Antikva arto

La koncepto de arto en la Antikva tempo ne estis atinginta en neniu civilizacio la socian konsideron de belaj artoj kiujn ĝi atingis en la okcidenta kulturo de la Renaskiĝo. Pentrarto, skulpto kaj arkitekturo (la vidaj artoj) estis ekvivalentaj al la malsamaj manfaritaĵoj, lertecoj aŭ teknikaj manaj (ars latine, tekné greke) kiuj ne ĝuis socian prestiĝon en neniu de la malsamaj sociaj ekonomia formadoj de la unuaj civilizacioj (modo de komenca produktado, modo de azia produktado aŭ hidraŭlika despotismo kaj modo de sklavisma produktado). Dum la klasika periodo de Grekio, si kiu estis elstaraj artistoj kiuj rilatiĝis kun politikaj kaj intelektaj, aŭ estis ili mem (kiel Fidias); sed tia aĵo okazis pli kiel escepto kiu kiel regulo, kaj inkluzive agis pli kiel mitificación kiu kiel taksado de la konkreta artisto (la kazo de Apelles).

•  
  Egipta templo de File.
•  
  Kolonoj kaj pordo flanqueada por flugilaj gardistoj en la Palaco de Persépolis.
•  
  Greka templo de Atenea (antaŭe konita kiel de Ceres) en Paestum.
•  
  Kupolo de la Panteón de Romo.

La funkcio de la arto kaj la taksado de la objektoj kiuj hodiaŭ konsideras verkon de arto, ili ne havis la saman konsideron en la civilizacioj de la Malnova Aĝo: la malgrandaj ĉiutagaj objektoj kiuj hodiaŭ elmetas sin en la muzeoj (de pezoj aŭ husos de teksiloj ĝis juveloj) estus estimitaj de sia funkcio aŭ por la valoro intrínseco de sia tioma materialo aŭ pli ol por formalaj demandoj; kontraŭe, la grandaj egiptaj statuoj aŭ la sumeraj vostoj havis religiajn funkciojn –eterna vivo– kaj de politika ĉeesto –ekzerco de la povo kaj historia memoro–, identigitaj kun la dio aŭ la reĝo –kiu povis esti objekto inkluzive de damnatio memoriae, viŝante sian nomon kaj anstataŭante siajn trajtojn por tiuj de la rivala reĝo–.^[2]

•  
  Vosto de Hammurabi, kun la teksto de la fama Kodo en skribo cuneiforme.
•  
  Ramseso 2a en la eniro al la templo de Abu Simbel.
•  
  Damnatio memoriae, ke ĝi viŝis sin la vizaĝo de Publius Septimius Geta en portreto de la roma imperia familio de la Severaj.
•  
  Tomboj de la persaj imperiestroj aqueménidas, en Naqsh-kaj Rostam.

La domo, la tombo, la templo aŭ la palaco, estas enhavitaj arkitekturaj esprimitaj en formoj tre diversaj por la malsamaj civilizacioj, submetitaj al la condicionantes fizikaj kaj la disponibilidad loka de materialaj; sed tamen, la trovitaj formalaj solvoj estis tre ofte surprize similaj (egiptaj piramidoj, ĉinaj, centramerikaj), kaj la arkitekturaj elementoj elektitaj de inter ne senlima sortimento (kovritaj, muroj, vanaj, kolumnoj, kolonoj, linteloj, arkoj, volboj). Ĉiam, kaj en ĉiu kazo, kun trajtoj de valideco preskaŭ universala: la obligacio ke la konstruaĵo permesas kontentigi materialajn necesojn kaj imagitaj de personoj kaj institucioj (politikaj kaj sociaj agentoj kiuj estas historiaj subjektoj), krom esti veturilo de kreo. Nur de tiu vidpunkto oni povas kompreni ke la necesa mobilizo por levi la Piramidojn de Guiza estis en si sama justificativa de lia ekzisto kiel ideologia projekto de tuta socio.

•  
  Disko de Nebra.
•  
  Stonehenge.
•  
  Simio de la linioj de Naskiĝas.
•  
  Mekanismo de Anticitera.

