Diktadura-en iturria ikusi

Ezin duzu orri hau aldatu, ondorengo arrazoi hau dela eta:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪Jon Kolbert‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .
Start of block: 06:38, 21 otsaila 2024
Expiry of block: 06:38, 21 otsaila 2029
Your current IP address is 35.168.111.114. The blocked range is 35.168.0.0/16.
Mesedez, sartu goiko xehetasun guztiak egiten dituzun kontsultetan. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Orrialde honen testua ikusi eta kopiatu dezakezu:
{{Wikipedia1000}}
{{vikidia|Diktadura}}
{{politika aurkibidea}}
[[Fitxategi:Economist Intelligence Unit Democracy Index 2023.svg|thumb|Demokraziaren Indizea, ''[[The Economist]]'' aldizkaria, 2023.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Democracy Index 2023|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-02-14|url=https://web.archive.org/web/20240214215250/https://www.eiu.com/n/campaigns/democracy-index-2023/|aldizkaria=Economist Intelligence Unit|sartze-data=2024-04-02}}</ref> Gorriak erregimen autoritarioak erakusten ditu; zenbat eta ilunago, ziurrenik diktadura bat. Diktadurarik berrienak [[Afrika|Afrikan]] eta [[Asia|Asian]] daude.]]'''Diktadura''' (latinezko ''dictatura'' hitzetik) [[gobernu]] modu bat da, [[Botere politiko|boterea]] gizabanako bakar baten (hau da, '''[[diktadore]]''' baten) eskuetan biltzen duena, gehienetan ''[[de facto]]'' ezarritako gobernu baten bidez. Diktadura baten ezaugarri dira [[Botere-banaketa|botere banaketarik]] ez egotea; agintea arbitrarioki gauzatzea, hura babesten duen gutxiengoaren mesedetan; herritarrek inolako adostasunik ez izatea; eta ezinezkoa izatea [[Oposizio (politika)|oposizioa]] boterera iristea prozedura instituzional baten bidez.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Molina|urtea=1998|izenburua=Conceptos fundamentales de Ciencia Política|argitaletxea=Alianza editorial|ISBN=978-8420686530|hizkuntza=es|abizena2=Delgado|izena2=Santiago|url=https://search.worldcat.org/title/40913446|argitaratze-lekua=Madril|OCLC=40913446}}</ref>

Historikoki, diktadura terminoak antzinako [[Erromatar Errepublika|Erromatar Errepublikaren]] [[Cursus honorum|magistratura bereziari]] ere egiten dio erreferentzia, eta hortik dator haren jatorria. [[Gerra]] kasuetan edo larrialdi egoeretan, [[Erromako Senatua|erromatar senatuak]] botere absolutuak ematen zizkion gizon bati aldi jakin batean, nahiz eta horregatik ez zen indargabetzen antolamendu politiko eta juridikoa. Hala, gaur egun, ohiz kanpoko egoera bat jartzen da argudiotzat diktadura baten iraupena, eskuarki biziartekoa, legitimatzeko (gerra, [[gatazka]] armatua, [[Arrisku (segurtasuna)|arriskua]], [[Krisi|krisia]]...). Era berean, diktadorea goretsi egin ohi da, herria askatzeko bere bizitza emateko gai den pertsona sakrifikatu gisa, eta, askotan, izaera militarreko eta erlijiosoko naturaz gaindiko izaera batez inguratzen da; eta, bereziki kasu horietan, beste diktadore baten ondorengotza bilatu nahi izaten da. Ezaugarrien arabera, diktadura autoritario edo totalitario bat izan daiteke.<ref name=":0" />

[[Aro Garaikidea|Aro garaikidean]], zenbait [[konstituzio]] [[Demokrazia|demokratikok]], hala nola [[Weimarko Errepublika|Weimarko Errepublikarena]] [[Alemania|Alemanian]], salbuespenezko egoerak aurreikusi izan dituzte diktadura arrazoitzeko, termino hori [[Demokrazia|demokraziari]] kontrajarritako gobernu modua ez balitz bezala.<ref name=":0" /> Beste muturrean, itxurazko demokrazia jantziz estalitako diktadurak daude, horretarako [[Plebiszitu|plebiszituak]], [[Eufemismo|eufemismoak]] eta beste erabilita.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Sanford|abizena=Levinson|urtea=2009-2010|izenburua=Constitutional Dictatorship: Its Dangers and Its Design|argitaletxea=web.archive.org|orrialdeak=1789-1866|hizkuntza=en|abizena2=Balkin|izena2=Jack M.|data=2009-2010|url=https://web.archive.org/web/20200531201931/https://scholarship.law.umn.edu/mlr/514/|aldizkaria=Minnesota Law Review|zenbakia=514|ISSN=0026-5535|sartze-data=2024-04-03}}</ref>

== Etimologia ==
=== Erromatar diktadura ===
{{Nagusia|Diktadore (Antzinako Erroma)}}
Erromatar diktadura zen pertsona bati, [[Diktadore|diktadoreari]] alegia, une zailetan, bereziki gerra kasuetan, aginte gorena ematen zion gobernu berezia; diktadura, antza denez, [[Tito Lartzio (kontsula K.a. 501ean)|Tito Lartzio]] kontsulak proposatuta sortu zen, eta hura izan zuen, gainera, kargua betetzen lehena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Encyclopaedia Britannica, Or Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature|argitaletxea=Black|hizkuntza=en|data=1842|url=https://books.google.cat/books?id=YFlBAAAAcAAJ&pg=PA10&dq=titus+lartius+first+dictator&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjd3ITcvojQAhWCXBoKHf0qCJI4FBDoAQgaMAA#v=onepage&q=titus%20lartius%20first%20dictator&f=false|sartze-data=2024-04-03}}</ref> Diktadorea [[Erromako kontsul|kontsuletako]] batek izendatzen zuen, [[Erromako Senatua|Erromako Senatuaren]] agindu batez, hark baitzuen izendapenaren beharra aztertu eta kargua nork beteko zuen erabakitzeko ahalmena. Hasieran, [[patrizioak]] bakarrik izenda zitezkeen diktadore, baina [[K.a. 356|K.a. 356.]] urtean eskubide hori bera onartu zen [[Plebe|plebekoentzat]] ere.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Aldo|abizena=Petrucci|izenburua=Reflexiones sobre las relaciones entre órganos en una constitución no escrita: el caso de la Roma republicana|orrialdeak=171–196|hizkuntza=es|data=2007-12-01|url=https://revistas.pucp.edu.pe/index.php/derechopucp/article/view/2931|aldizkaria=Derecho PUCP|alea=60|issn=2305-2546|doi=10.18800/derechopucp.200701.006|sartze-data=2024-04-03}}</ref>
[[Fitxategi:Julius Caesar Coustou Louvre MR1798.jpg|thumb|230px|[[Julio Zesar]] zenbait aldiz izan zen diktadore Antzinako Erroman.]]
Magistratu gorenak «diktadore» (''dictator'') eta «herriaren senatari» (''magister populi'') izenak jasotzen zituen eta bere agintea gehienez ere sei hilabeterako erabil zezakeen. Aldi horretan, ohiko prozedura guztiak, bertan behera gelditzen ziren, eta magistratuek, baita [[Plebearen tribuno|plebeko tribunoek]] ere, ez zuten beren jurisdikzioko ahalmenik erabiltzen. Inork ezin zituen diktadorearen aginduak kritikatu, gaitzetsi edo eztabaidatu. Bere goi mailako agintea frogatzeko, diktadorearen aurretik 24 [[liktor]] joaten ziren, kontsulekin batera 12 joan ohi ziren bitartean.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=The incorporation of the plebs (451–390)|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=183–232|hizkuntza=en|data=2016|url=https://www.cambridge.org/core/books/war-and-society-in-early-rome/incorporation-of-the-plebs-451390/8CA5DBB20005BA50679D616A16DB16EB|aldizkaria=War and Society in Early Rome: From Warlords to Generals|editore-abizena=Armstrong|editore-izena=Jeremy|isbn=978-1-107-47455-0|doi=10.1017/cbo9781316145241.008|sartze-data=2024-04-03}}</ref>

