Kaseda

Kaseda
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Kaseda zubitik ikusia, Aragoi ibaiaren gainean
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Izen ofiziala	Cáseda
Alkatea (1999-2023)	Jesus Esparza Iriarte (San Zoilo)
Posta kodea	31490
INE kodea	31069
Herritarra	kasedar
Geografia
Koordenatuak	42°28′15″N 1°21′49″W / 42.47074308°N 1.36372318°W / 42.47074308; -1.36372318
Azalera	85,61 km²
Garaiera	367-889 metro
Distantzia	51,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	969 (2023:  23)
485 (%50,1) (2019)  (%50,5) 489
Dentsitatea	0,11 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 21,71
Ugalkortasuna[1]	‰ 38,65
Ekonomia
Jarduera[1]	% 71,77 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 7,51 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 7,40 (2018: %2,96)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.caseda.es

Kaseda^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 51,9 kilometrora. Altuera 367 eta 889 metro artekoa da, eta 85,61 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 969 biztanle zituen.

Kaseda Aragoi ibaiaren ezkerraldean dago, Peñako mendilerroaren azpian, Zangozerritik eta Pirinioetatik Erriberara eta Bardeara doazen bideek bat egiten duten tokian. Espero zitekeena ez bezala, mendilerroa zeharkatzen dute, ibaiaren ertzetik jarraitu beharrean. Erdi Aroko herri gotortu bat da, muino baten gainean kokatua, ibaiaren pasabidea zaintzen duena eta, Galipentzu ondoan, Zangozaldeko sarrera hegoaldetik. Bere lurretan San Isidro del Pinar dago, sortu berria den herria. Kaseda Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.

Bertako biztanleak kasedarrak dira.

Kaseda beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Cáseda
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Cáseda

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Caseda (905)
• Carreda (1101)
• Cassedam (1192)
• Casseda (1230)
• Quasseda (1268)
• Caseda (1319)
• Casseda (1366)
• Caseda (1534)
• Caseda (1802)
• Kaseda (1926)
• Kaseda (1989)

Kaseda ez da euskal toponimoa, baizik eta nafar erromantzetik datorrena. Mikel Belaskoren ustez, zalantzazkoa da, baina casa ("etxe") + -eda (atzizki ugari) izan liteke. Ricardo Zierbideren iritziz, erromantzea da argi eta garbi, baina ez du etimologiarik ematen. Julio Caro Barojak honako hau idatzi zuen: «Pirinioetan, "casieta" "casa"-ko txikigarria da». Baina IX. mendean Caseda aurkitu genuen. -eda atzizkia landare-izenekin erabiltzen da normalean, baina bizigabeetan ez da falta, Tontaneda kasuan adibidez. Hala ere, atzizkiak tonikoa dirudi Kasedan atonoa den bitartean.

Bere izenaren jatorriari buruzko bertze hipotesi bat latinezko Cassida hitza da, "kasketa" esan nahi duena, herriko armarrian agertzen den objektua.

Patxi Salaberrik dioenez, izen bera euskaraz ere erabili zen, Leatxeko Casedavidea adibidez. Euskaltzaindiaren arabera, euskaraz herri hau izendatzeko modu zuzena Kaseda da, euskal ortografiara egokitua.

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Gahatseta forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Kaseda aukeratu zuen arren.

Kasedako armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Kasedako banderak Kasedako armarria dauka hondo purpura baten gainean.

Kaseda Aragoi ibaiaren ibarrean dago, Berdungo Kanalaren eta Oibarko ibarraren artean. Zangozaldean zein Zangozerrian dago, nekazaritza-arro emankor batean, Peñako mendilerroaren azpian.

