Andes

Andes

Cordillera de los Andes
Math	cadwyn o fynyddoedd
Daearyddiaeth
Gwlad	Bolifia, Tsile, Colombia, Ecwador, Periw, Feneswela, yr Ariannin
Arwynebedd	3,300,000 km²
Uwch y môr	6,962 metr
Cyfesurynnau	32.6533°S 70.0117°W
Hyd	7,000 cilometr
Cyfnod daearegol	Mesosöig
Cadwyn fynydd	American Cordillera
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae'r Andes yn fynyddoedd sy'n ymestyn ar hyd ochr orllewinol De America o Feneswela hyd Patagonia, ac yn rhan nodweddiadol o dirlun gwledydd Ariannin, Bolifia, Tsile, Colombia, Ecwador, Periw a Feneswela. Yn rhan ddeheuol yr Andes, y mynyddoedd hyn yw'r ffin rhwng Ariannin a Tsile. Ymhellach i'r gogledd mae'r Andes yn lletach, ac yn cynnwys tir uchel gwastad yr Altiplano, sy'n cael ei rannu rhwng Periw, Bolifia a Tsile. Hyd y gadwen hon o fynyddoedd yw 6,999 cilometr (4,349 milltir) ac maen nhw rhwng 200 a 700 km (124 - 435 mi) o led. Yr uchder cyfartalog yw tua 4,000 (13,123 tr).

Ar eu hyd, gellir rhannu'r Andes yn sawl isgadwyn, gyda pant rhwng pob un. Ceir sawl llwyfandir uchel - mae rhai ohonynt yn gartref i ddinasoedd mawr fel Quito, Bogotá, Cali, Arequipa, Medellín, Bucaramanga, Sucre, Mérida, El Alto a La Paz. Llwyfandir Altiplano yw ail uchaf y byd ar ôl llwyfandir Tibet. Mae'r ystodau hyn yn eu tro wedi'u grwpio yn dair prif adran yn seiliedig ar yr hinsawdd: yr Andes Drofannol, yr Andes Sych, a'r Andes Gwlyb.

Mynyddoedd yr Andes yw'r mynyddoedd uchaf y tu allan i Asia. Mynydd Aconcagua yr Ariannin yw'r mynydd uchaf y tu allan i Asia, yn codi i ddrychiad o tua 6,961 metr (22,838 tr) uwch lefel y môr. Mae copa'r Chimborazo yn Andes Ecwador yn bellach o ganol y Ddaear nag unrhyw leoliad arall ar wyneb y Ddaear, oherwydd y chwydd cyhydeddol sy'n deillio o gylchdro'r Ddaear. Yn yr Andes hefyd mae rhai o losgfynyddoedd ucha'r byd, gan gynnwys Ojos del Salado ar ffin Gweriniaeth Tsile-Ariannin, sy'n codi i 6,893 m (22,615 tr).

Oherwydd bod yr Andes yn uchel ac yn ymestyn am gymaint o bellter o'r de i' gogledd, mae amrywiaeth mawr o dywydd ac o blanhigion, o goedwigoedd glaw llethrau'r rhan ogleddol hyd anialwch o rew ac eira. Ymhlith anifeiliaid nodweddiadiol yr Andes mae'r condor, y piwma, y llama a'i berthynas yr alpaca. Yn rhan ogleddol yr Andes y datblygodd ymerodraeth yr Inca yn y 15g, a gellir gweld llawer o adeiladau o'r cyfnod hwn. Mae'r bobl frodorol wedi dal eu tir yn well yn yr Andes nag yn y rhan fwyaf o gyfandir America; er enghraifft yn yr Andes yn Periw lle mae canran uchel o'r boblogaeth heddiw yn frodorion. Y prif ieithoedd a siaredir yn yr Andes (heblaw Sbaeneg) yw Quechua ac Aymara. Tyfir cnydau yn uchel ar y llethrau yn rhan ogleddol yr Andes. Y prif gnydau yw tybaco, coffi a chotwm, ac mae tatws, sy'n dod o'r Andes yn wreiddiol, yn arbennig o bwysig. Mae coca hefyd yn bwysig, ac mae llawer o drigolion yr Andes yn arfer cnoi dail coca neu'n rhoi dŵr porth arnynt i wneud math o dê.

Credir fod y gair andes yn dod o'r gair Quechua anti, sy'n golygu "crib uchel".

Gellir rhannu'r Andes yn dair rhan:

Yr Andes Deheuol

yn yr Ariannin a Chile, i'r de o Llullaillaco .

