Saladin I.a

1138. urteko otsailaren 2an jaio zen Tikriten (gaur egun bere omenez Salah ad Din deituriko probintzian, Iraken), non bere aita Najm ad-Din Ayyub mertzenarioa baitzen. Familia kurdu ahaltsu bateko semea zen. Dinastia Ararat mendiaren oinean zegoen hiri oparo batetik zetorren, Dwin izenekoa, Erdi Aroko Armenian^[5][6], Aras ibaiaren ekialdeko ertzean, Armenia eta Turkiaren arteko mugan. Han armeniar kristau eta kurdu mahomatarrak bizi ziren, horien artean ayyubtarrak, Saladinen familia, geroago Irakera joango zena Zengi Mosulgo gobernadore turkomanoaren zerbitzura jartzeko. Garai hartan, kurdu asko bezala, Siriako eta Mesopotamiako gobernarien zerbitzura zeuden soldaduak ziren^[7].

Ayub Najim, Saladinen aita eta ayyubtar dinastiaren sortzailea, 1130 inguruan bere kontrola Tikrit alderaino hedatu zuen, Tigris ibaiaren gainean, non Saladin zortzi urte beranduago jaio zen, horregatik darama Salahattin izena Irakeko probintzia horrek. Haren aita, Ayub Najimek, Zengiren bizia salbatu zuen Bagdadeko sultan seljuktarrak galdu ondoren, eta, horregatik, kurduek eta turkmeniarrek osatutako armadaren buru jarri zuen Damaskoko arabiarrei laguntzeko, kristauen inbasio baten mehatxupean baitzeuden.

Zorigaitzean erori eta 1139. urtean kanporatuak izan ondoren, aita, Najm ad-Din Ayyub, eta osaba, Asad al-Din Shirkuh, Zengiren zerbitzura jarri ziren, Mosul eta Alepoko jauna, zeinak Siria eta Irak iparraldea bere agindupean batu baitzituen. Ekialde Hurbiletik gurutzatuak kanporatzen saiatu zen lehen buruzagi musulman handia izan zen, Edesako konderria kentzea lortuz. Saladinen familia, beraz, haren armadara batu zen, eta bere aita Baalbekeko gobernuarekin saritua izan zen. Garai hartan, kristauek porrot egingo zuen Bigarren Gurutzada jarri zuten martxan.

Saladin, beraz, Alepo, Baalbek eta Damaskon hazi zen, eta hiri horietan egin zituen erlijio ikasketak. Egiptora abiatutako hiru espedizio militarretan parte hartu zuen, lurraldea gurutzatuen esku gera ez zedin, dagoeneko Palestina haien mende baitzegoen. 1169. urtean, Egiptoko bisir izendatu zuten, eta, 1174. urtean, Siriako emirra hil zenean, musulmanen mendeko Siriaz jabetu zen. Hurrengo hamabi urteetan, Siria, Mesopotamia, Palestina eta Egiptoko indar musulmanak batzen saiatu zen.

1146an, Zengi buruzagiaren heriotza bortitzak gerra zibila piztu zuen Sirian. Saladinen familia oinordeko izendatutakoaren alde jarri zen, Zengiren seme gazteena, Nur ad-Din. Hainbat borrokaren ondoren, Saladinen senideak sarituak izan ziren: aitak Damaskoko gobernua jaso zuen, eta osaba Shirkuhk, armadaren agintea.

Bere haurtzaroari buruzko informazioa urria da. Saladinek idatzi zuen: «umeak haziak dira bere aurrekoak izan ziren moduan». al-Wahrani biografoak dioenez, Euklidesi, Almagestori, aritmetikari, zuzenbideari eta bere garaiko beste gai akademiko batzuei buruzko galderak erantzuteko gai zen, baina hori ideal akademikoa zen. Koranari eta teologiari buruz zuen ezagutza izan zen bere garaikideengana gehien hurbildu zuena^[8].​ Iturri askok diotenez, bere ikasketak gertuago egon ziren kadi bati dagozkion lege islamiarretik eta Koranetik miliziarako aproposak zirenetik baino^[9].​ Uste denez, Lehen Gurutzadan, garai hartako gertaera sozial garrantzitsuena, gurutzatuek Jerusalem hartu izanak moralki eragina izan zuen harengan^[9].​ Genealogietan, biografietan eta arabiarren istorioetan ere ezagutza handia zuela esaten da, baita zaldi arabiarren leinuetan ere. Saladinek buruz zekien Abu Tammamen Hamasah^[8].​ Saladinen ibilbide militarra osaba Shirkuh Nur al-Dineko jeneralaren agindupean hasi zen, eta hark bere kargu hartu zuen.

