Prahistorio

Ĉar, laŭ difino, ne ekzistas skribaĵoj de la homa prahistorio, la datoj de antaŭhistoriaj materialoj estas precipe decidaj por tia entrepreno. Klaraj teknikoj por datado ne estis tre evoluigitaj ĝis la 19-a jarcento. La unuaj esploristoj pri homa prahistorio estas antaŭhistoriaj arkeologoj kaj fizikaj antropologoj kiuj uzis elfosadon, geologiajn kaj geografiajn enketojn, kaj alian sciencan analizon por riveli kaj interpreti la naturon kaj konduton de duon-alfabetigitaj kaj ĉefe ne-alfabetigitaj homoj. Ankaŭ genetikistoj pri homa loĝantaro kaj historiaj lingvistoj disponigas valoran komprenon pri tiaj demandoj. Kultursociologoj helpas disponigi kuntekston de geedziĝo (seksa pariĝo) kaj komerco, kies objektoj el homa origino estIs pasiGItaj inter homoj, tiel enkalkulante riĉan analizon de iu artikolo kiu ekestas en homa antaŭhistoria kunteksto. Tial, datumoj pri antaŭhistorio estas disponigitaj fare de larĝa gamo da natur- kaj soci-sciencoj, kiel ekzemple paleontologio, biologio, arkeologio, palinologio, geologio, arkeoastronomio, kompara lingvoscienco, antropologio, molekula genetiko kaj multaj aliaj.^[2]

Homa prahistorio deviiĝas de historio ne nur en esprimoj de sia kronologio sed en la maniero kiel ĝi traktas la agadojn de materiaj kulturoj aŭ popoloj, prefere al nomitaj nacioj aŭ individuoj. Restriktite al materialaj procezoj, restaĵoj kaj artefaktoj prefere anstataŭ skribaĵoj, prahistorio estas anonima. Pro tio, la referencperiodoj uzitaj fare de prahistoriistoj kiel ekzemple Neandertalo aŭ Ferepoko estas modernaj etikedoj, la preciza difino de kiuj ofte estas kondiĉigita de diskuto kaj argumentado.

La dato markanta la finon de prahistorio, t.e. la dato en kiu skribitaj historiaj enskribaĵoj iĝas utila akademia resurso, varias de regiono al regiono. Ekzemple, en Egiptujo estas ĝenerale akceptita, ke prahistorio finiĝis ĉirkaŭ 3200 a.K., dum en Nov-Gvineo la finon de la prahistoria epoko estas lokita multe pli ĵuse, proksimume en la fino de la 19-a jarcento aŭ komenco de la 20-a jarcento (depende de la diversaj popoloj kaj regionoj) pro la kontakto kun okcidentanoj kaj ekadoptado de ilia sciaro.

Paleolitiko signifas "Malnova Ŝtonepoko," kaj ĝi komenciĝas per la unua uzado de ŝtoniloj. Paleolitiko estas la plej frua periodo de la Ŝtonepoko. La frua parto de Paleolitiko estas nomita la Malsupra Paleolitiko, kiu datas jam de antaŭ la apero de la Homo sapiens, ekde la ekzistado de la Homo habilis (kaj rilataj praspecioj) kaj kun la plej fruaj ŝtoniloj, datitaj antaŭ ĉirkaŭ 2.5 milionoj da jaroj. Homo sapiens devenis antaŭ proksimume 200 000 jaroj, ekigante la Mezan Paleolitikon. Anatomiaj ŝanĝoj indikantaj modernan lingvokapablon ankaŭ ekestas dum la Meza Paleolitiko.^[3] La sistema entombigo de la mortintoj, la muziko, frua arto, kaj la uzado de ĉiam pli prilaboritaj multpartaj iloj estas kulminaĵoj de la Meza Paleolitiko.

Ĝenerale en Paleolitiko, homoj ĝenerale vivis kiel nomadaj ĉasistoj-kolektistoj. Ĉas-kolektantaj socioj tendencis esti tre malgrandaj kaj egalrajtecaj, kvankam ĉas-kolektantaj socioj kun abundaj rimedoj aŭ progresintaj manĝaĵ-stokadaj teknikoj foje evoluis al sidemaj vivostiloj kun kompleksaj sociaj strukturoj kiel ekzemple kacikado, kaj socia tavoliĝo. Longdistancaj kontaktoj eble estis establitaj, kiel en la kazo de aŭstraliaj aborigenaj aŭtovojoj.

