Sir Ddinbych (hanesyddol)

Sir Ddinbych

Sir Ddinbych yng Nghymru (cyn 1974)
Math	siroedd hynafol Cymru
Enwyd ar ôl	Dinbych
Poblogaeth	228,781
Sefydlwyd	1535 (dyddiad Gregoraidd cyn 1584)
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Cymru
Gwlad	Cymru
Yn ffinio gyda	Sir Feirionnydd, Sir Gaernarfon, Sir y Fflint, Swydd Gaer, Swydd Amwythig, Sir Drefaldwyn
Cyfesurynnau	53.125°N 3.406°W
[golygwch ar Wicidata]

Roedd Sir Ddinbych yn un o’r 13 sir hanesyddol yng Nghymru a bodolai cyn adrefnu llywodraeth leol ar 1 Ebrill 1974 o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1972. Roedd yn cael ei ffinio i'r gogledd gan Fôr Iwerddon, i'r dwyrain gan Sir y Fflint, Swydd Gaer a Swydd Amwythig, i'r De gan Sir Drefaldwyn a Sir Feirionnydd ac i'r Gorllewin gan Sir Gaernarfon.

Daeth yr hen Sir Ddinbych i ben gyda chreu'r sir newydd Clwyd ym 1974. Crëwyd sir newydd o'r enw Sir Ddinbych ym 1996 ond gyda ffiniau tra gwahanol i'r sir hanesyddol.

Sefydlwyd Sir Ddinbych trwy Ddeddfau Uno 1535-1542 o ardaloedd a oedd cynt yn rhan o'r Mers.

• O Arglwyddiaeth Dinbych daeth cantrefi:
  • Rhos
  • Rhufoniog
  • Dyffryn Clwyd
• O Bowys Fadog daeth cantrefi:
  • Iâl
  • Maelor Gymraeg
  • Nanheudwy
  • Cynllaith

Yn ne a gorllewin yr hen sir, mae mynyddoedd Moeliau Clwyd yn codi o 1,000 i 2,500 troedfedd (760 m) o uchder. Mae'r dwyrain yn fryniog. Mae rhywfaint o dir lefel ar hyd y stribed arfordirol. Y pwyntiau uchaf yw Moel Sych a Chader Berwyn ar 2,713 troedfedd (827 m). Mae Pistyll Rhaeader yn rhaeadr drawiadol 240 troedfedd (73 m). Y prif afonydd yw'r Glwyd a'r Ddyfrdwy. Mae Afon Conwy yn rhedeg i'r gogledd ar hyd y ffin orllewinol.

Prif drefi'r sir oedd Abergele, Mochdre, Dinbych, Bae Cinmel, Llangollen, Llanrwst, Wrecsam, Bae Colwyn a Rhuthun. Daeth pentrefi fel Llansanffraid Glan Conwy, Eglwysbach a Llansannan hefyd o dan Sir Ddinbych. Y diwydiannau pwysicaf oedd amaethyddiaeth a thwristiaeth.

Crëwyd sir weinyddol Sir Ddinbych ym 1889 gan Ddeddf Llywodraeth Leol 1888 ^[3]. Cafodd y sir ei lywodraethu gan gyngor sir etholedig, a gymerodd drosodd swyddogaethau llysoedd Sesiynau Chwarter.

Cafodd y sir weinyddol ei rhannu'n fwrdeistrefi trefol a rhanbarthau trefol a gwledig.

Diwygiwyd bwrdeistrefi Dinbych a Rhuthun yn 1835 gan Ddeddf Corfforaethau Bwrdeistrefol 1835. Ymgorfforwyd trydedd fwrdeistref sirol Wrecsam ym 1857. Ymgorfforwyd ardal drefol Bae Colwyn ym 1934.

Ffurfiwyd tair ardal drefol gan Ddeddf Llywodraeth Leol 1894: Abergele a Pensarn (a enwyd yn Abergele ym 1935), Bae Colwyn a Cholwyn (a enwyd Bae Colwyn ym 1926, a'i ymgorffori fel bwrdeistref ym 1934) a Llangollen, fel olynwyr i ardaloedd glanweithdra trefol. Ym 1897 ffurfiwyd ardal drefol Llanrwst.

Ffurfiwyd wyth ardal wledig (hefyd gan Ddeddf 1894), yn seiliedig ar y cyn ardaloedd glanweithdra gwledig: Y Waun, Llangollen, Llanrwst, Llansilin, Rhuthun, Llanelwy (Dinbych), Uwchaled a Wrecsam.

Dosbarthwyd dau blwyf sifil: Llaneilian yn Rhos a Llansanffraid Glan Conwy fel rhan o Ardal Wledig Conwy yn sir gyfagos Sir Gaernarfon. Weithiau gelwir yr ardal hon yn Ardal Wledig Glan Conwy.

Ym 1935, ad-drefnwyd yr ardaloedd gwledig gan Orchymyn Adolygu'r Sir, ac fe'u cwtogwyd i bump o ran nifer: Aled, Ceiriog, Hiraethog, Rhuthun a Wrecsam.

Diddymwyd y sir weinyddol ym 1974, gyda'r rhan fwyaf o'i diriogaeth yn dod yn rhan o ardaloedd newydd Colwyn, Wrecsam Maelor a Glyn Dŵr yng Nghlwyd. Cynhwyswyd ardal drefol Llanrwst a phum plwyf gwledig yng Ngwynedd.

• Sir Ddinbych (y sir gyfoes)
• Sir Ddinbych (etholaeth seneddol)
• Custos Rotulorum Sir Ddinbych
• Siryfion Sir Ddinbych yn y:
  • 16g
  • 17g
  • 18g
  • 19g
  • 20g

gw • sg • go Siroedd a dinasoedd Cymru Siroedd, bwrdreistrefi sirol a dinasoedd presennol (1996–) Abertawe Blaenau Gwent Bro Morgannwg Caerdydd Caerffili Casnewydd Castell-nedd Port Talbot Ceredigion Conwy Gwynedd Merthyr Tudful Pen-y-bont ar Ogwr Powys Rhondda Cynon Taf Sir Benfro Sir Ddinbych Sir Fynwy Sir y Fflint Sir Gaerfyrddin Torfaen Wrecsam Ynys Môn Siroedd cadwedig (1974–1996) Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys Siroedd Cymru hynafol Sir Aberteifi Sir Benfro Sir Drefaldwyn Sir Ddinbych Sir Fynwy Sir Faesyfed Sir Feirionnydd Sir Fôn Sir Forgannwg Sir Frycheiniog Sir y Fflint Sir Gaerfyrddin Sir Gaernarfon