Garai hartan, Egipto ezegonkortasun garaian zegoen. Kalifa-herri fatimarraren azken uneetan, herrialdea krisian zegoen, Axkelon okupatu zuten gurutzatuen mehatxupean, eta, bizantziarrekin aliatuta, muga mehatxatzen zuten; aldi berean, gerra zibilean zeuden bisir kargurako hautagai ezberdinen artean.

1163an, Shawar, Egiptoko al-Adid kalifa fatimarraren bisirra, herrialdetik kanporatu zuen Dirghamek, Banu Ruzzaik tribu boteretsuko bere aurkariak. Nur ad-Dini eskatutako laguntza militarrak Shirkuh haren aurka bidalia izatera eraman zuen 1164an. Saladin, orduan 26 urteko gaztea, Shirkuhrekin joan zen^[10].​ Shawar bisirtzat berrezarri ondoren, horrek Shirkuhren armada erretiratzea eskatu zuen, hogeita hamar mila dinarren truke, baina ezezkoa jaso zuen, sultan siriarrak bere tropak herrialdean gera zitezen nahi baitzuen. Shawarrek Amalariko I.a Jerusalemgo erregearen babesa bilatu zuen orduan. Saladinek zeregin gutxiago jokatu zuen kanpaina horretan, baina jakina da Bilbaiserako hornigaiak biltzeko misioa jaso zuela gurutzatuen eta Shawarren leialen indarren setioa jasan aurretik^[11].

Bilbais arpilatu ostean, indar konbinatuak eta Shirkuhren armadak basamortuan borrokatu zuten, Nilo ibaiaren ondoan, Giza ekialdean. Saladin buruzagi gisa nabarmendu zen eskuinaldeko hegalaren buru; tropa kurduek ezkerraldea osatzen zuten, eta Shirkuhk berak zuzentzen zuen erdialdea. Iturri musulmanek, ordea, Saladin erdialdean kokatzen dute, erretiratze itxura baten bidez etsaia tranpa batera erakartzeko aginduekin. Edonola ere, gurutzatuen hasierako arrakastak zaldientzat lur gogor, malkartsu eta hareatsuarekin jo zuen, eta Hugo Zesareakoa komandante kristaua harrapatu zuten Saladinen unitateari erasotzen. Hegoaldeko haran estuetako borroka baten ondoren, zengidatarren armada erasora itzuli zen, eta Saladinek bat egin zuen atzegoardiatik^[12].

Borroka Nur ad-Dinen tropen garaipenarekin amaitu zen, eta Ibn al-Athirrek dioenez: Shirkuh jeneral beteranoa (historia idatzian izan duen garaipen gogoangarrienetako batean) lagundu izanaren ospea lortu zuen Saladinek, nahiz eta bere tropek baja larriak izan eta ez garaipen argia. Shirkuh eta Saladin Alexandriara igo ziren, non harrera beroa jaso zuten, eta dirua, armak eta egon-base bat eskuratu zituzten^[13]. Hiria setiatu nahi zuen indar gurutzatu-egiptoar indartsuago baten aurrean, Shirkuhk tropak zatitu zituen, eta Alexandriara atzeratu zen, zeina ilobaren esku utzi baitzuen. Nur ad-Dinek Siriatik gurutzatuen aurka egindako eraso baten ondorioz, Amalarikok setioa altxatu behar izan zuen iparraldean bere domeinuak defendatzeko, eta, Shirkuh eta Saladin Egiptotik erretiratzearen truke, bakea sinatu behar izan zuen^[12].