Mezolitiko, aŭ "Meza Ŝtonepoko" (el la greka mesos kaj litos, meza kaj ŝtono) estis periodo en la evoluo de homa tekniko inter la Paleolitikaj kaj Neolitikaj periodoj de la Ŝtonepoko.^[4] La ŝtonepoka periodo komenciĝis ĉe la fino de la Plejstoceno, proksimume 10 000 a.K, kaj finiĝis per enkonduko de agrikulturo, la dato varias laŭ la geografia regiono. En kelkaj areoj, kiel ekzemple Mezoriento, agrikulturo jam estis survoje proksime de la fino de la Plejstoceno, kaj tie Mezolitiko estis mallonga kaj ne bone difinita. En areoj kun limigita glacia efiko, la esprimo "Epipaleolitiko" foje estas preferita.

Regionoj kiuj travivis pli bonege mediajn efikojn kiam la lasta glaciepoko finiĝis havas multe pli evidentan ŝtonepokon, kiu daŭras ĝis jarmilo. En Norda Eŭropo, socioj povis vivi bone danke al abundaj manĝaĵprovizadoj de la marskoj kreskitaj per pli varma klimato. Tiaj kondiĉoj produktis karakterizajn homajn kondutojn kiuj estas konservitaj en la materiala arkivo, kiel ekzemple la Maglemosia kaj Azilia kulturoj. Tiuj kondiĉoj ankaŭ prokrastis la alvenon de la Neolitiko ĝis same malfrue kiel 4 000 a.K. en Norda Eŭropo. Restaĵoj de tiu periodo estas malmultaj kaj longdistance inter ili, ofte limigitaj al rubujoj. En arbarkovritaj areoj, la unuaj signoj de senarbarigo estis trovitaj, kvankam ĝi serioze ekiĝis dum Neolitiko, kiam multe da spaco estus necesa por la agrikulturo.

La Mezolitiko estas karakterizita en la plej multaj areoj per malgrandaj sintezaj iloj el siliko. Fiŝkaptadilaro, ŝtonaj adzoj kaj lignaj objektoj, ekz. kanuoj kaj arkoj, estis trovitaj en kelkaj lokoj. Tiuj teknikoj unue okazis en Afriko, asocie kun la Aziliaj kulturoj, antaŭ atingado en Eŭropon tra la iber-maŭrusia kulturo de Norda Afriko kaj la Kebara kulturo de la Oriento. Sendependa eltrovaĵo ne estas ĉiam ekskludita. Kvankam la kulturo de Mezolitiko kutime estas asociita al la Homo sapiens, samtempe ekzistis aliaj grupoj de homoj kiel Neandertaloj, kaj oni ne certas, ke ĉiuj restaĵoj de Homo sapiens apartenas al la Mezolitiko, kaj ankaŭ ke ne okazis mikso de ambaŭ specioj/kulturoj.

La termino "Neolitiko" venas de la greka neolitikos, de neo, "nova" + litos, "ŝtono", laŭvorte signifanta "Novan Ŝtonepokon." La esprimo estis inventita fare de Sir John Lubbock en 1865 kiel rafinado de la triepoka sistemo: Ŝtonepoko, Bronzepoko kaj Ferepoko. Neolitiko aŭ "Nova Ŝtonepoko", estis periodo en la evoluo de homa teknologio, ĝi komenciĝis proksimume en 9 500 a.K. en Mezoriento.^[5] Ĝi estas konsiderata kiel lasta parto de la Ŝtonepoko. La Neolitiko sekvis la kulminan periodon Holoceno Epipaleolitiko, komencante kun la pliiĝo de terkultivado, kiu okazigis la "Neolitikan revolucion" kaj finon kiam iloj el metalo ĝeneraliĝis en la Bronzepoko aŭ evoluante rekte en la Ferepoko, dependante de ĉiu aparta geografia regiono. La Neolitiko ne estas specifa kronologia periodo, sed prefere serio de kondutismaj kaj kulturaj karakterizaĵoj, inkluzive de la uzado de kaj naturaj kaj hejmigitaj kultivaĵoj kaj la uzado de dombestoj.

Novaj rezultoj montris la komencon de la Neolitika kulturo - el ĉirkaŭ 10 700 ĝis 9 400 a.K. en Tell Qaramel en plej norda Sirio, 25 km norde de Alepo. Ĝis tiuj rezultoj estis adoptitaj ene de arkeologia komunumo la komenco de la Neolitika kulturo por la Oriento (Jeriĥo, en teritorio de nuntempa Cisjordanio) proksimume 9 500 a.K. Ĝi evoluis rekte de la Epipaleolitika Natufiana kulturo en la regiono, kies popolo iniciatis la uzadon de naturaj cerealoj, kiuj poste evoluis en vera terkultivado. La Natufiana kulturo povas tiel esti nomata "proto-neolitika" (12 500–9 500 a.K. aŭ 12 000-9 500 a.K.). Ĉar la Natufiana kulturo fariĝis dependa de naturaj cerealoj en ilia dieto, kaj sidema vivmaniero komencis inter ili, la klimatŝanĝoj asociitaj kun la Plejnova Driaso supozeble devigis homojn evoluigi terkultivadon. Preter 9 500-9 000 a.K, terkultivad-komunumoj ekestis en la Oriento kaj atingis Malgrandan Azion, Nordafrikon kaj Nordan Mezopotamion.