	Zare	Oibar	Zangoza
	Galipentzu		Xabier
		Kaseda
		Zarrakaztelu	Sause

Herria muino batean dago, Aragoi ibaiaren ezkerraldean, San Pedro mendiaren magaletik gertu. Herritik urrutira ikus daiteke, eta mendebaldetik ekialdera: Uxueko mendilerroa (Galipentzu), Lergako gaina, Izkoko mendilerroa, Leireko mendilerroa eta Peñakoa. Udalerriaren hegoaldean San Pedro mendia dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen Peñako mendilerroaren zati gisa. Ikuspegi hori engainagarria izan daiteke, Kasedaren hedadura gehiena Peñako mendilerroaren hegoaldean baitago. Horregatik, iparraldetik hegoaldera erliebe-unitate batzuk bereiziko ditugu.

Oibarretik datorren errepidetik sartuta, terraza batzuk aurkituko ditugu, beherantz doazenak Aragoi ibaiaren pareraino. Herrira iritsita, Peñako mendilerroaren inguruak hasten dira. Mendilerro horrek ekialdetik mendebaldera zeharkatzen du udalerria, eta poliki jaisten da hegoaldeko oinaldera, non hedadurarik handiena ikusten den. Lautada da erliebe nagusia, Kasedako El Pinar mendiaren goraguneek hautsita (592 m), San Isidro del Pinar herriaren parean. Udalerrian Donamartiri Zibitatela hustuta dago.

Kasedako klima mediterraneo kontinentala da. Urteko batez besteko prezipitazioak 400–600 mm inguru dira, eta 60-100 egunetan jausten dira, batez ere udazkenean eta udaberrian. Urteko batez besteko tenperatura 12 °C eta 14 °C artekoa da, udan tenperaturak 35 °C ingurura igo eta neguan 0 °C gradura jaisten dira.

Neguak hotzak eta euritsuak dira, eta udak beroak eta lehorrak. Aldaketa termikoak nahiko handiak dira, eta udaberriko eta udazkeneko egun batzuetan tenperatura maximoaren eta minimoaren artean 20 graduko aldea egon daiteke.

Kasedan dagoen, itsasoaren mailatik 439 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Kaseda, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.5	21.7	27.0	29.5	35.0	39.0	44.0	42.0	40.0	32.0	28.0	18.0	44.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.0	11.4	14.9	16.8	21.4	26.9	30.4	29.9	25.4	19.6	13.2	9.6	19.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.3	6.7	9.6	11.5	15.6	20.2	23.0	22.8	19.0	14.4	9.0	5.9	13.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.5	2.1	4.3	6.3	9.9	13.5	15.7	15.6	12.6	9.1	4.9	2.2	8.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-11.0	-8.5	-2.0	1.5	4.5	8.5	5.0	3.5	-1.0	-8.8	-10.0	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	39.4	34.8	34.6	64.8	53.6	40.2	30.3	32.4	57.3	69.5	59.3	52.4	568.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	29.0	24.0	40.7	51.5	48.0	43.2	50.0	66.0	143.7	63.0	48.0	46.0	143.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.3	7.7	6.8	9.8	9.6	5.7	4.7	4.2	6.0	9.1	6.6	9.2	91.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.5	0.0	0.0	0.0	0.1	0.0	0.1	0.0	0.0	0.0	0.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Kaseda Oibar ibarreko udalerrietako bat izan zen Erdi Aroan zehar. Izarbeibarreko kronikaren arabera, Eneko Arista Nafarroako lehen erregeak gotortu zuen. Ondoren, XII. mendearen amaieran, gaztelua eraiki zen, eta haren hondakinak gaur egun arte iraun dute. Bere helburua muga defendatzea izan zen Aragoiko inbasio kasuetan.

1129an Alfontso I.a Nafarroakoa erregeak Daroca eta Soriako foruak eman zizkien kasedarrei, gaur egun udaleko artxiboan gordetzen den dokumentu baten bidez XII. mendean, herriak Aragoiko mugaren edukitza bat eratu zuen, eta Semeno Oibarkoa (1157) eta Gartzea Almorabide (1237) handiki garrantzitsuen ardurapean egon zen. Herritarrek urtean 6485 soldatako zentsua zor zioten Nafar Koroari, errota, sotoak, mendiak eta beste termino komun batzuengatik.^[9]

Herriak bere elizako patronatuari uko egin zion Tibalt II.a Nafarroakoaren alde 1263n eta Filipe II.a Nafarroakoa erregeak Iruñeko katedralari utzi zion 1320n. Iruñeko gotzainak kabildoaren ospitaletegiari esleitu zizkion eliza horren errentak 1324n.

1413an Karlos III.a Nafarroakoa erregeak herritarren kaperatasuna onartu eta berretsi zuen. Joan II.ak, herriak gerretan emandako laguntza eskertzeko, jarlekua eskaini zion Kasedari Nafarroako Gorteetan, Kaseda udal on izendatuta. Horrez gain, bere alkatea izendatzeko eta asteroko merkatu bat antolatzeko eskubidea eman zizkien. Merkatua asteazkenetan antolatzen zen. Eskubide haiekin batera, kasedarrak herritar libre deklaratu zituen.^[10]

Kaseda Aragoiko Erresumaren mugatik gertu zegoen, eta horregatik, erresuma horren aurkako gerretan, Nafarroako Erresumako gotorleku izan zen. Gaur egun, antzinako harresiaren eta dorretxearen aztarnak ageri dira Kasedako enparantza nagusiaren alboan. Antzina, gaztelua izan zen herriaren gunerik altuenean.

1512an Gaztelak Nafarroa Garaia konkistatzean, herritarrek Albako dukearen esana bete zuten, eta honek udalerriko pribilegio eta ohiturak betetzen jarraituko zuela agindu zuen. Horrez gain, Kasedak Nafarroan jarraituko zuela agindu zuen.

1521ean, Nafarroako eta Frantziako gizonez osaturik eta Azparrozeko jaunak zuzendurik, armada batek Nafarroa Garaia birkonkistatzeko saioa egin zuen. Gaztelako armadak eta Naiarako duke erregeordeak Iruñetik ihes egin behar izan zuten, erasoa zela eta. Kasedako, Zangozako eta Esako herritarrek Esako zubian Kalagorriko konpainiari eraso zioten.^[9]

Hala ere, Asparrosko jaunak Noaingo borroka galtzean, Naiarako dukeak Nafarroa Garai osoa berriz kontrolatzea lortu zen. Horren ondoren, Gaztelako okupatzaileen aurka egindakoetan lagundu zutenak epaitu eta zigortu zituzten, horien artean kasedar batzuk.

1800. urtean, bi harriko irin-errota bat zuen. Landetan lekaleak, lihoa eta kalamua landatzen ziren; olibadiak, mahastiak, garia, garagarra, oloa, zekalea eta artoa. Larreetan 10 000 abelburu artile eta txabere inguru zeuden, 7 000 herritar; gainera, 1 000 behi, zaldizko eta mandar abelburu mantentzen ziren ibai ondoko bi sototan. Gainera, igeltsuzko harrobiak eta ur mineralen iturri bat zituen.^[9]

Napoleonen inbasioan, Javier de Minaren soldaduetako batzuek Kasedan hartu zuten ostatu. 1810eko abenduaren 26an, soldaduek jazarrita ihesean zebiltzan soldatu frantsesak erreka igarotzen saiatu ziren Caparrosorako bidean, baina kasedarrek zubirako bidea itxi egin zuten.

1850. urtean bi eskola zeuden, bat 90 mutikorentzat, urtean 4000 errealeko zuzkidurarekin, eta beste bat neskatoentzat, zeinetara 80 joaten ziren eta irakasleak 120 gari-lapurreta jasotzen zituen urtean. Hiribilduak bi dehesa zituen; errotak bi ziren eta pattarren fabrika bat eta manta eta alforjen fabrika bat zituen.^[10]

Kasedako ospitalea Santa Vera Cruz eta Andre Mariaren kofradiei eman zitzaien 1722an. Ospitale-Eskola berri bat 1921ean inauguratu zen. Arrazoi higienikoak zirela medio, eraikin berri bat eraiki zen ostatuarentzat soilik, eta eraikin hori Gurutzeko Erlijiosoen garesti geratu zen.

2023 urteko erroldaren arabera 969 biztanle zituen Kasedak.^[11]

Kasedan, Viscofan enpresa sortu zen 1975ean. Talde horrek zelulosika-bilgarrietarako produktuak ekoizten eta merkaturatzen hasi zen fianbreetarako. Fundatzaileak Jaime Echevarría Abona eta Leopoldo eta Luis Michelena anaiak izan ziren.

1986tik aurrera, munduko bilgarriak ekoizten zituen enpresa handienetako bat bihurtu zen, burtsan kotizatu eta nazioartean hedatuz. Taldearen egoitza Arangurengo Taxoaren badago ere, gaur egun Kasedan mantentzen da taldearen eta bilgarrien munduko industriaren ekoizpen-zentrorik osoena eta aurreratuena, zelulosika, kolageno eta fibrosaren estrusio- eta plisatze-plantekin eta nanopack plastikoekin.

Lantegi honek 700 lanpostu zuzen inguru sortzen ditu eta, beraz, dinamismo ekonomiko handia zeharkako industrien eta zerbitzuen artean.

Kasedako udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galipentzuko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jesus Esparza Iriarte da, San Zoilo zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Lehen udaletxeari buruzko lehen aipamena 1783koa da. Merkatuaren plazan zegoen, elizaren ondoan. Kasedako lan maisua zen Antonio Navarrok eraiki zuen, aurretik zegoen eraikina handituz. Horretarako, udaletxearen ondoko etxea erosi zuten, Lino Iberoren etxea. Udaletxe zahar ura arkuz eta zutabez osatuta zegoen, eta beheko solairuan herriko merkatua antolatzen zen.

Udaletxe berria plaza berean eraiki zen, udaletxe zaharraren aurrean. Gaur egungo udaletxea, berriz,1985. urtean eraikitzen hasi zen eraikuntza modernoa da. Bi solairu dauzka, eta udal bulegoez gain, udaltzaingoaren egoitza, Bake Auzitegia, eta herriko gainontzeko azpiegiturak daude bertan. Udaletxe berria 1987ko otsailaren 5ean inauguratu zen.

• HELBIDEA: Merkatu plaza, 2

Kasedako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jesus Esparza Iriarte da, San Zoilokoa. Zinegotziak 4 daude:^[12]

• Valentin Casas Olmo (San Zoilo)
• Almudena Iturri Herrera (San Zoilo)
• Alfredo Esparza Iriarte (San Zoilo)
• Miguel Angel Aiape Arbe (Kasedako Langileak)
• Itsaso Olleta Oiza (Kasedako Langileak)
• Francisco Javier Leoz Moriones (Kasedako Langileak)

Kasedako Udalan 4 batzorde ditu:^[13]

• Ogasuna
• Hirigintza eta Landa Garapena
• Politika Sozialak eta Etxebizitza
• Hezkuntza, Kirola, Kultura, Gazteria eta Jaiak

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Kasedak 2 alkate izan ditu:

La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Kaseda Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Kaseda atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Kaseda ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Kaseda eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %4,43k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,44k eta 2018n % 7,40k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Kaseda) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[18]

• Beti Casedano, futbol taldea.

• Agate Deuna jaia, otsailaren 5ean
• San Zoiloko erromeria, maiatzaren 15ean
• Erlikia Santuen jaiak, irailaren bigarren asteburuan

• Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• San Zoilo baseliza, XIV. mendeko kristiau baseliza, gotiko estiloan.
• Kasedako zubia, Aragoi ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikia.
• Kasedako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.

• Francisco Javier Saenz de Oiza (1918-2000), arkitekto.

• 
  San Zoilo baseliza
• 
  Karrika bat
• 
  San Zoiloko kapitel erromanikoa
• 
  Ibaia

1. ↑ /káseð̞a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Kasedako Udalako webgune ofiziala