Shirkuhk, emaitzarekin desengainatuta, Egiptoren konkista prestatzen jarraitu zuen, eta Shawar, Siriako asmoei susmo txarra hartuz, Amalarikorekin aliantzak berritu zituen. 1166ko amaieran eta 1167ko hasieran, Shirkuhk, Saladinek lagunduta, Egipto inbaditu zuen berriro Nur ad-Dinen oniritziarekin eta Shawar eta Amalarikoren leialen oposizioarekin. Shirkuhk, hegoalderako bidean, gurutzatuen aurkako borroka saihestea lortu zuen. 1167ko martxoan, azkenean, koaliziokideek Shirkuhk irabaziko zuen gudu bat behartzea lortu zuten, nahiz eta bi aldeetan galera handiak izan. Shirkuh Alexandriara joan zen, gehiengo sunia eta babes zabala zuena. 1163an bezala, Shirkuhk alde egin zuen bere ordez Saladin utziz ahaleginduz ez zedin harrapatua izan armadaren zati handi batekin. Saladinek berehala beste setio gogor bat jasan behar izan zuen; Shirkuh geldirik zegoen, ez setiatzaileei, ez Kairoko baseari eraso egin gabe. Dirudienez, azkenean, Shirkuh eta aliatuen arteko itun bat negoziatu zen, non Amalarikok eta Shirkuhk, berriro, herrialdea utziko zuten kalte-ordainen truke eta amnistia bermeekin Saladinen alde jarri zen Alexandriako biztanleentzat. Negoziazioak ematen ziren bitartean, Saladin gurutzatuen kanpalekuan egon zen Alexandriarentzat bermeak ziurtatzeko^[14][15].

Kristauekin zuen aliantzaren ospea zela eta barne-arazoek jazarrita, Shawar negoziatzen hasi zen Nur ad-Dinekin, Shirkuhk berriro ez zezan Egipto eraso. Hala ere, bere burua salduta ikusi zuen Amalarikok 1168an Egipto eraso zuenean. Laster harrapatu zuen Bilbais, 1163an aurre egin ziona, eta, azaroan, populazioa suntsitu zuen^[16].​ Ondoren, Fustat hiriburu ofizialaren aurka jo zuen, Shawarri indarrak biltzeko betarik eman gabe. Orduan, bisirrak hiria erretzea erabaki zuen, lur errearen estrategia jarraituz eta Kairoren (kalifa-egoitza eta hiriburua «de facto») aurka base gisa erabilitzea saihestuz. Nolanahi ere, Amalarikok setiatu egin zuen^[17].​ Etsaia ate joka zuela, al-Adidek laguntza eskatu zion Siriako sultanari, eta hark, berriro, Shirkuh bidali zuen. Dirudienez, oraingoan, kosta egin zitzaion Saladin lagun ziezaion konbentzitzea Alexandriako eta Bilbaiseko oroitzapen txarragatik. 1168ko abenduan, ordea, Saladin, gainerako armadarekin, Egipton zegoen. 1169ko urtarrilean, Amalarikorekin su-etena sinatu zuen, eta egiptoarrek, berriro, Jerusalemera erretiratzeagatik ordaindu egin zuten. Al-Adiden onespenarekin, Shirkuh eta Saladin oposiziorik gabe sartu ziren Kairon. Saladinek berak atxilotu zuen Shawar, eta kalifak heriotza-zigorra ezarri zion^[18].​ Shirkuhk bisir titulua jaso zuen, eta Saladinek, kargu bat kalifaren gobernuan.