Identaj funkcioj havis la arton en la samtempaj antaŭhistoriaj kulturoj al la unuaj civilizacioj de la Malnova Mez-Oriento, kun kiuj fakte tenis rilaton, en la tuta Baseno de la Mediteranea kaj inkluzive la centra Eŭropo: objektoj kiel la ĉiela disko de Nebra, rekuperita de romantikaj proceduroj kaj studita de la arkeologio, estis en la epoko (2a jarmilo al. C.) Utilaj teknologiaj, valoraj por lia reala funkcio kaj por lia simbola funkcio, ne por relativaj demandoj al la estetika, kvankam estas nedubeble belaj. Tion saman oni povus diri de la monumentoj megalíticos kiel Stonehenge, vera astronomia observatorio kiu al la tempo utilis kiel sunkalendaro-luna, aŭ la mekanismo de Anticitera, enigma objekto de bronzo kun dentaĵoj datita en la 1a jarcento al. C.. Aliaj estas de tre diskutita funkcio, kiel la preincaicas linioj de Naskiĝas. En la roma civilizacio, la funkcio utilitaria kaj la durabilidad de akveduktoj kaj pontoj sendube venkis sur iu ajn estetika konsidero, kvankam ili ankaŭ utilis kiel veturilo por esprimi ilin.

•  
  Roma kopio en marmoro de la Discóbolo de Mirón. Bezonas apogon por ke ĝi ne malekvilibriĝu aŭ oni rompas al li la krurojn por la pezo.
•  
  Kopio io pli simila al la originalo, almenaŭ en sia materialo: de bronzo, kun kio estas pli malpeza kaj ne bezonas la apogon. Lia koloro oksidita estas verda malluma, sed polura estas de simila tono al tiu de la mediteranea haŭto sunbrunigita en somero.

En aliaj okazoj, la bildo kiun ni fariĝas de tio sublima de la malnova arto havas malmulte ke vidi kun kio vidis siajn samtempulojn: la blankeco de la marmoro de temploj kaj grekaj skulptaĵoj kiujn ni tiel admiris estis ĉiam kovrita de pentrarto en vivantaj koloroj, pro tio ke sen ŝi estis konsiderintaj ilin inexpresivos kaj inacabados. Ankaŭ oni devas konsideri ke la plej granda parto de tiuj grekaj skulptaĵoj konas ilin por industriigitaj kopioj faritaj en roma epoko kun arkeologiaj, kulturaj aŭ turismaj kriterioj tiam si io pli proksimaj al la niaj.^[3]

•  
  Busto de Nefertiti. Ĉefverko de la egipta arto.
•  
  Akenatón, Nefertiti kaj liaj gefiloj.
•  
  Trono Ludovisi, Afrodito elirante de la maro.
•  
  Afrodito, Leto kaj Artemisa en la reliefoj de la Partenón (teknika de malsekaj viŝtukoj) Fidias, meze de la 5a jarcento al. C.

La ideo de tio bela ne estis neniam konstanta; eĉ ne en periodo de stabileco tiel daŭrigita en la ripeto de formoj estereotipadas kiel estis la egipta arto, kiu prezentis discontinuidad radikala kiel estis la periodo de Amarna (ligita al la religiaj reformoj de Akenatón (Amenofis 4a)^[4]. Ankaŭ ne prezentas karakterizajn lokaj nekonfuzeblaj: la egipta maniero reprezenti la figurojn similas al tiu de la arkaika Grekio; same kiel la fantaziaj formoj kiuj venis sin nomi stilon orientalizante. Prenante kiel ekzemplo la paradigman kazon de la greka arto, la evoluo de la arkaika, klasika kaj helenisma periodoj estis komparita al aliaj momentoj de evoluo pendular en la Historio de la Arto, kiu Eugenio D'Ors interpretis kiel alternado inter klasikismo kaj baroko:

•  
  Hetepheres 2a kaj Meresankh 3a.
•  
  Koré arkaika, Grekio, dua duono de la 6a jarcento al. C..
•  
  Venuso de Arles, roma kopio de Afrodito de Tespias de Praxíteles, Grekio, dua duono de la 4a jarcento al. C..
•  
  Afrodito Kallipygos (calispigia aŭ de la belaj gluteoj), helenisma periodo, diskonigita de roma kopio trovita en la renaskiĝo proprieto de la Borghese.