Yr Andes Canolog

ym Mheriw a Bolifia.

Yr Andes Gogleddol

yn Venezuela, Colombia, ac Ecwador. Yn rhan ogleddol yr Andes, mae'r amrediad Sierra Nevada de Santa Marta a ystyrir ar wahân yn aml ac yn cael ei drin fel rhan o Ogledd yr Andes.^[1]

Credwyd yn y gorffennol bod ynysoedd Leeward Antilles Aruba, Bonaire, a Curaçao, sydd ym Môr y Caribî oddi ar arfordir Feneswela, yn cynrychioli copaon tanddwr ymyl ogleddol eithafol ystod yr Andes, ond mae astudiaethau daearegol parhaus yn dangos bod y fath symleiddio. ddim yn gwneud cyfiawnder â'r ffin tectonig gymhleth rhwng platiau De America a'r Caribî.^[2]

Mae'r Andes yn llain orogenaidd Mesosöig-Trydyddol (rhwng 251 a 2.6 miliwn o fynyddoedd CP) ar hyd Cylch Tân y Môr Tawel, parth o weithgaredd folcanig sy'n cwmpasu ymyl Môr Tawel yr Amerig yn ogystal â rhanbarth Asia-Môr Tawel. Mae'r Andes yn ganlyniad i brosesau plât tectonig, a achosir gan dynnu cramen gefnforol o dan Plât De America. Mae'n ganlyniad ffin plât cydgyfeiriol rhwng Plât Nazca a Phlât De America. Prif achos codiad yr Andes yw cywasgiad ymyl orllewinol Plât De America oherwydd islithro'r Plât Nazca a'r Plât Antarctig. I'r dwyrain, mae ystod yr Andes wedi'i ffinio â sawl basn gwaddodol, megis Orinoco, Basn Amazon, Madre de Dios a Gran Chaco, sy'n gwahanu'r Andes oddi wrth y cratonau hynafol yn nwyrain De America. Yn y de, mae'r Andes yn rhannu ffin hir â'r Patagonia Terrane gynt. I'r gorllewin, mae'r Andes yn gorffen yn y Cefnfor Tawel, er y gellir ystyried ffos Periw-Tsili fel eu terfyn gorllewinol eithaf. O berspectif daearyddol, ystyrir bod ffiniau'r Andes wedi'u nodi gan ymddangosiad iseldiroedd arfordirol a thopograffi llai garw. Mae Mynyddoedd yr Andes hefyd yn cynnwys llawer iawn o fwyn haearn wedi'i leoli mewn llawer o fynyddoedd o fewn y gadwyn.

Mae mynyddoedd uchaf yr Andes ar y ffin ogleddol rhwng Tsile ac Ariannin, yna'r Cordillera Blanca yn Periw. Y mynydd uchaf yw Aconcagua yn Ariannin, sydd 6,959 m uwchlaw lefel y môr - y mynydd uchaf ar gyfandir America.

• Aconcagua (6,962) Ariannin
• Monte Pissis (6,882) Ariannin
• Ojos del Salado (Llosgfynydd) (6,864) Ariannin/Tsile
• Mercedario (6,770) Ariannin
• Huascarán (6,768) Periw
• Bonete Chico (6,759) Ariannin
• Tres Cruces (geología) (6,758) Ariannin/Tsile
• Volcán Llullaillaco (6,739) Ariannin/Tsile
• Walther Penck (6,658) Ariannin
• Incahuasi (cerro) (6,638) Ariannin/Tsile
• Tupungato (6,550) Ariannin/Tsile
• Sajama (6,542) Bolifia
• Illimani (6,462) Bolifia
• Illampu (6,421) Bolifia

Mae llosgfynyddoedd yr Andes yn cynnwys:

• Parinacota (6,362 m) Tsile/Bolifia
• Chimborazo (6,310 m) Ecwador
• Licancabur (5,920 m) Tsile/Bolifia
• Cotopaxi (5,897 m) Ecwador

Mae'r hinsawdd yn yr Andes yn amrywio'n fawr yn dibynnu ar lledred, uchder ac agosrwydd at y môr. Mewn drychiadau uwch, mae tymheredd, gwasgedd atmosfferig a lleithder yn gostwng. Mae'r rhan ddeheuol yn lawog ac yn cŵl, ac mae'r rhan ganolog yn sych. Un nodwedd o ogledd yr Andes yw'r glaw a'i gynesrwydd, gyda thymheredd cyfartalog o 18 °C (64 °F) yng Ngholombia. Gwyddys bod yr hinsawdd yn newid yn sylweddol o un lle i'r llall. Mae fforestydd glaw yn bodoli ychydig gilometrau i ffwrdd o gopa'r Cotopaxi, sydd wedi'i orchuddio gan eira. Mae'r mynyddoedd yn cael effaith fawr ar dymheredd ardaloedd cyfagos.