1169. urte inguruan, Shirkuhk herrialdea kontrolatzen zuen, neurri batean Egiptoko kalifa fatimarren lehen ministro gisa eta beste batean Siriako sultanaren gobernadore eta ordezkari gisa. Urte bereko martxoan hil zen, eta Saladin hautatu zuten haren ondorengo. Ez dago argi zergatik izendatu zuten: Hipotesiak aldatzen dira Siriako emirrek egindako hautu batetik kalifa aukeratzera okupatzaileak kurduen eta turkiarren artean banatzeko arteraino^[19][20].​​ Nur ad-Dinek ordezko bat aukeratua zuen, baina al-Adidek eta bertako emirrek Saladin ezarri zuten bisirtzat. Al-Adid gisako kalifa xiita batek suni bati laguntzeko arrazoiak zalantzazkoak dira^[21]. Ibn al-Athirri jarraiki, kontseilariek kalifari esan zioten «ez zegoela inor ahulago edo gazteagorik» hautagaien artean eta «emir batek ere ez ziola obedituko», baina, bertsio horren beraren arabera, emirrek onartu egin zuten negoziazio apur baten ondoren. Al-Wahranik idatzi zuen bere familiaren ospeagatik aukeratu zutela, eskuzabal eta ausartatzat hartuta. Imad al-Dinek esan zuen «iritzi kontrajarriekin» dolu aldi labur baten ostean, emir zengitarrek aukeratu zutela, eta izendatzera behartu zutela kalifa. Bere jarrera ziurrenik eztabaidatua izan zen arren, esan ohi da aurreko kanpainetan osabarekin izandako historiak emirretan curriculum bikaina ematen ziola^[22].

Martxoaren 26an bisir gisa kargua hartuta, Saladin eraldatu egin zen. Alde batera utzi zuen alkoholdun edaria, erlijio-tabuak izan arren ohikoa zena milizian^[23], eta erlijiosoagoa bihurtu zen. Bere ibilbidean inoiz baino botere gehiago irabazita, bere bi jaunen, al-Adid eta Nur ad-Dinen, arteko leialtasun banaketaren dilemari aurre egin behar izan zion. Zurrumurruek ziotenez, bigarrena ezkutuan etsai zuen. Nur ad-Dinek ezer gutxi zekien bere jeneralaren ilobari buruz, Ayyubi familia handinahikoa izatetik harago, eta «nola egingo du zerbait nire agindurik gabe?» esatera iritsi zen. Saladinek ez zituen aintzat hartu sultan siriarraren hainbat gutun, haren agintea baztertu gabe^[24].

Al-Adiden heriotzaren ondoren, teorian, Nur ad-Dinen basailua zen, baina, praktikan, «de facto» Egiptoko gobernadorea zen: Siriako sultanaren agintea aitortzen zuen, baina erabateko independentzia zuen Egiptoko gobernuan Damasko eta Kairo artean oso urrun zeudelako eta Europako gurutzatuek gobernatutako estatuek bananduta. Karak aurkako kanpaina bertan behera uztea, independentziaren erakusgarri gisa ikusten da normalean. Saladin beldur zen Nur al-Din ikusiz gero, ez ote zion Egiptora itzultzea eragotziko, herrialdean zuen kontrolaren beldur. Halaber, Jerusalemgo Erresuma eraso eginez gero, koltxoi-moduan jarduten baitzuen, gerta zitekeena zen erreinua desagertzea Saladin siriarraren aurrean bakarrik utziz, orduan Egiptoren gaineko boterea hartzeko aitzakia izango baitzuen. Saladinek bere atzegoardian azpilan fatimarrak argudiatu zituen, baina Nur ad-Dinek ez zuen «aitzakia» onartu^[25].

1171-1172 urteetako familia kontzilio batek Saladinen independentzia erakusten du. Bere emirrek aholkatuta, Saladinek erabaki zuen bere iloba al-Muzaffar Taqi al-Din Umar bidaltzea Zirenaika eskualdea hartzera (Sirteko golkoaren mugaldean) 500 zaldunen buru gisa. Horretarako, ultimatum bat bidali zien inguruko tribu berbereei, non bidaiariei lapurtutako ondasunak itzultzeko eta beren aziendetatik aterako zituzten zergak (zakat) ordainaraztera behartzen zizkien.

1174ko udaren hasieran, Nur ad-Din, antza, Egiptoren aurkako erasoa prestatzen ari zen, eta Mosul, Diyarbakir eta al-Jazirara tropen eskaerak bidali zituen. Ayyubtarren familiak kontzilio bat egin zuen mehatxuari aurre egiteko, eta Saladinek bere tropak Kairo kanpoaldean bildu zituen. Hala ere, Nur ad-Din maiatzaren 15ean hil zen. Boterean hamaika urteko semea, as-Salih Ismail al-Malik, geratu zen. Horrekin, Saladinek erabateko independentzia lortzen zuen «de facto»; oinordekoari idatzitako gutun batean, «bere etsaien aurka ezpata bat bezala jokatuko zuela» agintzen zuen, eta aitaren heriotza «lurrikara baten osteko shock» gisa definitzen zuen^[26].