La historio de la arto kiel penado daŭrigita de transdono kaj rekta tradicio de majstro al disĉiplo, de generacio al lia sekva, ĝi rilatigas la arton de nia tempo kun tiu de la valo de Nilo de antaŭ kvin mil jaroj, ĉar ni lernis de la grekaj kaj ĉi tiuj lernis de la egiptoj^[5].

La evoluo kaj novigoj en la arto de la malnovaj civilizacioj estas konsekvenco de la laboro de serĉo de sennombraj artistoj kiujn ellaborinte novaj formalaj solvoj iom post iom laŭigis antaŭenirojn kaj ŝanĝojn en la arto de sia tempo.

En la aspiro de la egiptoj al la eterneco, devis esti de sumo graveco la konstruo de siaj tomboj por certiĝi la ĉiameco^[6].

Al la 2.700 al. C. Estis okazintaj gravaj arkitekturaj progresoj en la realaj tomboj sed ankoraŭ sekvis sin konstruante en adobo. En tempoj de Dyeser (dua faraono de la Tria Dinastio), ĝi ordigis konstrui en Saqqara la unuan gradigitan piramidon, grandioza realigo ŝuldita de la inventiva de la arkitekto Imhotep, ankaŭ ĉefministro kaj adicias pastron. Laŭ konto Manetón, Imhotep estis la inventisto de la konstruo kun sillares de ŝtono. La piramido gradigita ne estis koncipita per unu fojo. Unue estis granda mastaba. Post ol du pligrandigoj kun putoj kaj subteraj galerioj, ĝi havis formon de piramida trunko achatado de ĉirkaŭ ok metroj de alteco. Imhotep havis tiam la ideon levi ŝin al la ĉielo, kie ĝi loĝis Ra, la dio Sol, al modo de granda ŝtuparo kiu permesis al la faraono post sia morto supreniri al la restadejo de la senmortaj. Estis elpensinta la tipon de monumenta piramido. Komence havis kvar grandajn ŝtupojn kun alteco de 42 metroj. Poste nova pligrandigo levis la ŝtupojn al 6 kaj la tuta alteco al 60 metroj^[7]. En tempoj de Seneferu, fonda de la kvara dinastio, oni modifis la potencan leviĝantan gradigitan arkitekturon, establante la novan orientiĝon de la monumenta arkitekturo funeraria egipta: la Piramido de Meidum.^[8]

•  
  Imhotep konstruis en 2645 al. C. Por lia faraono Dyeser, tombo de revolucia dezajno, la gradigita piramido, la unua starigita en Egiptio.
•  
  Piramido de Meidum, vera piramido kvankam ĝi konas ŝin al li kiel falsa piramido kaŭzita de la disfalo de liaj triangulaj vizaĝoj.
•  
  Estauilla uzita kiel eksvoto en la sumera civilizacio en la 3a jarmilo al.C.
•  
  Kopio de la Diadumeno de Policleto realigita en la 440 al. C., Laŭ lia kanono de beleco.

La estatuillas sumeraj trovitaj en la zono de Diyala estas eksvotoj kiuj tiel la kurantaj homoj kiel la bonhava deponis al la piedo de la altaro en siaj temploj. Estas de gipso, alabastro, aŭ roza marmoro kaj kun liaj manoj kune kaj la perdita rigardo en la vidado reprezentis la plegaria konstanta de tiuj kiuj deponis ilin al la piedoj de la diaĵo. Iuj estatuillas estas verkoj de bonaj artistoj uzitaj de reĝoj kaj altaj funkciuloj, aliaj estis realigitaj en serio al la atingo de ĉiuj poŝoj. Verŝajne la atelieroj kie la metiistaj laboris la ŝtonon estus en la proksimecoj de la templo kaj tie la fideluloj estus aĉetontaj ilin. La arkeologiaj malkovroj de Henri Frankfort montras ke la evoluo kiu okazis en tri aŭ kvar jarcentoj pasis de geometriaj formoj ĝis reflekti la realaĵon en ĉiuj siaj detaloj. La orantes kun la vizaĝo bondadoso kaj ridetanta de la plej freŝa periodo estus la indiko ke la teruro kaj la angoroj antaŭ la dioj estis malaperintaj^[9].

