u Visokom bi bile uvrštene kao jedne od prvih građevina u historiji čovječanstva kao i prve piramide ikad izgrađene. Istraživanja su u toku uz skepticizam i kritike pojedinih lokalnih i evropskih arheologa.

• Arhitektura Mostara
• Ferhadija

Portal Bosna i Hercegovina

Commons ima datoteke na temu: Arhitektura Bosne i Hercegovine

• "Principi i metodološki postupak za obnovu Ferhat-pašine džamije u Banjoj Luci", Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Centar za dizajn i istraživanje