''Magister populi'' kargua «[[Infanteria|infanteriako]] kapitain» gisa itzuli daitekeenez ―diktadoreak [[Zalditeria|zalditeriaren]] buru izateko izendatzen zuen ''magister equitum'' karguaren analogiaz―, badirudi hasieran kargua krisi militarrei aurre egiteko zela, askoz ere neketsuago baitzen halako egoera bati aurre egitea urteko bi kontsulen agintearekin. Hala ere, geroago, ―[[Zizeron|Zizeronek]] eta [[Klaudio|Klaudiok]] diotenez― matxinada zibilen errepresiorako ere erabili izan ziren diktadurak, eta, nahiz eta jatorrian ez izan, karguaren funtzio izatera iritsi zen, adibidez, ''Liciniae-Sextiae'' legeek eragindako matxinadetan (K.a. 367) diktadore bat izendatu baitzen.<ref name=":02">{{erreferentzia|izena=José Antonio|abizena=Villar Vidal|urtea=1990|izenburua=Historia de Roma desde su fundación|argitaletxea=Editorial Gredos|ISBN=978-8424914288|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/29942507|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=29942507}}</ref> Halaber, badirudi gai txikietarako diktadore izendatu izan zirela, adibidez, jokoak edo jaialdiak egiteko edo [[Senatu|senatuan]] [[hauteskundeak]] antolatzeko.<ref name=":02" />

Denboran zehar diktadorearen eskumenak zabaltzen joan ziren, horien artean [[Bake|bakea]] adostea eta [[gerra]] aldarrikatzea, eta inor [[Heriotza zigor|heriotzara]] kondenatzea, [[Apelazio|apelaziorik]] gabe. Hala ere, ezin zuen [[Finantza publikoak|Altxor Publikoa]] erabili herriaren aldez aurreko baimenik gabe, ezta [[Italia|Italiatik]] irten ere, eta bere agintaldia amaitu bezain laster eman behar zituen kontuak. Gainera, agintaldian, [[Plebearen tribuno|plebearen tribunoen]] zaintzapean zegoen, haiek aginteari eusten baitzioten eta, espero izatekoa zenez, kontu handiz eta zorroztasunez arduratuko baitziren tribunoen asmo eta nagusitasunari mugak jartzeaz, bereziki haietako batek botere guztiak bere eskuetan zituenean.<ref name=":2" />

Diktadura [[Erroma|Erromako]] agintari gorena zenez, monarkiak sortzeko mekanismo naturala zen. Hori saihesteko asmo nabarmenarekin, [[Marko Antonio|Marko Antoniok]] lege bat eman zuen gobernu modu hori indargabetuz.<ref name=":1" />

== Izatasuna ==
Animalien munduan, [[Botere (soziologia)|boterearen]] adierazpenak nabariak dira. Esate baterako, gauza jakina da animalia batzuk [[Gernu|pixa]] egiten dutela zenbait eremutan beren lurraldea zedarritzeko, eta beste batzuek ―[[Arratoi|arratoiek]], esaterako― bikoteen gorputzen gainean egiten dutela, ziur aski, beren jabetzaren zati bat dela adierazi nahirik Menderakuntza prozesuak belaunaldiz belaunaldi iragaten diren konbentzioen bidez betikotzen dira, eta, boterea eskuratzeko borrokan, oso gutxitan iristen dira benetako erasoak egitera. Sarritan ―[[Carl Sagan]] eta [[Ann Druyan]] idazle eta ekintzaileek dioten eran―, animaliaren portaeran anbibalentzia bat ikus daiteke, oldartze mekanismoa ''erabili ala ez erabili'' arteko tentsioa.{{Sfn|Sagan|Druyan|1993|pp=187-188.}} [[Agresibitate|Oldarkortasuna]], gizakiengan eta animaliengan boterearen agerbideetako bat den aldetik, naturak bizirauteko estrategia gisa erabiltzen du.

Naturaren ekintzetan ―[[Marko Aurelio|Marko Aurelioren]] arabera― ez dago ondorio negatiborik. Animaliak ez dira oldarkorrak ''basatiak'', ''piztiak'' edo ''gaiztoak'' direlako ―ez baitagokie halako hitzik―, baizik eta portaera horrek elikagaia ematen dielako eta harrapariengandik babesten, populazioa banatzen duelako eta pilaketa ekiditen duelako, eta egokitzapen balioa duelako. Erasoa bizirauteko estrategia bat da, bizitzarako eboluzionatu duena. Aldi berean dago, gainera, animaliengan, bereziki [[Primate|primateen]] artean, [[Erruki|errukiarekin]], [[Altruismo|altruismoarekin]], [[Heroi|heroismoarekin]] eta kumeenganako [[maitasun]] samur eta saiatuarekin batera. Izan ere, horiek ere bizirauteko estrategiak dira. Gizakiaren elementu sakona da erasoa. Eboluzio prozesuak egokitu egin du eraso maila —ez gehiegi, ez gutxiegi— inhibitzaile eta desinhibitzaile egokiekin. Joera kontraesankorren nahasketa zurrunbilotsu batean gertatzen da dena.{{Sfn|Sagan|Druyan|1993|p=196.}}

Menderatze [[hierarkia]] baten geometria orokortuena, bai animaliengan bai gizakiengan, lineala edo lerro zuzenekoa da. Hierarkia linealak nabarmenagoak dira korporazio handietan. Animaliengan, hierarkia mota hori errazago ikusten da [[Etxeko hegazti|etxeko hegaztietan]] eta animalia batzuen artean, hala nola [[Ugaztun|ugaztunen]] artean, [[Ar|arren]] bizitza sozialaren zati garrantzitsu gisa. Giza eta animalia taldeetan, horrelako harremanak daude: kudeatzaile nagusiak kudeatzaile ertainen esku uzten ditu erabakiak, horiek talde buruen esku, eta horrela hurrenez hurren. Gauza bera gertatzen da animaliekin: batzuk agintzen dute, [[Alfa (antropologia)|alfa animaliak]] dira; eta besteek obeditu egiten dute, beherago daude eta ez dute norengan agindu, [[Omega (antropologia)|omegak]] dira. Zaila da ikustea ar bat alfa gisa hastea, menderatze jokabidearen bidez irabazi behar baitu maila hori. Hierarkia linealeko animaliek eta gizakiek badakite beherago daudenak menderatzen eta gorago daudenen mende jartzen. Bi indar kontrajarri daude: inor menderatzerako joera eta inork menderatua izateko joera. Animalia batzuetan, emeak jakin dezake arra nor den; analogiaz, gizakiengan eme batzuek ar menderatzailea hobesten dute, ezer jakin gabe haren heziketaz, familiaz, finantza egoeraz edo asmo onez. Kimika bat dago, adibidez, [[Cricetus|hamsterren]] artean: boterearen usaina. Ar nagusiek jariakin bat sortzen dute, mendeko arrek ez duten feromona bat.. [[Henry Kissinger]] Estatu Batuetako estatu idazkari ohiak aktoresa eder batek berarengatik sentitzen zuen erakarpena azaltzen zuen: «boterea da afrodisiako handiena da».{{Sfn|Sagan|Druyan|1993|p=207.}}

Pentsalari batzuen aburuz, boterea ez da ez ona, ez txarra; egiten den erabileraren araberakoa da. [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] ustez, adibidez, boterea berez da ona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Julio Morales|abizena=Guerrero|izenburua=Las nociones de verdad y bueno en Nietzsche y sobre su idea de la mujer|orrialdeak=7–18|hizkuntza=es|data=2016-08-02|url=https://investigaciones.uniatlantico.edu.co/revistas/index.php/Amauta/article/view/1546|aldizkaria=Amauta|alea=27|zenbakia=14|issn=2500-7769|doi=10.15648/am.27.2016.2|sartze-data=2024-04-04}}</ref>