1180ko ekainean, Saladinek Nur al-Din Muhammad, Keyfako emir artukiarra hartu zuen, eta ehun mila dinarreko balioa zuten opariak eman zizkion berari eta bere anaia Abu Bakr-i, Imad al-Din-en arabera. Horrela, dinastia horrekin aliantza bat egin, eta Mesopotamia eta Anatoliako beste emir batzuk txunditu nahi zituen. Halaber, Nur al-Din Muhammad eta Kilij Arslan II.aren, Rumeko sultan seljuktarraren, arteko bitartekaritza ere eskaini zuen; Kilij Arslan II.ak alabarengandik ezkonsaritzat emandako lurrak erreklamatzen zituen, alaba kexu baitzen senarrarengandik jasotako tratuagatik. Nur al-Dinek laguntza eskatu zion Saladineri, baina Arslanek ez zuen bitartekari gisa onartu^[27].

Nur al-Dinekin, seljuktarren arteko jaun boteretsuenarekin, izandako bileraren ondoren, Ikhtiyar al-Din al-Hasanek Arslanen menpekotasuna lortu zuen, eta horrek akordio bat behartu zuen. Saladinek Arslanen mezu bat jaso zuen handik gutxira, haserre, alabari egindako gehiegikeria gehiagoz kexatuz. Saladinen erantzuna izan zen Malatya erasotzeko mehatxua, bi egunera zegoena, zalditik jaitsi gabe hirira sartu arte. Ultimatumaz beldurtuta, turkiarrek negoziatu egin zuten. Saladinek sumatzen zuen Arslanek ongi jokatzen zuela alabaz arduratzean, baina ezin zuen babesa eskatu zion basailu bat utzi, eta hari traizio egin. Azken akordioak urtebete ematen zion emakumeari senarraren etxetik kanpo egoteko, eta Saladinek konpromisoa hartu zuen Nur al-Din utziko zuela tratua betetzen ez bazuen^[27].

1187. urtean Saladinen armadek gurutzatuenak garaitu zituzten Seforis eta Hatinen (Tiberiadestik gertu), Palestinako iparraldean. Ondorioz, hiru hilabeteren buruan ia Jerusalemgo Erresuma guztia zegoen Saladinen mende. 1187. urteko urrian, 88 urtez kristauen mende egon ondoren, Jerusalem hiri santua hartu zuten Saladinen gizonek.

Musulmanek Jerusalem hartu zuteneko albistea Europara heldu zenean, Hirugarren Gurutzada antolatu zen eta Europako hiru errege abiatu ziren, nor bere armadaren buru zela, hiri santura Saladin garaitzeko asmoz. 1192. urtean Rikardo Lehoibihotzak, Saladinen areriorik handienak, Europarako bidea hartu zuenean, gerra irabazitzat jo zuen Saladinek eta Damaskora erretiratu zen betiko.

Izan ere, 1192an, Nafarroako Berengela printzesa, Antso VII .aren arreba, senarrarekin, Rikardo Lehoi Bihotzarekin, izan zen Hirugarren Gurutzada hartan. Rikardo Ingalaterrakoak ezin izan zuen Jerusalem birkonkistatu, eta bake-negoziazioei ekin zien. Negoziazio horietan Malek, Saladinen anaia gaztea, eta Juana, Ricardoren arreba, ezkontzea ere proposatu zuten. Ezkontza ez zen gauzatu, baina Jerusalem "hiri irekia" izendatu eta kristautasunaren leku santuak errespetatzen zituen akordio onuragarria lortu zen.^[28].

Saladinek jarrera tolerante izanaren irudia utzi du, ezberdinen arteko bizikidetzak erraztearena, bai Armenian, bai Irakeko iparraldean, edo korronte musulman ezberdinen artean, suniten eskola teologikoko jarraitzailea, tolerante jotzen dena, kurduen artean gehiengoarena.