La studo de la skulptaĵoj de nudoj en la malnova Grekio de la arkaika epoko permesis rekonstrui la historion de la reprodukto de la vira korpo kaj interpreti ŝin en terminoj de kontinua progreso. Tia evoluo havis limŝtonon en la starigo de la kanono sur la mezuroj de la homa korpo establita de la skulptisto Policleto en la 5a jarcento al. C. Kaj kiu utilis kiel ekzemplo al la postaj grekaj skulptistoj. La sistemo de proporcioj kiujn ĝi establis estas parto de la serĉoj entreprenitaj de la arkaika epoko kaj estas bazita en simplaj aritmetikaj rilatoj^[10]. La beleco de la korpo situis en la proporcionalidad de ĉiuj siaj partoj inter si: la kapo devis esti la sepa parto de la tuta alteco, la piedo du fojoj la longeco de la palmo de la mano, ktp.^[11] Kiel estetika rafiniteco enkondukis la contrapposto: kruro iomete fleksita; kun kio la kokso de la kontraŭa flanko aperis pli alta, la ŝultro de tiu sama flanko restis al pli malgranda alteco ol la kontraŭa, kaj la figuro priskribis en sia vertikala malpezan kurbon kaj contracurva ( "S"), donante senton de movado.

Kvankam la mezepoka Arto, ĉefe en Italio, ĝi ne signifis radikalan rompon kun la klasika arto (kiu fakte jam estis sin desvirtuado en lia klasikismo kun la Helenismo, kaj multe pli kun la arto tardorromano), la Renaskiĝo difinis sin kiel reviviĝo de la Malnova Aĝo, komprenita kiel modelo imiti. La divido de la historiaj -Malnova aĝoj, Duona kaj Moderna-, kiu estis akuzita ofte de eurocéntrica, ĝi havas esence valoron por Okcidento kiel ĝi difinos sin tiu koncepto de la 16a jarcento, pro tio ke ĝi estiĝas en tiu momento, kaj por la malnovaj kulturoj ke la intelektuloj de Okcidenta Eŭropo de la Moderna Aĝo pretendis trovi sian originon^[12].

La ĉeesto en Italio, ĉefe en la urbo de Romo, de videblaj restoj, kaj la kontinua trovo de restoj enterigitaj, estis konsideritaj, kaj permesis la iom-post-ioman difinon de la profesio de la antikvaĵisto (kolektanto, erudiciulo kaj al la tempo expoliador kaj detrua), dum ili kreiĝas la bazoj de la arkeologia scienco. Rekuperis sin kun kultado klasikaj tekstoj, kiel La kvin libroj de la arkitekturo de Vitrubio, kaj sin escudriñaban la malabundajn pasejojn sur arto de Plinio la Maljunulo. La trovo de la Domus Aurea de Nerón, la grupo de Laocoonte aŭ la Apolo de Belvedere, estis perceptitaj de la pentristoj kaj skulptistoj de la Cinquecento kiel konfirmo de la vojo entreprenita aŭ stimulo por entrepreni aliajn novajn (kazo de la torso Belvedere por Miguel Ángel). Poste, en la 18a jarcento, la malkovro de Pompejo kaj Herculano en la reĝlando de Napolo de Carlos 3a (sistemaj fosadoj de Karl Jakob Weber, Roque Joaquín de Alcubierre, Francisco la Fruktodona ebenaĵo kaj lia frato Pietro la Fruktodona ebenaĵo) impactó eksterordinare en la eŭropa intelektularo, speciale en Johann Joachim Winckelmann (tre kritika kun Alcubierre), kaj diskoniĝis tra la desegnoj de John Flaxman kaj la ceramiko de Wedgwood, kreante veran novklasikan febron kiu havis inkluzive sian turisman version (la Grand Rondiro).