== Motak ==
[[Fitxategi:Hitler Nürnberg 1935.jpg|thumb|250px|Adolf Hitler [[Nurenberg]]en, 1935an.]]
Lausoa izan daiteke diktadura bat eta erregimen ez-diktatorial bereizten duen lerroa. Izan ere, [[demokrazia]] finkatuen jarrera jakin batzuek zalantzan jartzen dute zehazki zer ote den [[demokrazia]] eta zer diktadura. Hala ere, oro har, '''diktadura [[Totalitarismo|totalitarioek]]''' boterea kontzentratzen dute pertsona bakar batengan, edo talde txiki, trinko eta, ia beti, monolitiko batean. Halakoetan, botereak bere gain hartzen du herriaren edo nazioaren borondatearen interpretazio esklusiboa. Gehienetan gainera, botere kontzentrazio hori buruzagi gorenaren gurtza bihurtzen da, dimentsio ia erlijiosoekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Molina|urtea=1998|izenburua=Conceptos fundamentales de Ciencia Política|argitaletxea=Alianza editorial|ISBN=978-8420686530|hizkuntza=es|abizena2=Delgado|izena2=Santiago|url=https://search.worldcat.org/title/40913446|argitaratze-lekua=Madril|OCLC=40913446}}</ref>

Diktadura totalitarioen beste ezaugarri bat da beren jarduera politikoa [[doktrina]] global baten bidez justifikatzen dela, giza existentziaren adierazpen guztietan eragin nahirik: [[Ekonomia (jarduera)|ekonomia]], [[familia]], [[kultura]] eta [[Erlijio|erlijioa]]. Diktaduretan ohikoa da [[Beldur|izua]] erabiltzea edozein [[disidentzia]] edo [[Oposizio (politika)|aurkaritza]] ezabatzeko. Ildo horretan, kasurik larrienak izan dira [[Nazionalsozialismo|nazien]] [[Sarraski-esparru|sarraski]] [[Sarraski-esparru|esparruak]]; [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarren]] [[gulag]] edo lan behartuen esparruak [[Estalinismo|estalinismoaren]] garaian; edo [[Kanbodia|Kanbodiako]] exekuzio masiboak [[Khmer Gorriak|Khmer gorrien]] gobernuaren garaian.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Alejandro|abizena=Silberstein|izenburua=Vínculos diabólicos: El lado oscuro de la condición humana|argitaletxea=Ediciones Biebel|hizkuntza=es|data=2020-09-25|url=https://books.google.cat/books?id=Ch8DEAAAQBAJ&dq=campos+concentracion+gulags+%22khmer%22&hl=ca&source=gbs_navlinks_s|isbn=978-9878362137|sartze-data=2024-04-04}}</ref>

'''Diktadura [[Autoritarismo|autoritarioek]]''' antzeko ezaugarriak dituzte, baina intentsitate apalagoz. Hala, boterea [[koalizio]] batean kontzentratuta egon ohi da ([[Militar|militarrak]], [[Enpresaburu|enpresaburuak]], [[Erlijio-ordena|erlijiosoak]] eta abar), eta legitimatu egiten da [[printzipio]] handien bidez: [[Aberri|aberria]], [[Ordena publiko|ordena]], [[justizia]], [[Jainko|jainkoa]] eta abar, [[Ideologia|ideologia global]] bat aldarrikatu behar izanik gabe; [[Frankismo|frankismoa]] da horren adibide ona bat. Azkenik, [[Errepresio politiko|errepresioa]] erabiltzen dute elementu arbitrario eta nahierakoak baliatuta, erregimen totalitarioen sarraskietara iritsi gabe. Alde horretatik begiratuta, frankismoa elementu totalitarioekin hasi zen, autoritarioa izaten amaitzeko.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Juan José|abizena=Linz|izenburua=Totalitarian and Authoritarian Regimes|argitaletxea=Lynne Rienner Publishers|hizkuntza=en|data=2000|url=https://books.google.cat/books?id=8cYk_ABfMJIC&dq=Totalitarian+and+Authoritarian+Regimes,+Rienner,+2000.&lr=&hl=ca&source=gbs_navlinks_s|isbn=978-1-55587-890-0|sartze-data=2024-04-04}}</ref>

'''Familia klanek eta lur jabe handiek kontrolatutako diktaduren''' artean, monarkia absolutuak nabarmentzen dira, hala nola [[Saudi Arabia]] edo [[Arabiar Emirerri Batuak]]. Talde horren barruan sar daitezke, halaber, [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikako]] errepubliketan ([[El Salvador]] edo [[Guatemala]]) 1990eko hamarkadaren amaiera arte agintzen zuten [[oligarkia]] handiak. Horiek guztiak diktadura  kontserbadoreak dira.{{sfn|Vallès|2007|p=101-108.}}

'''Diktadura militarren''' artean, [[Statu quo|statu quoaren]] kontserbatzaile, nabarmentzen dira [[Argentina]] (1976-1983), [[Myanmar]] (diktadura izaten jarraitzen du), [[Indonesia]] (1965-1998), [[Txile]] (1973-1988) eta abar. Diktadura militar baina gizartearen eraldatzaileen artean nabarmentzen dira [[Turkia]] (1920-1960, [[Kemal Atatürk]] Turkia modernoaren sortzailearen garaian; [[Hego Korea]] (1970-1990), [[Libia]] [[Muammar al Kadafi|Muammar al Kadafiren]] garaian eta abar.{{sfn|Vallès|2007|p=101-108.}}

Bestalde, badira diktadura batzuk '''aparatu burokratiko eta militarraren arteko nahasteak''' izan zirenak eta direnak. Sail horretan kokatzen dira, kontserbadoreen artean, [[Espainia]] (1939-1975), [[Francoren diktadura|Francoren]] agindupean; [[Portugal]] (1926-1974), [[António de Oliveira Salazar|António de Oliveira Salazarren]] eta [[Marcello Caetano|Marcello Caetanoren]] garaian; eta [[Taiwan (uhartea)|Taiwan]] (1950-1990), [[Kuomintang|Kuomintangen]] denboran. Gizartea eraldatzeko asmoa zuten diktadura burokratiko-militarren artean dago, [[Irak]] (1968-2003), [[Saddam Hussein|Saddam Husseinen]] garaian, eta, gaur egun, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[Kuba]], [[Vietnam]] edo [[Siria]].{{sfn|Vallès|2007|p=101-108.}}

Beste diktadura mota bat da '''diktadura''' '''zibil-burokratikoa''', '''alderdi nagusi bakar''' '''baten''' bidez; eredu ezagunenetako bat da. Gaur egun, era horretako diktadura kontserbadoreak dira [[Azerbaijan]], [[Bielorrusia]], [[Kazakhstan]] eta [[Ekuatore Ginea]]. Statu quo sozioekonomikoa eraldatu nahi duten diktaduren artean daude, [[Mexiko]] (1929-2000), [[Alderdi Iraultzaile Instituzionala|PRIren]] erabateko agindupean; [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuna]] (1917-1991), [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista|SBAKen]] mende eta satelite guztiak [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]]; [[Ipar Korea]] gaur egun, eta abar.{{sfn|Vallès|2007|p=101-108.}}

Azkenik, '''diktadura erlijiosoak''' nabarmentzen dira. Talde horretan kontserbadoretzat hartzen da [[Tibet]] 1950era arte, Txinak [[Dalai Lama]] erbestera bidali zuenean; eta [[Afganistan]] (1996-2001), [[Taliban|talibanen]] mendean. Eraldatzaile gisa, [[Iran]] nabarmentzen da, gaur egun errepublika islamiar gisa jarraitzen baitu.{{sfn|Vallès|2007|p=101-108.}}