Tifusak jota hil zen 1193an bertan eta Damaskoko Omeiatarren meskitaren kanpoaldean berari eskainitako mausoleo batean lurperatu zuten. Gilen II .a enperadore alemaniarrak marmolezko sarkofago bat eman zuen, baina bere gorputza ez dago bertan. Bere hilobian originala erakusten da, egurrezkoa, non gorputza dagoen, eta marmolezkoa, berriz, hutsik dago.

Bere seme Al-Afdal izan zuen oinordeko Siriako tronuan, honela Ayyubtarren dinastiari tokia emanez.

• Chauvel, Genevieve. (2001). Saladin - El Unificador del islam. Edhasa ISBN 8435016544..
• Tariq Ali. (2000). El Libro de Saladino. Edhasa ISBN 8435006808..

• Baha ad-Din ibn Shaddad. (2001). The Rare and Excellent History of Saladin. Routledge ISBN 9780754601432..
• Bowman, Alan K.. (1996). Egypt After the Pharaohs. University of California Press ISBN 0520205316..
• Gabrieli, Francesco. (1984). Arab Historians of the Crusades. Routledge & Kegan Paul ISBN 978-0-710-20235-2..
• Gibb, Hamilton. (1973). The Life of Saladin: From the Works of Imad al-Din and Baha ad-Din. Clarendon Press ISBN 978-0-86356-928-9..
• Gillingham, John. (1999). Yale English Monarchs. Yale University Press ISBN 9780300094046..
• Grousset, Rene. (1970). The Epic of the Crusades. Nueva York: Orion Press ISBN 0670297224..
• Hindley, Geoffrey. (2007). Saladin: Hero of Islam. Pen & Sword ISBN 1-84415-499-8..
• Holt, P. M.. (1986). «The Age of the Crusades: the Near East from the eleventh century to 1517». 1 ed. A History of the Near East. 2, The Age of the Crusades: the Near East from the eleventh century to 1517. P.M. Holt. New York: Longman Group.. .
• Imad al-Din al-Isfahani. (1888). Conquête de la Syrie et de la Palestine par Salâh ed-dîn. Brill ISBN 0198214995..
• Izz al-Din Ibn al-Athir. The chronicle of Ibn al-Athir for the crusading period a través de al-Kamil fi'l-tarikh.. .
• Lane-Poole, Stanley. (1898). Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem. Putnam ISBN 0815412347..
• Lev, Yaacov. (1998). Saladin in Egypt. The Medieval Mediterranean Peoples, Economies, and Cultures, 400-1453. Vol. 21, Michael Whitby. Boston: Koninklijke Brill NV Leiden.. .
• Lyons, M. C.. (1982). Saladin: the Politics of the Holy War. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-31739-9..
• Maalouf, Amin. (1984). The Crusades Through Arab Eyes. Al Saqi Books..
• Minorsky, V.. (1957). Studies in Caucasian history. Cambridge University Press ISBN 0521057353..
• Mohring, Hannes. (2008). Saladin: the Sultan and His Times.. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press..
• Reston, James. (2001). Warriors of God: Richard the Lionheart and Saladin in the Third Crusade. Nueva York: Anchor Books ISBN 0-385-49562-5..
• Runciman, Steven. A History of the Crusades: 2. liburukia, The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East. Cambridge University Press ISBN 0140137041..
• Shahnaz, Husain. (1998). Muslim Heroes of the Crusades. ISBN 1-8979-4071-8..
• Stevenson, William Barron. (1907). The Crusaders in the East: A Brief History of the Wars of Islam with the Latins in Syria During the Twelfth and Thirteenth Centuries. Cambridge University Press.

• (Ingelesez) Ricardo y Saladino: Guerreros de la Tercera Cruzada. .
• (Ingelesez) Rosebault, Charle J.. Saladino, Príncipe de caballerosidad. .
• (Lituanieraz) De expugnatione terrae sanctae per Saladinum. . Saladinek Estatu Gurutzatuetan egindako konkisten Europako zenbaketa bat da.
• Las mil y una noches: gaztelerazko testua Wikisourcen; Vicente Blasco Ibáñezen itzulpena.
  • Sladino eta bere bisirra; ipuina orrialdearen erditik aurrera hasten da.