•  
  Tombo micénica nomita imaginativamente Trezoro de Atreo por Heinrich Schliemann en 1879.
•  
  Babilono en la Schedelsche Weltchronik aŭ Kronika de Núremberg (1493), imagita kiel eŭropa urbo amurallada de la 15a jarcento, kun siaj domoj de nordiaj tegmentoj, kvankam kun pluraj similaj kupoloj al tiu de Brunelleschi en Florenco kaj kolumno al la stilo de la Kolono de Trajano.
•  
  Fosadoj en la templo de Isis en Pompejo (gouache de Pietro Fabris, meze de la 18a jarcento).
•  
  Howard Carter kaj lia teamo malfermante la kapelojn de la sarkofagoj de la tombo de Tutankamón (KV62 (numero 62 del Valle de los Reyes) en 1922.

Samtempe iom post iom okazis pligrandigo de la atento al aliaj civilizacioj de la Malnova Aĝo, elstare la greka, kies nacia tereno kaj monumentoj estis en submetitaj al la Turka Imperio. La intereso de la okcidentaj eŭropaj vojaĝantoj ne estis fremda al la ŝpruciĝo de la greka nacia konscienco, kiel provo la romantika peripetio de Lord Byron.^[13] Aliaj civilizacioj, kiel la egipta, estis objekto de mistificación de tre malnova (ligo kun la alkemio kaj la hermetismo kaj aliaj disciplinoj mistéricas, kiel la simboloj kaj escenografía de la masonería, kiu reproduktis Mozart en La Magia Fluto).

La 19a jarcento kontemplis la disvolviĝon de la grandskalaj disrabadoj dum ĝi disvolviĝis la scienca egiptologio (napoleona ekspedicio al Egiptio kaj postaj esploroj de Champollion, inkludante la uzon de la Ŝtono de Rosetta, por la desciframiento de la jeroglíficos). Simile devenis sin en Palestino kun la nomita biblia arkeologio (1865 Palestine Exploration Fund -Charles Warren-, 1870 American Palestine Exploration Society, 1889 École biblique et archéologique française), en Trojo kaj Micenas kun Heinrich Schliemann (de 1870), kaj en Mezopotamio kun la fosado de Babilono por la Deutsche Orientgesellchaft (1898, Robert Koldewey)^[14].

La 20a jarcento disvolvos pli sisteman kaj racian arkeologion, kiu tamen ĝi neniam seniĝis de lia romantika aŭreolo (Arthur Evans en Cnosos -la mita labirinto de la minotauro en Kreto- kaj Howard Carter en la tombo de Tuntankamón). La antaŭkolumba arkeologio (kiu etendiĝas sen solvo de kronologia kontinueco de la Antaŭhistorio ĝis kio en Eŭropo estus mezepoko -majaaj, astekaj kaj inkaaj-) disvolviĝis kiel rezulto de la intereso de la usonanoj por trovi pasintan amerikan aŭtoktonon kiun proponi kiel alternativa kontinenta memoro al tiu de la Malnova Mondo (John Lloyd Stephens, Hiram Bingham). La arkeologio en Ĉinio kaj centra Azio estas disciplino ankoraŭ pli freŝa, kaj en plena disvolviĝo. Tio sama okazas kun eŭropaj civilizacioj kiuj havis la bonan aŭ malbonan fortunon prezenti malmultan apogon de la skribitaj fontoj kaj troviĝi en zonoj de Orienta Eŭropo malpli atingeblaj al la okcidentaj arkeologoj por politikaj demandoj (tracios -Tombo tracia de Kazanlak, Bulgario- aŭ skitaj -malkovro en 1947 de la enterramiento de Pazyryk por Sergei Rudenko en la Montoj Altai-).

•  
  Napoleono antaŭ la Sfinkso, de Jean-Léon Gérôme.
•  
  Rekonstruo de la Palaco de Cnosos por Arthur Evans.
•  
  Skita ora kombilo, orfebrería de la popolantoj de Skitio.
•  
  Armeo de terracota (Xian, 210 al. C.). Lokita en la interno de la Maŭzoleo de Qin Shi Huang, unu el la plej mirigaj arkeologiaj lokoj de Ĉinio kaj de la mondo, malkovrita hazarde en 1974.