Gall y llinell eira hefyd newid o un lle i'r llall: rhwng 4,500 a 4,800 metr yn yr Ecwador trofannol, Colombia, Feneswela ac Andes gogledd Periw, i 4,800 - 5,200 ym mynyddoedd sychach de Periw i'r de i ogledd Tsili i'r de i tua 30 ° De cyn disgyn i 4,500 m ar Aconcagua ar 32 ° De, 2,000 m ar 40 ° De, 500m ar 50 ° De, a dim ond 300 m yn Tierra del Fuego ar 55 ° De.^[3]

Gellir rhannu Andes Tsili a'r Ariannin yn ddau barth hinsoddol a rhewlifol: yr Andes Sych a'r Andes Gwlyb. Gan fod yr Andes Sych yn ymestyn o ledredau Anialwch yr Atacama i ardal Afon Maule, mae'r dyodiad yn fwy ysbeidiol a cheir osgiliadau tymheredd cryf. Gall y llinell ecwilibriwm symud yn sylweddol dros gyfnodau byr, gan adael rhewlif cyfan yn yr ardal abladiad neu yn yr ardal gronni.

Yn Andes uchel canolbarth Chile a Thalaith Mendoza, mae rhewlifoedd creigiog yn fwy ac yn fwy cyffredin na rhewlifoedd; mae hyn oherwydd ymbelydredd solar.^[4]

Mae rhanbarth yr Andes yn torri ar draws sawl rhanbarth naturiol a blodeuog, oherwydd ei estyniad, o Feneswela Caribïaidd i Benrhyn yr Horn, oer, gwyntog a gwlyb gan fynd trwy Anialwch Atacama. Arferai coedwigoedd glaw a choedwigoedd sych trofannol^[5] amgylchynu llawer o ogledd yr Andes ond maent bellach wedi lleihau'n fawr, yn enwedig yng nghymoedd El Chocó a Colombia. Gyferbyn â llethrau llaith yr Andes mae llethrau cymharol sych yr Andes yn y rhan fwyaf o orllewin Periw, Tsili a'r Ariannin. Yn nodweddiadol maent yn cael eu gorchuddio gan goetir collddail, llwyni a llystyfiant serig, gan gyrraedd y pegwn eithaf yn y llethrau ger Anialwch Atacama sydd bron yn ddifywyd.

Mae'r Andes yn gyfoethog o ffawna: gyda bron i 1,000 o rywogaethau, y mae tua 2/3 ohonynt yn frodorol i'r rhanbarth, yr Andes yw'r rhanbarth pwysicaf yn y byd ar gyfer amffibiaid. Mae amrywiaeth yr anifeiliaid yn yr Andes yn uchel, gyda bron i 600 o rywogaethau o famaliaid (13% yn frodorol), mwy na 1,700 o rywogaethau o adar (tua 1/3 frodorol), mwy na 600 o rywogaethau o ymlusgiaid (tua 45% yn frodorol), a bron i 400 o rywogaethau o bysgod (tua 1/3 yn frodorol).^[6]

Mae Llyn Titicaca yn gartref i sawl rhywogaeth brodorol ac yn eu plith mae'r Gwyach adeinfer ^[7] a broga dŵr Titicaca.^[8] Gellir gweld ychydig o rywogaethau o'r siod, yn enwedig rhai bryniau, ar uchderau uwch na 4,000 metr. Ceir amrywiadau gwahanol iawn o rywogaethau ar uchderau is, yn enwedig yng nghoedwigoedd llaith yr Andes ("coedwigoedd y cymylau") sy'n tyfu ar lethrau yng Ngholombia, Ecwador, Periw, Bolifia a gogledd-orllewin yr Ariannin.^[7] Mae'r mathau hyn o goedwigoedd, sy'n cynnwys yr Yungas a rhannau o Chocó, yn gyfoethog iawn o fflora a ffawna, er mai ychydig o famaliaid mawr sy'n bodoli, eithriadau yw'r tapir mynydd dan fygythiad, arth ''Tremarctos ornatus'' a'r mwnci gwlanog cynffon felen. ^[9]

Mae adar coedwigoedd llaith yr Andes yn cynnwys ceiliog y graig.^[7]

Mae Mynyddoedd yr Andes yn ffurfio echel gogledd-de o ddylanwadau diwylliannol. Arweiniodd cyfres hir o ddatblygiad diwylliannol at ehangu gwareiddiad yr Inca ac Ymerodraeth yr Inca yng nghanol yr Andes yn ystod y 15g. Ffurfiodd yr Incas y gwareiddiad hwn trwy eu rheolaeth disgybledig, llym.^[10] Noddodd y llywodraeth y gwaith o adeiladu dyfrbontydd a ffyrdd. Mae rhai o'r cystrawennau hyn yn dal i fodoli heddiw.

Wedi eu difetha gan afiechydon Ewropeaidd a chan ryfel cartref, trechwyd yr Incas ym 1532 gan gynghrair a oedd yn cynnwys degau o filoedd o gynghreiriaid o genhedloedd yr oeddent wedi'u goresgyn (ee. Huancas, Chachapoyas, Cañaris ) a byddin fach o 180 o Sbaenwyr dan arweiniad Francisco Pizarro. Un o'r ychydig safleoedd Inca na ddarganfuodd y Sbaenwyr mohono erioed yn eu concwest oedd Machu Picchu, a orweddodd wedi'i guddio ar gopa ar ymyl ddwyreiniol yr Andes lle maent yn disgyn i'r Amazon. Prif ieithoedd pobloedd yr Andes sydd wedi goroesi yw ieithoedd teuluoedd Quechua ac Aymara. Gwnaeth Woodbine Parish a Joseph Barclay Pentland arolwg daearyddol o ran fawr o Andes Bolifia rhwng 1826 a 1827.

Yn y cyfnod modern, dinasoedd mwyaf yr Andes yw Bogotá, gyda phoblogaeth o tua wyth miliwn, a Santiago, Medellín, Cali, a Quito. Mae Lima yn ddinas arfordirol ger yr Andes a hi yw dinas fwyaf holl wledydd yr Andes. Dyma sedd Cymuned y Cenhedloedd Andean.

La Paz, sedd lywodraeth Bolifia, yw'r brifddinas uchaf yn y byd, ar ddrychiad o oddeutu 3,650 m (11,975 tr). Mae rhannau o gytref La Paz, gan gynnwys dinas El Alto, yn ymestyn hyd at 4,200 metr. Mewn cymhariaeth, mae copa'r Wyddfa yn 1,085 metr!

Mae dinasoedd eraill yn yr Andes neu'n agos atynt yn cynnwys Bariloche, Cochabamba, Potosí, Sucre, Arequipa, Cusco, a Caracas.

Cysylltir y dinasoedd a'r trefi mawr â ffyrdd wedi'u gorchuddio ag asffalt, tra bod trefi llai yn aml yn cael eu cysylltu gan ffyrdd o gerrig mân, lle mae gofyn am gerbyd gyriant pedair olwyn.^[11]

Yn hanesyddol, mae tir mynyddig yr Alpau gwneud y costau adeiladu priffyrdd a rheilffyrdd i groesi'r Andes yn rhy ddrud i fwyafrif y gwledydd, hyd yn oed gydag thechnoleg a pheirianneg sifil modern. Er enghraifft, mae prif groesiad yr Andes rhwng yr Ariannin a Tsili yn dal i gael ei gyflawni trwy'r Paso Internacional Los Libertadores. Dim ond yn ddiweddar y cysylltwyd pen a chwnffon rhai priffyrdd a ddaeth yn agos at ei gilydd o'r dwyrain a'r gorllewin.^[12] Cludir llawer o deithwyr mewn awyrennau. Efallai fod yr anhwylustod o fethu teithio o'r naill ddiwylliant i'r llall wedi cynorthwyo i gadw arwahanrwydd y diwylliannau brodorol.

Fodd bynnag, mae un reilffordd sy'n cysylltu Tsili â Pheriw trwy'r Andes, ac mae yna rai eraill sy'n gwneud yr un cysylltiad trwy dde Bolifia.

Ceir llawer o briffyrdd yn Bolifia sy'n croesi'r Andes. Adeiladwyd rhai o'r rhain yn ystod cyfnod o ryfel rhwng Bolifia a Paragwâi, er mwyn cludo milwyr Bolifia a'u cyflenwadau i ffrynt y rhyfel yn iseldiroedd de-ddwyrain Bolifia a gorllewin Paragwâi.

Am ddegawdau, hawliodd Tsili berchnogaeth ar dir ar ochr ddwyreiniol yr Andes. Fodd bynnag, rhoddwyd y gorau i'r honiadau hyn tua 1870 yn ystod Rhyfel y Môr Tawel rhwng Chile, Bolifia'r Cynghreiriaid a Pheriw, mewn cytundeb diplomyddol i gadw Periw allan o'r rhyfel. Gorchfygodd Byddin Tsili a Llynges Chile luoedd cyfun Bolifia a Periw, a chymerodd Tsili drosodd unig dalaith Bolifia ar Arfordir y Môr Tawel, rhywfaint o dir o Periw a ddychwelwyd i Periw ddegawdau yn ddiweddarach. Mae Bolifia wedi bod yn wlad tirgaeedig byth ers hynny ac yn defnyddio porthladdoedd dwyrain yr Ariannin ac Wrwgwái ar gyfer masnach ryngwladol oherwydd bod ei chysylltiadau diplomyddol â Tsili wedi'u hatal ers 1978.

Yn lleol, defnyddir y camel, y lama, a'r alpaca i gario nwyddau, defnyddiau a phobl, ond mae'r defnydd hwn wedi lleihau yn ddiweddar, yn gyffredinol. Mae asynnod, mulod, a cheffylau hefyd yn cael eu defnyddio'n achlysurol.

Mae pobloedd hynafol yr Andes fel yr Incas wedi ymarfer technegau dyfrhau ers dros 6,000 o flynyddoedd. Oherwydd y llethrau mynyddig, mae creu terasu wedi bod yn arfer cyffredin. Fodd bynnag, dim ond ar ôl datblygiad y gwareiddiad Incan y cafodd teras eu defnyddio'n helaeth. Mae gan tatws rôl bwysig iawn fel cnwd stwffwl sy'n cael ei fwyta'n fewnol. Roedd indrawn hefyd yn gnwd pwysig i'r bobl hyn, ac fe'i defnyddiwyd i gynhyrchu chicha, sy'n bwysig i bobl frodorol yr Andes. Erbyn y 2010au, baco, cotwm a choffi yw'r prif gnydau sy'n cael eu hallforio. Mae Coca yn parhau i fod yn gnwd pwysig i wneud te llysieuol ysgafn, ac, yn ddadleuol ac yn anghyfreithlon, ar gyfer cynhyrchu cocên.

Heb ddyfrio'r tir, dyw'n dda i fawr o ddim, ar wahan at ei ddefnydd fel porfa. Yn y tymor glawog (yr haf), defnyddir rhan o'r tir eang ar gyfer cnydau fel tatws, haidd, ffa llydan a gwenith.

Mae dyfrhau'r tir yn ddefnyddiol er mwyn hau cnydau'r haf sy'n gwarantu cynnyrch cynnar yn y cyfnod o brinder bwyd, a thrwy hau'n gynnar, gellir tyfu indrawn yn uwch i fyny' mynyddoedd (hyd at 3,800 m). Yn ogystal, mae'n ei gwneud yn bosi i dyfu cnydau yn y tymor sych (y gaeaf) ac yn caniatáu tyfu cnydau sy'n gwrthsefyll rhew fel nionyn a moron.^[13]

Daeth yr Andes i enwogrwydd am eu cyfoeth o fwynau yn ystod concwest Sbaen yn Ne America. Er bod y brodorion wedi saernïo gemwaith seremonïol o aur a metelau eraill, cafodd mwynau’r Andes eu cloddio gyntaf ar raddfa fawr ar ôl i’r Sbaenwyr oresgyn yr ardal. Roedd Potosí yn Bolifia heddiw a Cerro de Pasco ym Mheriw yn un o brif fwyngloddiau Ymerodraeth Sbaen yn y Byd Newydd. Mae Río de la Plata a'r Ariannin^[14] deillio eu henwau o arian Potosí. Yn hanesyddol, dywedir yn aml yn y Gymraeg fod rhywbeth yn felyn, neu yn gyfoethog "fel aur Periw".

Ar hyn o bryd, mae mwyngloddio yn Andes Tsili a Pheriw yn gosod y gwledydd hyn fel y prif gynhyrchwyr copr y byd. Mae Periw hefyd yn cynnwys y 4ydd mwynglawdd aur mwya'r byd: yr Yanacocha. Mae Andes Bolifia'n cynhyrchu tun. Yn hanesyddol cafodd mwyngloddio arian effaith enfawr ar economi Ewrop yr 17g.