== Diktadura ereduen arteko desberdintasunak ==
Batzuetan nahasi egiten dira, alde batetik, diktadura [[Autoritarismo|autoritarista]] eta [[Totalitarismo|totalitarista]]; eta, bestetik, diktadura [[Faxismo|faxista]]. Bi kontzeptuak elkarri estu lotuta badaude ere, alderdi bereizgarri batzuk daude. Nolanahi ere, gogoan izan behar da gobernu diktatorial batek bateko zein besteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ariel|abizena=Segal|urtea=2022|izenburua=Totalitarismo, dictadura y autoritarismo: definiciones y re-definiciones|argitaletxea=web.archive.org|orrialdeak=91-127.|hizkuntza=es|data=2024-04-04|url=https://web.archive.org/web/20240404141409/https://portalrevistas.aulavirtualusmp.pe/index.php/RevistaGobiernoyG/article/view/2296|aldizkaria=Gobierno y Gestión Pública|zenbakia=vol. 1, 1|ISSN=0717-8980|sartze-data=2024-04-04}}</ref>

=== Diktadura autoritario eta totalitarioak ===
[[Autoritarismo]] terminoa totalitarismoaren kontrakotzat sendotu zen ―azken hori aldarrikatzen zuen beretzat [[Faxismo|faxismoak]]― mundu gerren ondorengo azterketetan.<ref name=":3" /> Diktadura totalitarioen aldean, diktadura autoritarioak ezaugarri hauek ditu:<ref name=":0" />

* Ez du [[ideologia]] landurik, liderraren gorespena [[propaganda]] hutsez egiten da.
* Ez du [[Oklokrazia|masen sostengurik]] bilatzen, menderatu egin nahi ditu.
* Azken helburua ez da [[Gizarte|gizartean]] aldaketa handirik egitea, baizik eta boterea inposatzea.

Aldiz, [[Totalitarismo|totalitarismoa]] bereizten da autoritarismoaren aldean trinkotasun handiagoz ezartzen dituelako, elkarrekin dituzten elementu batzuk:

* Boterea kontzentratzen da pertsona edo talde oso txiki batean, normalean alderdi politiko edo mugimendu batean, eta horrek [[Pertsonaganako kultu|pertsonaganako kultura]] eraman dezake.
* Jarduketa politikoa justifikatzen da giza jardueraren eremu guztietan agertzen den [[doktrina]] orokor baten bidez: [[Ekonomia (jarduera)|ekonomia]], [[kultura]], [[familia]] edo [[Erlijio|erlijioa]].
* Beldurra sistematikoki erabiltzen da, [[Isilpeko polizia|polizia sekretu]] baten bidez, [[disidentzia]] edo aurkaritza ezabatzeko.
* [[Kontzentrazio-esparru|Kontzentrazio esparruak]] erabiltzen dira oposizioa eta erregimenaren etsaiak isolatzeko.
* Autoritarismoak disidenteak apaldu eta jendaurreko adierazpenak saihestu nahi dituen bitartean, totalitarismoak, aldiz, erauzi egin nahi ditu aurkako pentsamendu formak, jendea doktrinatuz eta pentsamoldeak birmoldaraziz.

Diktadura totalitarioek funtsezko elementu bat dute: estatu politika giza jardueraren eremu guztiak kontrolatzeko eta gizarte eremu osoa okupatzeko mekanismo bihurtzea.<ref>{{erreferentzia|izena=Ernest A.|abizena=Menze|urtea=1981|izenburua=Totalitarianism reconsidered|argitaletxea=Kennikat Press|ISBN=978-0804692687|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/6532762|argitaratze-lekua=New York|OCLC=6532762}}</ref>

=== Diktadura faxistak ===
Diktadura faxista erregimen politiko batzuei dagokie, bai [[Totalitarismo|totalitarioak]] edo [[Autoritarismo|autoritarioak]] [[Gerrarteko garaia|gerra arteko]] [[Europa|Europan]], bai [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[Ardatzeko potentziak|Ardatzaren potentziek]] inposatu zituzten ia guztiak. Modu nabarmenean eta lehenik dagokio termino hori [[Benito Mussolini|Benito Mussoliniri]], berak sortu baitzuen [[Italia|Italian]] ([[1922]]) eredua eta terminoa; ondoren, [[Adolf Hitler|Adolf Hitlerrenk]] [[Alemania|Alemanian]] ([[1933]]) azken ondorioak atera zituen; eta, zikloa itxiz, [[Francisco Franco|Francisco Francok]] [[Espainia|Espainian]] ezarri zuen, askoz denbora luzeagoz eta garaitik kanpo eboluzionatuta (1936tik 1975era). Planteamendu ideologikoen eta ibilbide historikoen arteko desberdintasunak nabarmenak dira erregimen horien artean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lo que unió a Hitler, Franco y Mussolini|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2020-10-02|url=https://web.archive.org/web/20240407153009/https://amcselekt.es/blog/archivo-canal-historia/lo-que-unio-a-hitler-franco-y-mussolini/|aldizkaria=AMC|sartze-data=2024-04-07}}</ref>

== Historia ==
=== Ustelkeria ===
[[Fitxategi:Mobutu_Seko_1973.jpg|thumb|[[Mobutu Sese Seko]], Zaireko diktadorea urte luzez; ustez zortzi mila milioi dolar baino gehiago eskuratu zituen.]]
Ustelkeriaren kasu klasiko gisa, sarritan errepikatutako diktadore esplotatzailearen eredu izan zen [[Mobutu Sese Seko]], [[Zaire]] gobernatu zuena 1965etik 1997ra. Beste kasu ezagun bat [[Ferdinand Marcos|Ferdinand Marcosen]] diktadura izan zen, [[Filipinak|Filipinetan]], 5-10 mila milioi dolar inguru lapurtu zuena.<ref>{{Erreferentzia|urtea=2004-03-25|izenburua=Plundering politicians and bribing multinationals undermine economic development, says TI|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20100903053140/http://www.transparency.org/content/download/4450/26759/file/GCR_2004_press_release_FINAL.pdf|aldizkaria=Transparency International, Global Corruption Report 2004|sartze-data=2024-04-06}}</ref>

Era berean, 400 mila miloi dolar baino gehiago lapurtu zituzten [[Nigeria|Nigeriako]] buruzagiek 1960-1999 bitartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Finbarr|abizena=O'Reilly|izenburua=A Failure of Democracy in Nigeria|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2007-10-08|url=https://web.archive.org/web/20071008012549/http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1613615,00.html|aldizkaria=Time|sartze-data=2007-04-23}}</ref>

=== Militarrak ===
Beti ez bada ere, militarrek ezarri izan dituzte sarritan diktadurak. XX. mendean horren adibide asko daude: [[Adolf Hitler]], [[Alemania|Alemanian]] [[Nazionalsozialismo|nazionalsozialismoaren]] garaian; [[Benito Mussolini]], [[Italia|Italian]]; [[Francisco Franco]], [[Espainia|Espainian]]; eta beste zenbait adibide [[Latinoamerika|Latinoamerikan]], [[Afrika|Afrikan]] eta [[Asia|Asian]], XX. mendearen bigarren erdian.<ref>{{erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Cobo Romero|urtea=2018|izenburua=Las grandes dictaduras europeas del siglo XX: fascismos, totalitarismos y autoritarismos|argitaletxea=Síntesis|ISBN=978-8491712039|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/1047615191?oclcNum=1047615191|argitaratze-lekua=Madril|OCLC=1047615191}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Giuseppe|abizena=Bellini|urtea=2000|izenburua=El tema de la dictadura en la narrativa del mundo hispánico: siglo XX|argitaletxea=Bulzoni|ISBN=978-8883194559|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/263115939|argitaratze-lekua=Erroma|OCLC=263115939}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Luis|abizena=Maira|urtea=2005|izenburua=Politics and social movements in an hegemonic world: lessons from Africa, Asia, and Latin America|argitaletxea=Clacso|ISBN=978-9871183197|hizkuntza=en|abizena2=Lechini de Alvarez|abizena3=Borón|izena2=Gladys|izena3=Atilio|url=https://search.worldcat.org/title/62256727|argitaratze-lekua=Buenos Aires|OCLC=62256727}}</ref>

[[Kolonbia|Kolonbian]], [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] herrialde gehienetan ez bezala, diktadura bakar bat izan zuten, [[Gustavo Rojas Pinilla|Gustavo Rojas Pinillaren]] kolpe militarraren ondorioz, 1953an. Boterean zegoela, Rojas Pinilla jeneralak Kongresua itxi zuen, eskubide konstituzional eta demokratiko guztiak bertan behera utzita. Dena dela, ez zuen asko iraun, lau urte geroago, 1957an, burgesiak bultzatutako estatu kolpe batez kendu baitzuten boteretik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El golpe militar de Gustavo Rojas Pinilla|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2023-03-12|url=https://web.archive.org/web/20230312044238/https://www.comisiondelaverdad.co/el-golpe-militar-de-gustavo-rojas-pinilla|aldizkaria=Comisión de la Verdad|sartze-data=2024-04-06}}</ref>

=== Proletarioen diktadura ===
Marxek [[proletarioen diktadura]] deitzen zuena da [[Proletario|proletarioek]] ezarritako gobernu mota bat, erregimen [[Kapitalismo|kapitalista]] amaitu eta estatu boterearen maila guztia haien eskutan dagoelarik. Helburua du iraultza sozialista sendotzea eta [[Burgesia|burgesiari]] bidea ixtea, boterea berreskuratu ez dezan. Proletarioen diktadura aldi iragankortzat hartzen da, herri osoaren diktadura bati bide emango diona, gizarte [[Komunismo|komunista]] bat lortzeko lehen urrats gisa.<ref>{{erreferentzia|abizena=[[Vladimir Lenin|Vladimir Ilitx Ulianov]]|urtea=2020|izenburua=Estatua eta iraultza|argitaletxea=Txalaparta|ISBN=978-8418252051|url=https://search.worldcat.org/title/1260194899|argitaratze-lekua=(Itzulpena: Eneko Compains). Tafalla|OCLC=1260194899}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Karl|abizena=Marx|urtea=2014|izenburua=Manifestu komunista|argitaletxea=Ikasle Sindikatua Federiko Engels Fundazioa|ISBN=978-8416285044|abizena2=Engels|izena2=Friedrich|url=https://search.worldcat.org/title/907054741|argitaratze-lekua=Madril|OCLC=907054741}}</ref>

== Diktadurak aro garaikidean ==
=== Boterea lortzea ===
Oro har, diktadoreak boterera iritsi ohi dira [[Estatu-kolpe|estatu kolpe]] baten ondorioz, koalizio zibiko-militar batek edo [[Indar armatuak|indar armatuek]] egina. Horrela, diktadurak aparatu militarraren boterearen sostengua izan ohi du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coup d’etat {{!}} Definition, Examples, & Facts|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|data=2024-02-13|url=https://www.britannica.com/topic/coup-detat|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-04-06}}</ref>

Batzuetan, diktadoreak boterera irits daitezke herri bozketetan [[Hauteskunde|hautatuak]] izanik, [[Alderdi-bakartasun|alderdi bakar]] batek edo edozein zeinutako hierarkia nagusi batek izendatuak, edo boterea zeukan ahaidea hil ondoren herentzian jasota.<ref>{{erreferentzia|izena=Benedicto|abizena=Cuervo Alvarez|urtea=2015|izenburua=El ascenso de Hitler y del partido Nazi al poder en Alemania|orrialdeak=56-120|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/1364089443|aldizkaria=Historia Digital|zenbakia=vol. 15, n. 26|ISSN=1695-6214|OCLC=1364089443}}</ref> [[Totalitarismo|Totalitarismoekiko]] lotura gordetzen du, [[Botere politiko|boterea]] legitimatzeko sistema bat ezartzen baitu [[Indarkeria|indarrezko]] eta [[Hierarki|hierarkiazko]] [[sistema politiko]] baten bidez, eta mugimenduaren edo alderdiaren [[Ideologia|ideologiaren]] bidez.<ref>{{erreferentzia|izena=Marcelo|abizena=Cantelmi|urtea=2020-05-07|izenburua=Corea del Norte y los Kim, la cruel y astuta dinastía del Monte Paektu|argitaletxea=Universidad de Palermo (web.archive.org)|hizkuntza=es|url=https://web.archive.org/web/20200809180050/https://www.palermo.edu/cienciassociales/investigacion-y-publicaciones/observatorio-de-politica-internacional/articulos/2020/corea-del-norte-los-kim.html|aldizkaria=Observatorio de Política Internacional}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chinese reformer Zhao Ziyang dies|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-01-17|url=https://web.archive.org/web/20051228030246/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4177135.stm|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2024-04-06}}</ref>

=== Diktadura konstituzionala ===
Diktadura konstituzionala da sistema politiko bat, non [[Konstituzio|konstituzioa]] errespetatzeko itxuraren azpian, boterea erabat kontzentratzen baita diktadore baten eskuetan  ―eta, ondorio bidez, haren [[Konplize|konplizeen]] eskuetan―, botere [[Botere legegile|legegilea]], betearazlea eta [[Botere judizial|judiziala]] zuzenean edo zeharka kontrolatuta. Konstituzioarekiko itxurazko errespetua iruzur konstituzional baten bidez gauzatzen da, adibidez hauteskunde iruzur baten bidez.<ref>{{Erreferentzia|urtea=2006|izenburua=Fraude Electoral: análisis forense Mexico 2006|argitaletxea=Universidad Nacional Autónoma de México (web.archive.org(|hizkuntza=es|data=2006-11-03|url=https://web.archive.org/web/20061103023412/https://www.fisica.unam.mx/octavio/|aldizkaria=Programa de Investigación en SocioFísica - Departamento de Sistemas Complejos|sartze-data=2024-04-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Diego|abizena=Valadés,|urtea=1974|izenburua=La dictadura constitucional en América Latina|argitaletxea=UNAM, Dirección General de Publicaciones (web.archive.org)|hizkuntza=es|data=|url=https://web.archive.org/web/20201109055146/https://biblio.juridicas.unam.mx/bjv/detalle-libro/696-la-dictadura-constitucional-en-america-latina|aldizkaria=|sartze-data=2024-04-06}}</ref><ref name=":4" />

=== Errepresioa ===
Diktadurek legez kanpoko metodoak erabiltzen dituzte, herritarren artean beldurra edo izua zabaltzeko, helburu jakin batzuk lortzeko asmoz edo berez gertatuko ez liratekeen portaerak sustatzeko asmoz. Halako metodoak estatu arrazoiaren izenean justifikatzen dira, oro har.

Hala, [[Estatu terrorismo|estatu terrorismoak]] forma hauetako bat edo gehiago hartu ohi ditu:

# Legez kanpoko hertsapen edo [[Jazarpen|jazarpena]], [[bahiketa]], desagertze behartuak, [[tortura]], [[Erailketa|hilketa]] edo [[Exekuzio estrajudizial|exekuzio estrajudiziala]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Diego|abizena=Martínez|izenburua=Aviones de la muerte|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2009-09-06|url=https://web.archive.org/web/20090909052635/https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-131277-2009-09-06.html|aldizkaria=Página/12|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otra víctima de los vuelos de la muerte|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2017-02-24|url=https://web.archive.org/web/20171001165039/https://www.clarin.com/ediciones-anteriores/victima-vuelos-muerte_0_SklMs8kCYl.html|aldizkaria=Clarín|sartze-data=2024-04-07}}</ref>
# Erakunde [[Terrorismo|terrorista]] klandestinoak ―benetakoak nahiz itxurazkoak― sortzea, haiei laguntzea edo haien aurkako jardueretan zabarkeriaz jokatzea nahitara. Erakunde horiek indar oposiziogileen muturrekotzat aurkezten direnez, horrek justifikazioa ematen die [[Herri iritzi|iritzi publikoaren]] aurrean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los años del talión|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2015-07-20|url=https://web.archive.org/web/20150720195912/https://elpais.com/diario/1995/01/29/espana/791334003_850215.html|aldizkaria=El País|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Felipe Gonzalezek GAL sortu zuen, CIAko agirien arabera|argitaletxea=web.archive.org|data=2020-06-14|url=https://web.archive.org/web/20200614213737/https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/7303315/felipe-gonzalezek-gal-sortu-zuen-ciako-agirien-arabera-2020ko-ekainak-14/|aldizkaria=EiTB|sartze-data=2024-04-07}}</ref>
# Indar polizial eta armatuetako kideak bultzatzea populazio zibilari beldurra eragiteko moduan joka dezan, edo ekintza horiek mugatzeko nahiz geldiarazteko neurriak hartzeari uko egitea. [[Ameriketako Estatu Batuetako Armada|Estatu Batuetako armadaren]] WHINSEC ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Western Hemisphere Institute for Security Cooperation'') eskola kritikatua izan da [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] militar asko entrenatu zituelako, besteak beste, heriotza eskuadroien antolatzaile izango zirenak.<ref>{{erreferentzia|izena=Jeffrey A.|abizena=Sluka|urtea=2000|izenburua=Death squad: the anthropology of state terror|argitaletxea=University of Pennsylvania Press|ISBN=978-0812200485|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/607365840|argitaratze-lekua=Philadelphia|OCLC=607365840}}</ref>
# Helburu bera duten operazio militarrak modu irekian egitea, «etsaiaren morala haustera bideratuak», biztanleria zibilean [[Segurtasun (babesa)|segurtasun]] eta beldur egoera larria eragiten duten [[Arma|armen]] bidez. Halako ekintzak maiz ezkutatzen dira [[Albo kalte|albo]] [[Albo kalte|kalteak]] direla argudiatuz, helburu militar legitimoen aurka egindako erasoak direla argudiatuz, nahiz haien nabarmentasuna hutsala da biztanleriak jasandako kalte edo izuaren aldean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bichara|abizena=Khader|urtea=2008-2009|izenburua=Gaza: lo inaceptable, insostenible, imperdonable|argitaletxea=web.archive.org|orrialdeak=129-135|hizkuntza=es|data=2008-2009|url=https://web.archive.org/web/20210808192315/https://www.fuhem.es/papeles_articulo/gaza-lo-inaceptable-insostenible-imperdonable/|aldizkaria=Papeles|zenbakia=104|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo|abizena=Muñoz|izenburua=Los otros daños colaterales|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2018-06-05|url=https://web.archive.org/web/20220707012301/https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2018/05/06/danos-colaterales-2526501.html|aldizkaria=Noticias de Navarra|sartze-data=2024-04-07}}</ref>
# [[Giza migrazio|Emigrazio]] politika hertsi bat ezartzea, herrialdetik libreki irtetea eragozten duena, [[espetxe]] edo [[Heriotza zigor|heriotza zigorraren]] mehatxupean, edo, bestela, oposizioko kideen [[Erbesteratze (zigorra)|erbesteratzea]] behartzen duena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joaquín|abizena=Giménez García|izenburua=Terrorismo y represión: presos políticos y presos comunes|orrialdeak=20-24|hizkuntza=es|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=174727|aldizkaria=Jueces para la democracia|alea=30|issn=1133-0627|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Hugo|abizena=Velázquez Villa|izenburua=Memoria, violencia política y terrorismo de estado en México|hizkuntza=es|url=https://repositorio.colmex.mx/concern/articles/t435gd74s|aldizkaria=repositorio.colmex.mx|sartze-data=2024-04-07}}</ref>
[[Filosofia politiko|Filosofia politikoaren]] esparruan eztabaida dago, zer den eta zer ez den den estatu terrorismoa. Adibidez, argudiatu izan da [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] hegazkinek [[Alemania|Alemaniako]] eta [[Japonia|Japoniako]] hirien aurka  egindako bonbardaketa sistematikoak, edo [[Nazionalsozialismo|naziek]] [[Londres|Londresen]] eta beste hiri batzuen aurka egindakoak, [[Estatu terrorismo|estatu terrorismotzat]] hartu behar ote diren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles S.|abizena=Maier|izenburua=Targeting the city: Debates and silences about the aerial bombing of World War II|orrialdeak=429–444|hizkuntza=en|data=2005-09|url=https://www.cambridge.org/core/journals/international-review-of-the-red-cross/article/abs/targeting-the-city-debates-and-silences-about-the-aerial-bombing-of-world-war-ii/6E9F0EB20D53EAE1F2A828B525F0BAE5|aldizkaria=International Review of the Red Cross|alea=859|zenbakia=87|issn=1607-5889|doi=10.1017/S1816383100184322|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Alex J.|abizena=Bellamy|urtea=2012|izenburua=Massacres and morality: mass atrocities in an age of civilian immunity|argitaletxea=Oxford University Press|ISBN=978-0199288427|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/788287846|argitaratze-lekua=Oxford|OCLC=788287846}}</ref>

Era berean, herritarren kontrol demokratikotik kanpo estatuak finantzatutako erakunde sekretuek ―hala nola, besteak beste, [[CIA]], [[KGB]], [[Mossad]], [[SECED]] eta [[CESID]] erakundeak Espainian, Ingalaterrako [[MI5]] eta [[Secret Inteligence Service|MI6]], Peruko [[DINI (Peru)|DINI]], Frantziako [[Direction générale de Sécurité extérieure (Frantzia)|DGSE]], Alemaniako [[Bundesnachrichtendienst (Alemania)|BND]], Portugalgo [[Serviço de Informações de Segurança (Portugal)|SIS]], Italiako [[Agenzia Informazioni e Sicurezza Interna (Italia)|AISI]]― parte hartzen dute [[Sabotaje|sabotajeak]], [[Exekuzio estrajudizial|hilketa estrajudizialak]] eta [[Atentatu|atentatuak]] antolatzen, edo halako ekintzetan aritzen diren taldeak finantzatzen eta trebatzen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=[[Europa Press]]|izenburua=El Mossad se hizo pasar por la CIA para captar a terroristas para atentar en Irán|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2012-01-14|url=https://web.archive.org/web/20120202033731/https://www.lavanguardia.com/internacional/20120114/54244916333/el-mossad-se-hizo-pasar-por-la-cia-para-captar-a-terroristas-para-atentar-en-iran.html|aldizkaria=[[La Vanguardia]]|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelven los espías: el lado oscuro del Mossad, la CIA y el FSB ruso|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2015-01-31|url=https://web.archive.org/web/20210808152131/https://www.perfil.com/noticias/internacional/vuelven-los-espias-el-lado-oscuro-del-mossad-la-cia-y-el-fsb-ruso-20150131-0022.phtml|aldizkaria=Perfil|sartze-data=2024-04-07}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Enrique|abizena=Utrilla Quintanar|urtea=2016|izenburua=Funciones e instrumentos de inteligencia al servicio de los intereses de seguridad de Estados Unidos|argitaletxea=Universidad Complutense de Madrid|hizkuntza=es|url=https://hdl.handle.net/20.500.14352/25260}}</ref> Frogatu izan da era horretako laguntza jaso zutela [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar gerraren]] garaian talde islamiarrek ―[[Osama bin Laden]] barne― edo [[Nikaragua|Nikaraguan]] [[Iraultza Sandinista|iraultza sandinistaren]] aurka aritu ziren [[Contras|taldeek]]. Arrazoibide horren arabera, inteligentzia erakunde eta agentzia asko, beraz, dagokion estatuak gidatutako erakunde terroristak izango lirateke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ruth|abizena=Blakeley|izenburua=State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2009-04-03|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203876510/state-terrorism-neoliberalism-ruth-blakeley|argitaratze-lekua=London|isbn=978-0203876510|doi=10.4324/9780203876510|sartze-data=2024-04-07}}</ref>

=== Zentsura ===
Hedabideetan ohikoa da ikustea albisteak [[Zentsura|zentsuraz]] eta informazioaren manipulazio mediatikoaz. [[Venezuela|Venezuelan]], informazioa kontrolatzeko zentro bat sortu zen 2010ean, ''Centro de Estudio Situacional de la Nación'' izenaz, «interes nazionaleko» informazioa «bildu, prozesatu eta aztertzeko».<ref>{{Erreferentzia|izena=Rodrigo E.|abizena=Lares Bassa|urtea=2013|izenburua=El Centro de Estudio Situacional de la Nación, la necesidad y la peligrosidad de limitar la información VLEX 701417713|argitaletxea=VLEX 701417713 (web.archive.org)|hizkuntza=es|data=2020-10-26|url=https://web.archive.org/web/20201026062814/https://vlexvenezuela.com/vid/centro-estudio-situacional-nacion-701417713|aldizkaria=Revista de Derecho Público de Venezuela|zenbakia=134. zk.|ISSN=1317-2719|sartze-data=2024-04-07}}</ref> Kasu honetan zentsuraren topikoa eztabaidatzen ari da. Diktadura batean ezinezkoa da, besterik ezean, eztabaida horiei buruzko iruzkin edo iritziren bat planteatzea.<ref>{{Erreferentzia|abizena=AFP|izenburua=Gobierno venezolano crea centro para vigilar todo tipo de información|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=es|data=2010-06-04|url=https://web.archive.org/web/20210808152141/https://www.eluniverso.com/2010/06/04/1/1355/gobierno-venezolano-crea-centro-vigilar-todo-tipo-informacion.html/|aldizkaria=El Universo|sartze-data=2024-04-07}}</ref>

Informazio distortsioa, [[Manipulazio mental|manipulazioa]], informazioaren aldaketa monopolistikoa eta antzeko terminoak erabiltzen dira, ''[[zentsura]]'' saihestearren errealitatearen mozketa edo hedabideen informazio hautu bakoitza gertatzen denean. Izan ere, errealitatearen mozketa oro xede batekin egiten da, nahitara eginda edo nahi gabe, [[Argazkigintza|argazkilariak]] lentea alde batera zuzentzen duenean eta bizkarra ematen dionean beste aldeari; edo [[Kazetari|kazetariak]] galdera jakin batzuk egiten dituenean, beste batzuk alboratuz; edo [[Editore (albistegiak)|editoreak]] irudi nahiz erantzun batzuk hautatzen dituenean; edo [[hedabide]] batek aurreko guztiak argitaratzea edo baztertzea erabakitzen duenean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lidia de la|abizena=Torre|izenburua=La calidad de la información periodística: estrategias para su observación. Coincidencias y divergencias entre los medios y el público|orrialdeak=135-144|hizkuntza=es|abizena2=Téramo|izena2=María Teresa|data=2015-10-13|url=https://revistas.ucm.es/index.php/ESMP/article/view/50666|aldizkaria=Estudios sobre el Mensaje Periodístico|zenbakia=21|issn=1988-2696|doi=10.5209/rev_ESMP.2015.v21.50666|sartze-data=2024-04-07}}</ref> Onartu beharra dago herrialde demokratiko guztietako komunikabideak eta gobernuak, bakoitza bere erara eta bere baliabideekin eta etika erlatiboarekin, saiatzen direla informazioa nolabait manipulatzen. Alde horretatik begiratuta, zentsura diktadura erregimenen ezaugarria da: debekatu, moztu, liburuak erre, autozentsura sustatu bizirauteko modu bakar gisa, eta jazartzea tortura edo heriotzaraino.<ref>{{erreferentzia|izena=Andrés|abizena=Avellaneda|urtea=1986|izenburua=Censura, autoritarismo y cultura: Argentina, 1960-1983|argitaletxea=Centro Editor de América Latina|ISBN=978-9502514161|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/15295493|argitaratze-lekua=Buenos Aires|OCLC=15295493}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Pascual|abizena=Serrano|urtea=2013|izenburua=Desinformación: cómo los medios ocultan el mundo|argitaletxea=Península|ISBN=978-8499422527|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/864338802|argitaratze-lekua=Bartzelona|OCLC=873984265}}</ref>

== Diktadurak munduan zehar ==
=== Diktadura izandako herrialdeak ===
* {{bandera|Afrika Erdiko Errepublika}} - [[André Kolingba]] (1981-1985)
* {{bandera|Alemania}} - [[Adolf Hitler]] (1933-1945)
* {{bandera|Aljeria}} - [[Houari Boumediene]] (1965-1978)
* {{bandera|Argentina}} - [[Jorge Rafael Videla|Jorge Videla]] (1976-1981)
* {{bandera|Bangladesh}} - [[Khandakar Mushtaq]] (1975-1983), [[Hossein Muhammad Ershad]] (1983-1990)
* {{bandera|Bolivia}} - [[Hugo Banzer]] (1981-1978), [[Juan Pereda]](1978-1980)
* {{bandera|Brasil}} - [[Getúlio Vargas]] (1930-1946), Erregimen militarra (1964-1985)
* {{bandera|Dominikar  Errepublika}} - [[Rafael Leónidas Trujillo]] (1930-1961)
* {{bandera|Errumania}} - [[Nicolae Ceaușescu|Nicolae Ceaucescu]] (1967-1989)
* {{bandera|Espainia}} - [[Miguel Primo de Rivera]] (1923-1930), [[Francisco Franco|Francisco Franco Bahamonde]] (1939-1975)
* {{bandera|Filipinak}} - [[Emilio Aguinaldo]] (1899-1901), [[Ferdinand Marcos]] (1965-1986)
* {{bandera|Frantzia}} - [[Luis XIII.a Frantziakoa|Luis XIII.a]] [[Richelieu kardinala|Richelieu]] kardinalarekin, [[Napoleon Bonaparte]] (1799-1814)
* {{bandera|Grezia}} - [[Ioannis Metaxas|Ioannis Metaxàs]] (1936-1941)
* {{bandera|Guatemala}} - [[Manuel Estrada Cabrera]] (1898-1920)
* {{bandera|Haiti}} - [[François Duvalier]] (1957-1986)
* {{bandera|Italia}} - [[Benito Mussolini]] (1922-1943)
* {{bandera|Kuba}} - [[Fulgencio Batista]] (1952-1959), [[Fidel Castro]] (1959-2006)
* {{bandera|Mexiko}} - [[Antonio López de Santa Anna]]
* {{bandera|Nepal}} - Rana familia (1846-1951)
* {{bandera|Nikaragua}} - [[Somoza familia]] (1936-1979)
* {{bandera|Panama}} - [[Omar Torrijos]] (1968-1989)
* {{bandera|Paraguai}} - [[José Gaspar Rodríguez de Francia]] (1814-1840), [[Francisco Solano López]] (1862-1870), [[Alfredo Stroessner]] (1954-1989)
* {{bandera|Portugal}} - [[António de Oliveira Salazar|Antonio de Oliveira Salazar]] (1932-1968), [[Marcello Caetano]] (1968-1974)
* {{bandera|Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna}} - [[Vladimir Lenin|Lenin]], [[Iosif Stalin|Stalin]] (1922-1953), besteak beste.
* {{bandera|Txile}} - [[Augusto Pinochet|Augusto Pinochet Ugarte]] (1974-1990)
* {{bandera|Uganda}} - [[Bazilio Olara-Okello]] (1985-1986)
* {{bandera|Uruguai}} - [[Gregorio Conrado Álvarez]] (1972-1985)
* {{bandera|Venezuela}} - [[Julián Castro]] (1858-1859), [[José Antonio Páez]] (1861-1863), [[Juan Crisóstomo Falcón]] (1863-1865), [[José Ruperto Monagas]] (1869-1870), [[Antonio Guzmán Blanco]] (1870-1877), [[Joaquín Crespo]] (1898-18908), [[Cipriano Castro]] (1899-1908), [[Juan Vicente Gómez]] (1908-1935), [[Carlos Delgado Chalbaud]] (1948-1950), [[Marcos Pérez Jiménez]] (1952-1958), [[Wolfgang Larrazábal]] (1958-1959)
* {{bandera|Zambia}} - [[Kenneth Kaunda]] (1964-1991)

=== Diktadura garaikideak ===
* {{bandera|Ekuatore Ginea}} - [[Teodoro Obiang Nguema]] (1979az geroztik, [[Francisco Macías Nguema]] boteretik kenduta).
* {{bandera|Ipar Korea}} - [[Kim Jong-un]] (2012az geroztik).
* {{bandera|Kuba}} - [[Miguel Díaz-Canel|Miguel Diaz Canel]] (2018az geroztik).
* {{bandera|Thailandia}} - Diktadura militarra (2014az geroztik).
* {{bandera|Txinako Herri Errepublika}} - [[Xi Jinping]] (2013az geroztik).

== Erreferentziak ==
<div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
 {{erreferentzia_zerrenda|30em}}
 </div>

== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Patrick|abizena=Boman|urtea=2008|izenburua=Le guide suprême : petit dictionnaire des dictateurs|argitaletxea=Ginkgo éd.|ISBN=978-2846790611|hizkuntza=fr|abizena2=Fuligni|izena2=Bruno|url=https://search.worldcat.org/title/470938750|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=470938750}}
* {{Erreferentzia|izena=Bruce|abizena=Bueno de Mesquita|urtea=2005|izenburua=The logic of political survival|argitaletxea=The MIT Press|ISBN=978-0262025461|hizkuntza=en|abizena2=Smith|abizena3=Siverson|abizena4=Morrow|izena2=Alastair|izena3=Randolph M.|izena4=James D.|url=https://search.worldcat.org/title/961894318|argitaratze-lekua=Cambridge, Massachusetts|OCLC=961894318}}
* {{Erreferentzia|izena=Bruce|abizena=Bueno de Mesquita|urtea=2011|izenburua=The dictator's handbook: why bad behaviour is almost always good politics|argitaletxea=PublicAffairs|ISBN=978-1610390446|hizkuntza=en|abizena2=Smith|izena2=Alastair|url=https://search.worldcat.org/title/701015473|argitaratze-lekua=New York|OCLC=701015473}}
* {{Erreferentzia|izena=Natasha M.|abizena=Ezrow|urtea=2011|izenburua=Dictators and dictatorships: understanding authoritarian regimes and their leaders|argitaletxea=Continuum|ISBN=978-1441116024|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books?id=N8eoAwAAQBAJ&redir_esc=y|argitaratze-lekua=New York|OCLC=705538250}}
* {{Erreferentzia|izena=Javier A.|abizena=Galván|urtea=2013|izenburua=Latin American Dictators of the 20th Century: The Lives and Regimes of 15 Rulers|argitaletxea=McFarland|ISBN=978-1476600161|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books?id=kW3P9uf-jRYC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Jefferson|OCLC=823170045}}
* {{Erreferentzia|izena=Barbara|abizena=Geddes|urtea=2018|izenburua=How Dictatorships Work: Power, Personalization, and Collapse|argitaletxea=Cambridge University Press|ISBN=978-1107115828|hizkuntza=en|abizena2=Wright|abizena3=Frantz|izena2=Joseph|izena3=Erica|url=https://books.google.es/books?id=qnlnDwAAQBAJ&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Cambridge|OCLC=1040115977}}
* {{Erreferentzia|izena=Olivier|abizena=Guez|urtea=2020|izenburua=Le Siècle des dictateurs|argitaletxea=Perrin|ISBN=978-2262081423|hizkuntza=fr|url=https://search.worldcat.org/title/1224182091|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1224182091}}
* {{Erreferentzia|izena=Stephen J.|abizena=Lee|urtea=2016|izenburua=European Dictatorships 1918-1945|argitaletxea=Routledge (web.archive.org)|ISBN=978-0415736138|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/europeandictator0000lees|argitaratze-lekua=Abingdon|OCLC=933446676}}
* {{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Sagan|urtea=1993|izenburua=Sombras de antepasados olvidados|argitaletxea=Planeta|ISBN=978-8408002970|hizkuntza=en|abizena2=Druyan|izena2=Ann|url=https://search.worldcat.org/title/434051328|argitaratze-lekua=Barcelona|OCLC=434051328}}
* {{Erreferentzia|izena=Richard F.|abizena=Staar|urtea=1971|izenburua=The Communist regimes in Eastern Europe|argitaletxea=Hoover Institution on War, Revolution, and Peace (web.archive.org)|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/communistregimes0000staa|argitaratze-lekua=Stanford|OCLC=141956}}
* {{Erreferentzia|izena=Josep M.|abizena=Vallès|urtea=2007|izenburua=Ciencia política. Una introducción.|argitaletxea=Ariel|ISBN=978-8434456280|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/title/929418729|argitaratze-lekua=(6ª edición). Bartzelona|OCLC=929418729}}

== Ikus, gainera ==
* [[Proletarioen diktadura]]
* [[Diktadore (Antzinako Erroma)]]
* [[Diktadura militar]]

== Kanpo estekak ==
* {{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Baehr|urtea=2013|izenburua=Dictatorship in History and Theory. Bonapartism, Caesarism, and Totalitarianism|argitaletxea=Cambridge University Press|ISBN=978-1139052429|hizkuntza=en|abizena2=Richter|izena2=Melvin|argitaratze-lekua=Cambrigde|OCLC=69704626|DOI=10.1017/CBO9781139052429}}

{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Diktadurak]]
[[Kategoria:Sistema politikoak]]
[[Kategoria:Soziologia]]
[[Kategoria:Autoritarismoa]]
Orri honetan erabilitako txantiloiak:
Txantiloi:Autoritate kontrola (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Autoritate kontrola/styles.css (aldatu)
Txantiloi:Bandera (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Basepage subpage (aldatu)
Txantiloi:Category handler (aldatu)
Txantiloi:Category handler/blacklist (aldatu)
Txantiloi:Category handler/numbered (aldatu)
Txantiloi:Clear (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:En (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia/loturak (aldatu)
Txantiloi:Erreferentzia/oinarria (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Erreferentzia zerrenda (jatorria ikusi) (babestua)
Txantiloi:Es (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Fr (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Herrialde bandera2 (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Txantiloi:Herrialde info Afrika Erdiko Errepublika (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Alemania (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Aljeria (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Argentina (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Bangladesh (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Bolivia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Brasil (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Dominikar Errepublika (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Ekuatore Ginea (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Errumania (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Espainia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Filipinak (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Frantzia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Grezia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Guatemala (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Haiti (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Ipar Korea (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Italia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Kuba (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Mexiko (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Nepal (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Nikaragua (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Panama (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Paraguai (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Portugal (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Sobietar Batasuna (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Thailandia (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Txile (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Txina (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Txinako Herri Errepublika (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Uganda (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Uruguai (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Venezuela (aldatu)
Txantiloi:Herrialde info Zambia (aldatu)
Txantiloi:Hizkuntza azalpena (aldatu)
Txantiloi:Hlist/styles.css (aldatu)
Txantiloi:If pagename (aldatu)
Txantiloi:Nagusia (aldatu)
Txantiloi:Namespace detect (aldatu)
Txantiloi:Politika aurkibidea (aldatu)
Txantiloi:Sfn (aldatu)
Txantiloi:Sidebar with collapsible lists (aldatu)
Txantiloi:Top icon (aldatu)
Txantiloi:Vikidia (aldatu)
Txantiloi:Wikipedia1000 (aldatu)
Txantiloi:Zutabe-zabalera (aldatu)
Modulu:Arguments (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Autoritate kontrola (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Footnotes (aldatu)
Modulu:Namespace detect (aldatu)
Modulu:Namespace detect/config (aldatu)
Modulu:Namespace detect/data (aldatu)
Modulu:Navbar (jatorria ikusi) (erdi-babestua)
Modulu:Navbar/configuration (aldatu)
Modulu:Navbar/styles.css (aldatu)
Modulu:Navbox (aldatu)
Modulu:Navbox/configuration (aldatu)
Modulu:Navbox/styles.css (aldatu)
Modulu:No globals (aldatu)
Modulu:Sidebar (aldatu)
Modulu:Sidebar/configuration (aldatu)
Modulu:Sidebar/styles.css (aldatu)
Modulu:Yesno (aldatu)
Diktadura(e)ra itzuli.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Diktadura"(e)tik eskuratuta