La malnovaj kolektoj de la Muzeo de la Louvre de Parizo, la British Museum de Londono, la Gliptoteca de Munkeno kaj la Insulo de la Muzeoj de Berlino, estas konsideritaj nuntempe kiel la pruvo de expolio (komencita en roma epoko, kun la translokado de iuj egiptaj obeliskoj) kies redono postulas la emisiajn landojn, baziĝante en moralaj argumentoj, juraj kaj en la prefero por teni la pecojn en sia originala kunteksto (detruita en bona parto dum la eltiro); fronte al la argumento de la riceviloj ke se ne estis por lia intereso de tiam, la plej granda parto de la pecoj probable estus detruintaj sin, donita la neinteresiĝo de la antaŭaj administraj aŭ proprietuloj, kiu la muzeoj kie estas estas adekvata medio por lia studo kaj vidado, kaj kiu la tempo pasinta faris ilin ankaŭ akiri historiajn rajtojn (kiuj ankaŭ ne povas postuli en ekskluziva kaj sen opozicio la emisiaj, pro tio ke ankaŭ estis imperioj expoliadores de aliaj vilaĝoj de kie ili akiris tiujn aŭ similajn trezorojn).

•  
  Obelisko de Montecitorio, translokita al Romo la jaro 10 al. C. Por ordono de Augusto de Heliópolis kie estis starigita de Psamético 2a (XXVI dinastio, al 589 al. C.).
•  
  Gliptoteca de Munkeno, en foto de 1900.
•  
  Ŝtuparo de la Muzeo de la Louvre de Parizo, kun la Venko de Samotracia.
•  
  La Marmoroj de Elgin, eltiritaj de la Partenón de Ateno inter 1801 kaj 1805, en la British Museum de Londono.

Aliaj artoj ankaŭ estas objekto de studo por la Malnova Aĝo, sed por lia naturo (ekzemple, por ne esti vidaj artoj) aŭ por aliaj kialoj), estas al li por aliaj disciplinoj kaj ne por la Historio de la Arto, kvankam en la Antikva tempo estis ili, kaj ne pentrarto, skulptaĵo aŭ arkitekturo, la objekto de la protekto de la diaj kaj inspiradoras muzoj:

• Muziko en la Antikva tempo (Euterpe). Ne devas konfuzi sin kun la koncepto de malnova Muziko, kiun oni uzas ekvivalente la antaŭan klasikan muzikon al la 18a kaj limigita jarcento geografie al Okcidenta Eŭropo.
• Historio de la Danco (Terpsícore).
• Historio de la malnova Literaturo (ĝis kvin muzoj, laŭ la literatura -Erato genro, Euterpe, Melpómene, Polimnia kaj Talía-; inkluzive sciencoj manĝas la historiografion kaj la astronomion havus al Clío kaj al Urania).
  • La historio de la skribo, krom la lingva studo de la malsamaj alfabetoj aŭ la studo historiografia erudiciulo de la paleografio, ĝi inkludas formalajn demandojn, kiel estas:
    • La epigrafía, mallarĝe kunigita al la studo de la arkitekturaj kaj skulptaj monumentoj kiuj estas la apogo de siaj aliĝoj,
    • Kaj la caligrafía, ligita al la studo de la tekstoj skribitaj en malpeza apogo (papiruso kaj pergameno), kaj kiu en iuj civilizacioj, ĉefe aziaj, ĝi atingis grandan artan disvolviĝon (caligrafía ĉina, caligrafía japana); la caligrafía araba kaj la caligrafía latina aŭ okcidenta (kun multaj variantoj, kiel la caligrafía Uncial), ili havis pli grande disvolviĝon de la mezepoko.

Aliaj artoj, kiu ĝis antaŭ nelonge estis manfaritaĵoj, pli malgrandaj artoj, artoj aplikitaj, artaj profesioj aŭ artoj kaj profesioj; kaj kiu de meze de la 20a jarcento dignificamos kun nomo de dezajno (kelkfoje pervertido en pretendema kliŝo), ankaŭ ne estis objekto de protekto de la muzoj:

• Historio de la malnova vesto.
• Historio de la malnova meblaro.
• La orfebrería kutimas esti objekto de komuna traktado kun la skulptaĵo, por la komunaj karakterizaĵoj en teknikoj kaj formalaj aspektoj, kvankam reduktita al malgranda dimensio kaj specialigita en noblaj nomitaj materialoj (grandvaloraj metaloj, grandvaloraj ŝtonoj, ktp.).
• La ceramika kutimas esti objekto de komuna traktado kun la pentrarto, koncerne al sia dekoracio (estante konsiderita kelkfoje kiel nura apogo de la reprezento pictórica, kiel povus esti al ĝi la muro, la tabelo aŭ la tolo), kaj de traktado specialigita koncerne al siaj propraj formalaj valoroj kaj teknikaj de ellaboro.
• Iuj de la antaŭaj aŭ aliaj -arta traktado de la armiloj- donita la eksterordinara prezo kiun ili povus atingi, kaj tio ekskluziva de sia klientaro, ili atingas la calificativo de artoj suntuarias.
• Aliaj, kiel la parfumbutiko aŭ la gastronomio, donita tio efemera de liaj produktoj, ili ne atingas fiksi sin en la materiala kulturo perdurable (pli tie de la analizaj rekonstruoj), kvankam si en la skribitaj fontoj kiuj priskribas ilin.
• La efemera karaktero estis consustancial al difinitaj limigitaj esprimoj al aparta okazaĵo, kiel la romaj triumfoj, iuj de kies materialoj finis por iĝi daŭr-foliaj verkoj (arko de triumfo), aŭ ĉiuj religiaj ceremonioj, de kiuj la plej mirigaj estis en ĉiuj civilizacioj la funebraj ceremonioj, en kiuj disvolviĝis ĉiu tipo de artoj, inkluditaj militaj artoj.
• De la arta valoro intrínseco kiu liaj nuntempaj donis al la sportaj manifestacioj de la antikva tempo, speciale la Olimpikoj, estas specimeno sia literatura spegulbildo kaj en la verkoj de vida arto kiun senmortigis siaj ĉampionoj.

La periodigo de la historio de la malnova arto baziĝas en la malsamaj civilizacioj kie ĝi ŝprucas, uzante sin ekvivalente al la dividoj estilísticas propraj de la postaj periodoj de la Historio de la okcidenta arto.

La unuaj apartigitaj de ĉi tiu skemo uzas nomadojn marcadamente geografiaj, tiel por la malnovaj civilizacioj kiuj laŭigis la okcidentan civilizacion (Malnova Mez-Oriento, Egea, resto de Eŭropo), kiel por la aliaj malnovaj civilizacioj (resto de Azio kaj antaŭkolumba Ameriko); dum la lasta faras referencon al la lastaj kronologiaj periodoj kiuj ĉeestis la formantan periodon de la okcidenta arto en la Malnova Aĝo: kun la nomo de klasika arto fariĝas referenco al tiu de Grekio kaj Romo en la periodo nomita klasika Antikva tempo, kiu postulas sin en la tuta mediteranea kaj proksima spaco-orienta por la helenismo kaj la roma konkero; dum kun tiu de Arto de la malnova kristanismo fariĝas referenco al la arto de la periodo nomita malfrua Antikva tempo (4a jarcentoj al la 8a), kiu situas poste al la klasika Antikva tempo, al ĉevalo inter la lastaj jarcentoj de la Malnova Aĝo kaj la unuaj de la mezepoko.

La naskiĝo de la civilizacio okazas en la Kreskanta fekunda (termino de James Henry Breasted por rilati al la zono kiu ĉeestis la radikalajn transformojn en la historio de la homaro kiu Vere Gordon Childe nomis revolucion neolítica kaj urba revolucio), kiu desegnas en la mapoj formon de kreskanta luno, inter Mezopotamio, sudorienta de Anatolio, mediteranea Oriento kaj Valo de Nilo^[15]. La mediteranea mondo kaj la proksima oriento ĉeestis la konkuran ŝpruciĝon de malsamaj civilizacioj, malnomadaj, kun bazo en la agrikulturo de irigacio en valoj de grandaj riveroj inundables aŭ en aliaj taŭgaj zonoj, aliaj nomadaj, kun bazo en la pastoreo. La vilaĝoj kiuj estigis ilin devenis de tre malsamaj originoj etno-lingvaj de debatita klasifiko (la tradicia terminologio, tre diskutita, ĝi uzas terminojn kiel ŝemidoj, hindeŭropaj, ĥamidoj ktp). La disvolviĝo de la unuaj religioj organizitaj (kun clero jerarquizado, temploj, mitologio, ktp.) Kaj la unuaj politikaj strukturoj (reĝoj, palacoj, burokratismo, armeoj, limoj, militoj de konkero, urbo-ŝtatoj, reĝlandoj, imperioj), ĝi havigis la unuajn patronojn de artaj programoj de enverguro (ĉefe arkitekturaj kaj skulptaj, kvankam ili ankaŭ postulis pentrarton, ceramiko, orfebrería kaj ĉiu tipo de arto suntuario -armiloj, moveblaĵa, vestoj, ktp.).