Frua neolitika terkultivado estis limigita al mallarĝa vico da plantoj, kaj naturaj kaj malnaturigitaj, kiuj inkludis spelteton, milion kaj aliajn cerealojn, kaj al la konservado de hundoj, ŝafoj kaj kaproj. De ĉirkaŭ 8 000 a.K., ĝi inkludis malsovaĝigitan brutaron kaj porkojn, la establadon de konstante aŭ laŭsezone loĝataj setlejoj, kaj la uzadon de ceramiko. Ne ĉio el tiu kultura elementokarakterizaĵo de la Neolitiko ekaperis ĉie en la sama sinsekvo: la plej fruaj agrikulturaj socioj en la Proksima Oriento ne uzis ceramikon, kaj, en Britio, ĝi restas neklara je kiuj ampleksoj plantoj estis malsovaĝigitaj en la plej frua Neolitiko, aŭ eĉ ĉu konstante definitivaj komunumoj ekzistis. En aliaj mondopartoj, kiel ekzemple Afriko, Sudazio kaj Sudorienta Azio, sendependaj malnaturiga jokazaĵoj kondukis al siaj propraj region-karakterizaj Neolitikaj kulturoj kiuj ekestis komplete sendependaj de tiuj en Eŭropo kaj Sudokcidento Azio. Ankaŭ japanaj socioj uzis ceramikon antaŭ evoluigi agrikulturon.

Male al la Paleolitiko, kie pli ol unu homspeco ekzistis, nur unu homspeco – Homo sapiens – atingis la Neolitikon.^[6] Ankaŭ Homo floresiensis povis esti pluvivinta ĝis la krepusko de la Neolitiko mem, proksimume 12 000 jarojn antaŭe, en plej malproksima Sudorienta Azio.

Ĉefa ŝanĝo, priskribita fare de prahistoriisto Vere Gordon Childe kiel la "Agrikultura Revolucio" okazis ĉirkaŭ la 10-a jarmilo a.K. kun la adopto de agrikulturo.^[7] La sumeranoj unue komencis terkultivadon ĉirkaŭ 9500 a.K. De 7000 a.K., agrikulturo estis evoluigita en Hindio kaj Peruo aparte; de 6000 a.K., al Egiptujo; de 5000 a.K., al Ĉinio. Proksimume 2700 a.K., agrikulturo venis al Mezameriko.

Kvankam atento tendencis koncentriĝi sur la Fekunda Duonluno de la Mezoriento, arkeologio en la Ameriko, Orientazio kaj Sudorienta Azio indikas, ke agrikulturaj sistemoj, uzante malsamajn kultivaĵojn kaj bestojn, povis en kelkaj okazoj evolui tie preskaŭ tre frue. La evoluo de organizita irigacio, kaj la uzado de specialigita laboristaro, fare de la sumeranoj, komenciĝis proksimume 5500 a.K. Ŝtono estis anstataŭita per bronzo kaj fero en iloj kaj de agrikulturo kaj de militado. Agrikulturaj setlejoj ĝis tiam estis preskaŭ tute dependaj de ŝtonaj iloj. En Eŭrazio, kupraj kaj bronzaj iloj, ornamaĵoj kaj armiloj komenciĝis esti ordinaraj proksimume 3000 a.K. Post bronzo, la Orienta Mediteranea regiono, Mezoriento kaj Ĉinio vidis la enkondukon de feraj iloj kaj armiloj.

Ameriko eble ne havis metalilojn ĝis la Ĉavin-kulturo (900 a.K.). La Moĉeoj havis metalkirasojn, tranĉilojn kaj manĝujojon. Eĉ la metal-malpretaj inkaoj disvolvis metalajn plugilojn, minimume post la konkero de Ĉimor. Tamen, malmulte da arkeologia esplorado ĝis nun estis farita ene de Peruo, kaj preskaŭ ĉiuj kipaoj (registraparatoj, en la formo de ŝnuraj nodoj, uzitaj de la Inkaoj) estis bruligitaj dum la Hispana konkero de Peruo. Tiom malfrue kiom ĉe 2004, tieaj grandurboj daŭre estis eltrovitaj.

La luliloj de fruaj civilizoj estis rivervaloj, kiel ekzemple la valoj de Eŭfrato kaj Tigriso en Mezopotamio, de Nilo en Egiptujo, de Induso en la Hinda subkontinento, kaj de Jangzio kaj de Flava Rivero en Ĉinio.^[8] Kelkaj nomadaj popoloj, kiel ekzemple la Indiĝenaj Aŭstralianoj kaj la Buŝmanoj de suda Afriko, ne praktikis agrikulturon ĝis relative lastatempaj epokoj.

Antaŭ 1800 n.e., la plej multaj populacioj ne apartenis al ŝtatoj. Sciencistoj malkonsentas pri kiel la esprimo "tribo" devus esti uzita por la specoj de socioj en kiuj tiuj homoj vivis. Kelkaj tribaj socioj transformiĝis en ŝtatoj kiam ili estis minacitaj, aŭ alie influitaj, de aliaj ekzistantaj ŝtatoj. Agrikulturo faris eblaj kompleksajn sociojn - civilizojn. Ŝtatoj kaj merkatoj aperis. Teknologioj plibonigis la kapablon de homoj kontroli naturon kaj evoluigi transporton kaj komunikadon.

La Tri-epoka sistemo estas la kategoriigo de la prahistorio en tempoperiodoj divideblaj en tri epokoj; por ekzemplo, la Ŝtonepoko, la Bronzepoko, kaj la Ferepoko, kvankam ĝi referencas ankaŭ al aliaj tripartaj dividoj de historiaj tempoperiodoj. En historio, arkeologio kaj fizika antropologio, la Tri-epoka sistemo estas metodologia koncepto adoptita dum la 19a jarcento laŭ kiu artefaktoj kaj okazaĵoj de la fino de la prahistorio kaj komenco de la historio povis esti ordigitaj en rekonebla kronologio. Ĝi estis dekomence disvolvigita de C. J. Thomsen, direktoro de la Reĝa Muzeo de Nordiaj Antikvaĵoj, Kopenhago, kiel rimedo klasigi la muzeajn kolektojn laŭ tio ĉu la artefaktoj estis faritaj el ŝtono, bronzo aŭ fero. Tiu sistemo estas universale akceptita ankaŭ almenaŭ kiel bazo de esplorado kaj disvastigo de sciaro.^[9][10][11]

Tiu strukturo respegulas la kulturan kaj historian fonon de la Mediteranea Eŭropo kaj Okcidenta Azio kaj tuj suferis pliajn subdividojn, kiel la partigo en 1865 de la Ŝtonepoko en Paleolitiko, Mezolitiko kaj Neolitiko fare de John Lubbock.^[12] Tio estas, tamen, de malmulta aŭ neniu uzado por la establado de kronologiaj kadroj en sub-Sahara Afriko, multo de Azio, Ameriko kaj de aliaj areoj kaj havas malmulte da gravo en nuntempa arkeologia aŭ antropologia studado de tiuj regionoj.^[13]

La Bronzepoko estas la kultura periodo kiam la plej progresinta metalfunkciado (minimume en sistema kaj ĝeneraligita uzado) en kiu kulturo uzis precipe bronzon. Tio povus aŭ esti bazita sur la loka elfandado de kupro kaj stano el ercoj, aŭ sur komercado de bronzo el aliaj produktad-areoj aliloke. Multaj, kvankam ne ĉiuj, Bronzepokaj kulturoj prosperis en prahistorio.

La kompreneble okazantaj ercoj tipe inkludis arsenon kiel ofta malpureco. Kupr-stanaj ercoj estas maloftaj, kiel reflektite en la fakto ke ekzistis neniu stanbronzo en okcidenta Azio antaŭ 3000 a.K. La Bronzepoko estas rigardita kiel la dua parto de triepoka sistemo por prahistoriaj socioj, kvankam ekzistas kelkaj kulturoj kiuj havas ampleksajn skribajn registraĵojn dum siaj bronzepokoj. En tiu sistemo, en kelkaj areoj de la mondo la Bronzepoko sekvis la Neolitikan epokon. Tamen en multaj partoj de sub-sahara Afriko, la Neolitika epoko estis rekte sekvita antaŭ la Ferepoko. En kelkaj mondopartoj, Ĥalkolitiko sekvis la Neolitikon kaj plifruis la Bronzepokon.

La teknologio rilata kun bronzo estis disvolvigita en Proksima Oriento fine de la 4a jarmilo a.K.,^[14] date en Malgranda Azio antaŭ la 3000 a. K.; en la antikva Grekio eke meze de la 3a jarmilo a.K.; en Centra Azio la bronzo estis konata ĉirkaŭ la 2000 a. K., en Afganio, Turkmenio kaj Irano, kvankam en Ĉinio ne ekuzis ĝis ĉirkaŭ 1800 a. K., adoptante ĝin la dinastio Ŝang.

La loĝantaro multiĝis, kreskis la popoldenso. Aperis la unuaj teraj fortikaĵoj, la labordivido, apero de la agrokultivistoj, bestobredistoj, metiistoj. La bredado de bestoj graviĝis, fine de la epoko oni jam jugis ĉevalon. Oni cindrigis la kadavrojn kaj metis tion fine de la epoko en urnon. Oni ornamis la urnon kaj la diversajn aĵojn el argilo, laŭ tio ornama arto distingas la diversajn kulturojn. La ĉefa karaktero de la bronzepoko ne estas la uzado de la metaloj, sed la malkovro kaj disvolvigo de la metalurgio, nome tekniko necesa por la atingo de la bronzo, nome alojo je 90/10 de kupro kaj de stano. La metalurgio difiniĝas kiel varmega traktado kiu permesas la elprenon de metaloj el mineralo. Ĝi postulas perfektan sciaron de la arto de la fajro, akirita dum la bakado de la ceramiko. Krome estas certa simileco inter la forno de la potfaristo kaj la forno de la bronzofandisto. Por elpreni metalon el mineralo, necesas la kapablo manipuli fornojn je alta temperaturo (la kupro fondiĝas je 1 084 °C^[15]; la aldono de stano malaltiĝas konsiderinde la punkton de fuzio).

En arkeologio, la Ferepoko estas la antaŭhistoria periodo en iu areo dum kiu akraj iloj kaj armiloj estis plejparte faritaj de fero aŭ ŝtalo. La adopto de tiu materialo koincidis kun aliaj ŝanĝoj en socio, inkluzive de malsamaj agrikulturaj praktikoj, religiaj kredoj kaj artaj stiloj. La Ferepoko estas la lasta ĉefperiodo en la triepoka sistemo por klasifikado de antaŭhistoriaj socioj, okzintaj antaŭ la Bronzepoko kaj la Ŝtonepoko. Ĝiaj datoj kaj kunteksto varias depende de la geografia regiono. La Ferepoko en ĉiu areo finiĝas kun la komenco de la historia periodo, t.e. la loka produktado de relative abundaj skribaj fontoj. Tiel, ekzemple, la brita Ferepoko finiĝas je la romia konkero.^[16]

La nomo devenas de la fakto, ke iloj (ĉefe armiloj, kiaj glavoj) trovitaj el tiu epoko estis faritaj el fero. En kelkaj socioj de la antikveco, la metalurgia teknologio necesa por prilabori feron aperis samtempe kun aliaj teknologiaj kaj kulturaj ŝanĝoj, ĉefe ĉe agrikulturo, religiaj kredoj aŭ artaj stiloj, kvankam tio ne ĉiam okazis samtempe.

La daŭro de la Ferepoko varias depende el la regiono sub konsidero. Ĝi estas difinita pere de arkeologia konvencio, kaj la nura trovo de iom da gisfero aŭ forĝita fero ne estas sufiĉe por reprezenti kulturon de la Ferepoko; male, la "Ferepoko" komencas surloke kiam la produktado de fero aŭ ŝtalo kondukis al la punkto en kiu disvastiĝis feraj iloj kaj armoj superaj al ties bronzaj ekvivalentoj.^[17] Por ekzemplo, la meteorferaj ponardoj de Tutanĥamono devenas el la Bronzepoko. En la Antikva Proksima Oriento, tiu transiro okazas en la komenco de la tiel nomita Bronzepoka kolapso, en la 12a jarcento a.K. La koncerna teknologio disvastiĝis tra la Mediteranea regiono kaj al Suda Azio. Ties plua etendo al Centra Azio, Orienta Eŭropo kaj Centra Eŭropo estis iome prokrastita, kaj Norda Eŭropo estis atingita eĉ plu poste, nome ĉirkaŭ la jaro 500 a.K.

La templinio de homa evoluo skizas la gravajn okazaĵojn en la evoluo de homspeco, kaj la evoluo de la prapatroj de homoj. Ĝi inkludas mallongan klarigon de kelkaj bestoj, specioj aŭ genroj, kio estas eblaj prapatroj de Homo sapiens sapiens. Ĝi ne traktas la originon de vivo, kiu estas traktita per abiogenezo, sed prezentas eblan vicon de posteuloj kiuj kondukis al homoj. Tiu templinio estas bazita sur studoj de paleontologio, disvolviĝ-biologio, morfologio kaj de anatomiaj kaj genetikaj datumoj. La studo de homa evoluo estas grava komponento de antropologio.

La ĉefa fonto por la studo de la prahistorio estas arkeologio, sed kelkaj akademiuloj komencas fari pli da uzado de indicoj de la naturaj kaj sociaj sciencoj.^[18][19][20] Tiu konsidero estis esprimita fare de rekomendantoj de profunda historio.

La primaraj esploristoj en homan antaŭhistorion estas arkeologoj kaj fizikaj antropologoj kiuj utiligas elfosadon, geologiajn kaj geografiajn enketojn, kaj alian sciencan analizon por riveli kaj interpreti la naturon kaj konduton de antaŭ-kleraj kaj ne-kleraj homoj.^[21] Ankaŭ homaj populaci-genetikuloj kaj historiaj lingvistoj disponigas valoran komprenon por tiuj demandoj. Kulturaj antropologoj helpas disponigi kuntekston por sociaj interagoj, de kiuj objektoj de homa origino pasas inter homoj, permesante analizon de iu afero kiu ekestas en homa prahistoria kunteksto.^[22] Tial, datenoj pri antaŭhistorio estas disponigitaj per vasta gamo de naturaj kaj sociaj sciencoj, kiel ekzemple paleontologio, biologio, arkeologio, palinologio, geologio, paleoastronomio, kompara lingvoscienco, antropologio, molekula genetiko kaj multaj aliaj.

Homa prahistorio devias de historio ne nur laŭ sia kronologio sed en la maniero kiel ĝi traktas la agadojn de materiaj kulturoj prefere anstataŭ nomitaj nacioj, ŝtatoj aŭ individuoj. Limigita al materialaj procezoj, restaĵoj kaj artefaktoj anstataŭ skribaj registroj, prahistorio estas anonima. Pro tio, referencperiodoj kiujn prehistoriistoj uzas, kiel ekzemple Neandertalo aŭ Ferepoko estas modernaj etikedoj kun difinoj foje submetataj al permanenta diskutado.

La kronologio de la prahistorio estiĝanta en la 19-a jarcento, estas la konsekvenco de la laboroj fare de imponaj taksonomiistoj de la antaŭa jarcento, kiel Lineo, Buffon, kaj aliaj kiuj konsiderinde malantaŭenŝovis la originon de la vivo sur la Tero. Oni konsideras, ke tiu kronologio, rezulto de la malkovroj fare de Boucher de Perthes, estiĝis en 1912 fare de la pastro Breuil, sekve de multnombraj prifosadoj okazintaj en la dua duono de la 19-a jarcento.^[23]

Komence, prahistorio dividiĝis en tri epokoj, kiuj respondas al la sinsekva uzado de tri diversaj teknologioj:

• ŝtonepoko;
• bronzepoko;
• ferepoko.

Nuntempe multaj modernaj esploristoj ne plu uzas la terminon "ŝtonepoko"; ĝin anstataŭas per la pli precizaj terminoj paleolitiko, neolitiko, ktp.

Siavice ĉiuj tiuj epokoj estis dividitaj en pluraj periodoj, kies daŭroj malsamas por respondi al la prahistoriistaj bezonoj. La dividado klarigas sin pro diverseco de la "materialaj kulturoj" ekzistantaj dum ĉiu epoko; iuj arkeologiaj situoj altvaloraj (aŭ simple ĉar ili estis la unuaj el nova tipo, kiuj estis malkovritaj) uzis saman referencon por iu periodo, kiel ekzemple Hallstatt Halŝtata epoko aŭ La Tène Latena epoko en la ferepoko.

• Ŝtonepoko:
  • Paleolitiko ;
    • Arkaika paleolitiko (Afriko) ;
    • Frua paleolitiko ;
    • Meza paleolitiko ;
    • Malfrua paleolitiko ;
    • Fina paleolitiko (Afriko) ;

• • Mezolitiko :
    • Epipaleolitiko ;
    • Postglacia epoko ;
  • Paleo-indiana erao (Nordameriko) ;
  • Formodona erao (Nordameriko) ;
  • Ĵomon-epoko (Japanio) ;
  • Neolitiko.

La jenaj periodoj apartenas ankaŭ al protohistorio:

• Bronzepoko:
  • Frua bronzepoko
  • Meza bronzepoko
  • Malfrua bronzepoko

• Ferepoko:
  • Halŝtata ferepoko - Hallstatt-a aŭ malnova Fer-epoko.
  • Latena ferepoko - Laténe-a aŭ nova Fer-epoko

Tiuj kategorioj bazitaj je la pristudo de trovitaj postrestaĵoj (precipe ŝtonilaro, kaj poste ceramika kaj metalurgia produktoj), multe ekprecizis kun la modernaj serĉadiloj. Aliaj kategorioj, kun pli mallonga daŭro, ekzistas, sed ili ne estas agnoskataj por ĉiuj partoj de la mondo aŭ de la sciencularo. Temas interalie pri la kuprepoko aŭ ĥalkolitiko.

Lastatempe, la prahistoriaj periodoj komencis viŝiĝi ĉe la kultur-nocio. Tiu plej fajna subdividado estas tutnova. Ĝi konsideras la geografiajn limojn de la kulturaj areoj, kaj respondas al pli bona kono de prahistorio. Laŭ francaj prahistoriistoj, kaj nur por Francio, dek du kulturojn oni konas dum ŝtona aĝo, nome la jenaj:

• Aĉeŭleo
• Musterio
• Ĉatelperonio
• Aŭrinjaka kulturo (Aŭrignacio)
• Gravetio
• Solutreo
• Magdalenio
• Post-glaciepokaj civilizacioj
• Frua neolitiko
• Danubio
• Mezolitiko
• Neolitiko

Paleolitiko

• Antaŭ 5 milionoj da jaroj: apero de aŭstralopiteko.
• Antaŭ 3 milionoj da jaroj: apero de Homo habilis ofte rigardata kiel la unua vera homo.
• Antaŭ 400 000 jaroj: fajro-regado;
• Antaŭ 80 000 jaroj: unuaj entombigoj;
• Antaŭ 30 000 jaroj: Homo sapiens estas la sola homa specio, kiu pluvivas post la malapero de la neandertala homo;
• Antaŭ 20 000 jaroj: pentraĵoj en la groto Lascaux.

Neolitiko

• Ĉirkaŭ -12.000 / -10.000: dolmenoj kaj menhiroj;
• Ĉirkaŭ -10.000: unuaj vilaĝoj (Çatal Hüyük en Turkio);
• Ĉirkaŭ -3.000: apero de skribo kaj fino de la prahistorio (sed atentu: nur tie, kie oni konis kaj aplikis skribon!).

Ĵusaj malkovroj de fosilioj en Ĉado kontraŭas tiun datadon. Ili pruvus, ke la unua homo aperis jam antaŭ 7 milionoj da jaroj.

La teorio pri Prahistorio de Ameriko plej akceptita estas ke la homa loĝado de Ameriko okazis el Siberio tra la Beringa Markolo. La dato estas ankoraŭ studata: kelkaj fakuloj kredas, ke estas pruvoj kiuj asertas, ke la homoj alvenis en Amerikon nur antaŭ ĉirkaŭ 16 000 jaroj; aliaj indikas daton pli fruan, nome inter antaŭ 70 000 kaj 45 000 jaroj; kaj finfine estas grupo kiu havigas datojn eĉ pli fruajn ol antaŭ 75 000 jaroj.^[24] Ankaŭ pri la fino de la epoko estas granda debato inter fakuloj, ekzemple pro la fakto, ke la skribsistemoj estas tre diferencaj disde tiuj kiuj aperis en Mezoriento kaj Mediteraneo. Krome en kelkaj amerikaj civilizacioj ia skribsistemo aperis antaŭ la uzado de metaloj, tiel ke ne aŭ apenaŭ ekzistis prahistoriaj metalepokoj, aŭ tute diference disde la Malnova Mondo.

• La kronologio de la prahistorio establiĝis en la 19-a jarcento, sekve al la laboro de Linnaeus kaj Buffon.
• En 1820, Christian Jürgensen Thomsen ordigis la kolektojn de sia muzeo rilate al la materialoj uzataj kaj kreis la klasigadon de la tri epokoj: ŝtonepoko, bronzepoko kaj ferepoko.^[25]
• En 1861 Édouard Lartet proponis kronologion fonditan je la specioj de la regantaj mamuloj.
• En 1869, Gabriel de Mortillet proponis novan kronologion de prahistorio, en 14 epokoj nomataj laŭ la trovejoj.

Kutima difino de prahistorio estigas plurajn problemojn tiom pri la kriter-elekto kiom por determini la datadon de la tempaj limoj prahistoriaj.

Prahistorio komenciĝis, kiam "aperis" homoj. Sed ĉar homo estas nur la rezulto de malrapida evoluo de specifa specio, kiu diferenciĝis de aliaj "superaj simioj", tiu dato ne estas klare difinebla. Ĝia apero-dato estas ne nur nekonata, sed eĉ tutcerte ne sciebla. Tiu ĉi problemo estas konata sub la nomo mankanta ĉenero.

La Muziko en la Prahistorio estas tiu kreita kaj ludita en la prahistorio, tio estas en kulturoj antaŭaj al la invento de la skribado. La studado de la muziko en la prahistorio estas limigita per la malabundo de gravaj arkeologiaj restaĵoj trovitaj en arkeologiaj kuŝejoj kaj ĝi havas en la muzika etnologio aŭ en la kompara muzikologio (la komparado de la muziko de nuntempaj indiĝenaj popoloj kun tiu kiu povis esti realigita en la prahistoriaj kulturoj) unu el ties ĉefaj studteknikoj, kune kun kognaj kaj kondutaj analizoj, studoj pri anatomio kaj de la arkeologia registrado.

• Prahistoria arto
• Prahomaj pentraĵoj
• Prahistoria vivo
• Prahomaj laboriloj
• Prahistoria medicino
• Prahistoria arkeologio
• Prahistoriaj lokoj kaj ornamitaj grotoj de la valo de Vézère
• Neandertala homo

• Brézillon, Michel (1969). Dictionnaire de la Préhistoire. Parizo: Librairie Larousse. ISBN 2-03-075437-4.

• Siegmar von Schnurbein (eld.): Atlas der Vorgeschichte. Europa von den ersten Menschen bis Christi Geburt (Atlaso de prahistorio. Eŭropo de la unuaj homoj ĝis la naskiĝo de Kristo). Theiss Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-8062-2105-3.^[26]
• Martin Kuckenburg: Vom Steinzeitlager zur Keltenstadt – Siedlungen der Vorgeschichte in Deutschland. (De la ŝtonepoka sidlejo al la kelta urbo - sidlejoj prahistoriaj en Germanujo.) Konrad Theiss Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1446-8.
• Christiane Althoff: »Die Ergebnisse der vorgeschichtlichen Forschung sind das alte Testament des deutschen Volkes«. Ur- und Frühgeschichte in den Schulen des Dritten Reiches (La rezultoj de prahistoria esploro estas la malnova testamento de la germana popolo. Pra- kaj fru-historio en la lernejoj de la tria imperio). En: Christiane Althoff/Jochen Löher/Rüdiger Wulf (eld.): Auch du gehörst dem Führer. „Nationalpolitische Erziehung“ in den Schulen der NS-Diktatur. Ein Buch zur Ausstellung im Westfälischen Schulmuseum Dortmund (Ankaŭ vi apartenas al la gvidisto. Nacipolitika edukado en la lernejoj de la NS-diktatoreco. Libro pri la ekspozicio en la vestfala lernejomuzeo Dortmund), Dortmund 2003, ISBN 3-00-005838-9.

• Blasco, María de la Concepción (1a de septembro 1993). El Bronce final (1a eldono). Madrid: Editorial Síntesis. p. 176. ISBN 84-7738-195-X.
• Clairborne, Robert (1977). Los primeros americanos. Ciudad de México: Lito Offset Latina. Libros TIME-LIFE.
• Clark, John E., ed. (1994). Los olmecas en Mesoamérica. Ciudad de México: Ediciones del Equilibrista. ISBN 968-7318-22-8.
• Conrad, Geoffrey W. (1984). «Los incas». Historia de las Civilizaciones antiguas (II): Europa, América, China, India. Arthur Cotterell, eld. Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 84-7423-252-X.
• Eiroa García, Jorge Juan (2010). Prehistoria del mundo. Sello Editorial, Sociedad Limitada. p. 1080. ISBN 9788493738150.
• Fullola Pericot, Josep Maria; Nadal Lorenzo, Jordi (1a de decembro 2012). Introducción a la prehistoria: La evolución de la cultura humana (1a eldono). Barcelona: Editorial UOC. p. 216. ISBN 84-9788-153-2.
• Hamblin, Dora Jane (1975). Las primeras ciudades. Libros TIME-LIFE. Belgio: Brepols Fabrieken.
• Menéndez, Mario; Jimeno, Alfredo; Fernández, Víctor (1997). Diccionario de Prehistoria. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-2888-3.
• Pericot García, Luis; Maluquer de Motes, Juan (1970). La humanidad Prehistórica. Estella (Navarra): Salvat Editores. Depósito Legal: NA 997-1970.
• (1996). Historia de las Civilizaciones, Tomo I: El Amanecer de la civilización. Barcelona: Grandes Obras Larousse. ISBN 84-89049-21-1.
• Vitale, Luis (1991). Historia de nuestra América. Los pueblos originarios (PDF). Centro de Estudios Latinoamericanos, Santiago de Chile: Ediciones CELA. ISBN 9567172012
• Vives, Pedro A. (kunordiganto), eld. (1990). América entre nosotros (catálogo de la exposición). Madrid: Talleres Gráficos Peñalara. ISBN 84-86956-07-2.
• Wernick, Robert (1975). Los constructores de megalitos. Libros TIME-LIFE. Belgio: Brepols Fabrieken.

• praehistorische-archaeologie.de: interreta portalo kun vasta datumbanko pri pra- kaj fru-historio (germane)
• Aigner: pra- kaj fru-historio (PDF) (el Retarkivo 2006) (germane)
• La plej fruaj trovaĵoj de homa arto devenas el la malnova ŝtonepoko, ĉefe la grotpentraĵoj (germane)
• Leonohomo - unu el la plej malnovaj ĝis nun trovitaj artaĵoj (germane, angle, france)
• Pri la malnova ŝtonepoko en la muzeo Obermain Kulmbach (germane)
• Prahistorio en la norda Pacifiko (angle, ruse, france, hispane)
• Muzeo pri prahistorio en Asparn ĉe la Zaya (el Retarkivo 2009) (germane, angle, ĉeĥe)