La konsidero de praklasika por ĉi tiuj stiloj estas vido en perspektivo, pro tio ke la experimentación de tiomaj kaj tiel diversaj artaj formoj finis influante kion multe pli malfrue difinis sin kiel klasika arto.

• ÁLVAREZ, José y PITA, José Manuel (1994) Historia general del Arte - Pintura I - La prehistoria y el mundo antiguo - Los universos bizantino e islámico Madrid: Ediciones del Prado - Carrogio ISBN 84-7838-588-6
• BARNECHEA, Emilio, FERNÁNDEZ, Antonio kaj HARO, Juan (1992) Historia del Arte, Barcelono: Vicens Vivas ISBN 84-316-2554-6
• BUSSAGLI, Marco, Comprender la arquitectura Madrido: Susaeta, ISBN 84-305-4483-6
• PENETRITA, Margarida, PAIS DA SILVA (2005) Jorge Henrique, Dicionário de Termos da Arte e Arquitectura, Lisboa: Presença, ISBN 20130007
• CHARBONNEAUX, Jean (1970) Grecia clásica (La Universo de la Formoj) Madrido: Ĉefartikolo Aguilar
• CHILVERS, Ian kaj aliaj (1992) Diccionario de Arte, Madrido: Alianza ISBN 84-206-5245-8
• CHUECA, Fernando (1994) ĝenerala Historio de la 1a Arto - Arkitekturo - La unuaj konstruoj - La egipta splendo - La klasika antikva tempo - La grandeco de Bizanco Madrido: Eldonoj de la Prado - Carrogio ISBN 84-7838-582-7
• EĤO, Umberto (2004) Historio de la Belleza, Barcelono: Lumeno ISBN 84-264-1468-0
  • (2007) Historia de la Fealdad, Barcelono: Lumeno ISBN 978-84-264-1634-6
• GOMBRICH, Ernest (2001) La historia de el arte Madrido:Eldonejo Debatas -ISBN 84-8306-044-2
• GÓMEZ CACHO, 10a. Kaj aliaj (2006) Nuevo Arterama. Historia del Arte, Barcelono: Vicéns Vives, ISBN 84-316-7966-2
• JANSON, H. W. (1992) História da Arte, Lisbono: Fundação Calouste Gulbenkian, ISBN 972-31-0498-9
• LECLANT, Jean kaj aliaj (1978) Los tiempos de las pirámides (El Universo de las Formas) Madrido: Eldono Aguilar -ISBN 84-03-38027-5
• MARTÍN GONZÁLEZ, J. J. (1974) Historio de la Arto, Madrido: Gredos (eldono de 1992) ISBN 84-249-1022-2
• MONTENEGRO, Ángel (dir.) (1986), Granda Universala Historio, volumo 5: Ĉinio kaj Barato. Malnovaj Orientaj Imperioj, Barcelono: Internacia klubo de la Libro. ISBN 84-7461-654-9.
• PARROT, Andre (1969) Sumer (La Universo de la Formoj) Madrido: Eldono Aguilar
• Enciklopedioj de Historio de la Arto:
  • Summa Artis, de Espasa Calpe
  • Ars Granda, de Planeta

• Artehistoria:
  • Kronologio(hispane)
  • Grandaj civilizacioj(hispane)
  • Kuntekstoj(hispane)
• Convencionalismos en la plasta reprezento dum la Malnova Aĝo (hispane)
• Koncepta realismo: