Beijing

La maxim anciena restaji pri homala habitado en la regiono di nuna Beijing trovesis che sistemo di kaverni Zhoukoudian, inkluzite l'unesma skeleto di Homo erectus, de cirkume 230 mil til 250 mil yari ante nun. Homo sapiens anke habitesis ibe, cirkume 27 mil yari ante nun.

Beijing fondesis plu kam 3000 yari ante nun sur la situo del olima Chiniana chef-urbo Ch'i. L'unesma urbo cirkondita per muri en la regiono esis Jicheng, chef-urbo dil stato Ji, qua konstruktesis cirkume 1045 yari aK. Pose, ca urbeto konquestesis dal stato Yan dum la 7ma yarcento aK, e divenis chef-urbo di Yan. Pos ke Qin Shi Huang unigis Chinia dum la 3ma yarcento, Jicheng divenis regionala chef-urbo.

Ye la 1ma di junio 1215, Mongoli prenis la urbo Zhongdu (nuntempa Beijing) pos longa asiejo. Milito inter Mongoli di Chingiz-kano e la dinastio Jin de norda Chinia komencis en 1211. Dum du yari l'armeo di Chingiz ne minacesis grave. Tamen il amasigis sua trupi, ed en 1213 la teritorio di le Jin exter la Granda Murego di Chinia vinkesis. Tri armei, komandata da familiani di Chingiz, sucesis penetrar la murego ye diversa loki. Pos la preno di Zhongdu, imperiestro Xuanzong di le Jin diplasis sua rezideyo sude a Kaifeng, qua divenis ilua nova chef-urbo. L'avanco di Mongoli duris, ed en 1234 la dinastio Jin exingesis.

Ye la 23ma di januaro 1368 Zhu Yuanzhang kronizesis kom l'unema imperiestro de la dinastio Ming. Zhu Yuanzhang vinkis Mongoli e, en 1403, ilu transferis la chef-urbo dil rejio de Nanking a Beijing. La konstrukto di la nova imperiala palaco, l'"urbo interdiktita", komencis en 1406 e finis en 1420. On kredas ke de la 15ma til la 18ma yarcenti Beijing esis la maim populoza urbo de la mondo. L'unesma kirko del urbo konstruktesis en 1652 onde ante existis chapelo konstruktita da Matteo Ricci.

En 1644 l'urbo kaptesis da armeo komandita da Li Zicheng, e la dinastio Ming finis. Tamen, il abandonis la povo kande le Manchu, komandita dal princo Dorgon, arivis al urbo 40 dii pose. Dorgon establisis la dinastio Qing kom direta sucedinto de la dinastio Ming, e deslegitimigis Li Zicheng e lia sucedinti.^[2]

Dum l'epoko di la dinastio Qing, Beijing divenis l'unika chef-urbo di tota Chinia. L'imperiestri facis kelka modifiki en la rejala rezideyo, tamen granda parto dil edifici ne modifikesis. Nordweste del urbo, l'imperiestri konstruktis diversa palacala gardeni, inkluzite l'anciena Somera palaco e la Nova Somera palaco.

Dum la duesma opiumo-milito, Angla e Franca trupi kaptis la suburbi di Beijing, e spoliis e brulis l'anciena Somera palaco en 1860. Segun tale nomizita "konvenciono di Beijing" (konocata en Chinia kom "neegala pakti") signatita ca yaro por finar la milito, unesmafoye westala povi darfis havar permananta diplomacala ambasadeyi en la urbo. De la 14ma til la 15ma di agosto 1900 eventis tale nomizita "batalio di Beijing", dum la revolto dil Boxeri. Boxeri - qui recevis ta nomo nam multa ek la revoltinti praktikis kombato-sporti -probis eliminar la prezenteso di stranjeri, ed anke di Chiniani konvertita a kristanismo. Dum la revolto, diversa importanta strukturi destruktesis, exemple l'akademio Hanlin e la nova Somera Palaco. Pro la revolto, Beijing riokupesis da trupi di 8 landi. La koalisuro di 8 nacioni koaktis reprezenteri di Chinana guvernerio, Li Hung-chang e princo Yikuang, signatar paco-pakto qua obligis Chinia pagar 335-milion-dolara indemno plusa interesti dum 39 yari. Anke demandesis la deporto di chefi Boxeri, e la destrukto di fuorti ed altra defensi norde de Chinia. Dek dii pos signatir paco-pakto, stranjera trupi foriris Beijing.

Pos la pakto signatesis, imperiestrino Dowager Cixi retroiris al urbo e la dinastio Qing restauresis, tamen plu multe febla. Cixi mortis en 1908, e la dinastio krulis en 1911, pos komencar la revoluciono Xinhai, en oktobro. La skopo di la revoluciono esis revokar la monarkio e krear republiko. Komence, Sun Yat-sen ed altra chefi projetis transferar la chef-urbo di la lando a Nanjing. Pos ke generalo Yuan Shikai koaktis la lasta imperiestro renuncar, revolucioneri aceptis lu kom prezidanto di la nova Republiko Chinia. Yuan mantenis la chef-urbo en Beijing, ed en 1915 ilu proklamis su imperiestro. Ilu mortis min kam 1 yaro pose, e lokala milito-chefi komencis kontrolar diversa regioni di la lando.

En 1928, Kuomintang transferis la chef-urbo di Chinia a Nanjing, ed en junio sam yaro, Beijing itere baptesis kom "Beiping". Ye la 7ma di julio 1937 eventis pafado proxim la ponto Marco Polo, an la frontiero inter Republiko Chinia e Korea, lor teritorio okupita da Japonia. To esis la komenco di la duesma milito Chiniana-Japoniana. Ye la 29ma di julio sam yaro, Japoniani okupis Beijing, qua transformesis en chef-urbo di tale nomizita "provizora guvernerio di Republiko Chinia", marioneto-stato de Japonian imperio. Pose, ca "provizora guvernerio" unionesis a la guvernerio komandita da Wang Jingwei en sudala Chinia, anke favorebla a Japoniani.

Dum la lasta fazi dil interna milito Chiniana, l'Armeo di Populala Liberigo pacoze kaptis Beijing ye la 31ma di januaro 1949. Ye la 1ma di oktobro sam yaro, Mao Zedong anuncis, de la placo Tiananmen, la kreo di Popul-Republiko Chinia. Ilu restauris la nomo Beijing, e transformis ol en chef-urbo di la lando. Dum la sequanta yardeko, Beijing komencis expansar transe lua anciena murego e vicina quarteri. Importanta industrii instalesis weste, e rezidala quarteri expansesis adnorde. Multa parti de lua murego razigesis dum la yari 1960a, por posibligar la konstrukto di metroo e di la duesma expresa avenuo cirklatra.

Dum tale nomizita "kulturala revoluciono" de 1966 til 1976, la movado di la Reda Guardo komencis en Beijing, e lua guvernerio subisis l'unesma purgi. En 1976, pos la morto di Zhou Enlai, eventis protesti en la placo Tiananmen kontre la represi dal rejimo, lor komandita da tale nomizita "Bando di le Quar", qui havis kom precipua nomo Jian Qing, vidvo di Mao Zedong.

Depos la yari 1980a, l'urbala areo di Beijing komencis expansesar, nome pos la fino di la 2ma, 3ma, 4ma, 5ma e 6ma cirklatra avenui por rapida trafiko. Guomao, Wangfujing e Xidan divenis komercala quarteri, samatempe kam Zhongguancun divenis centro por inquesti pri elektroniko e komerco di elektronal equipuri. En 1989 eventis protesti en la placo Tiananmen qui demandis la fino di la korupto en la rejimo e demokratiala reformi. La protesti di 1989 represesis dal armo e produktis de 286 morti (segun oficala statistiki) til cirkume 10 mil morti (segun Sovietiana, Usana e Britaniana statistiki).

En 2008, Beijing gastigis la Somerala Olimpiala Ludi, ed en 2022 ol gastigis la Vintrala Olimpiala Ludi.

Beijing jacas an la norda extremajo di la Granda Planajo di Chinia, qua expansas su adeste ed adsude del urbo. Lua reliefo esas plana, e la mezavalora altitudo dil urbala areo varias de 40 til 60 metri. Lua maxim alta punto, monto Dongling, jacas 2 303 metri super la marala nivelo. La maxim multa riveri qui fluas tra l'urbo, inkluzite Chaobai, Yongding e Juma, debushas an la fluvio Hai.

La klimato dil urbo esas humida kontinentala (Dwa segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun influi de la musono e de l'anticiklono Siberiana. La mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 26,7°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas -3,1°C. Venti portanta pulvo-sturmi de dezerto Gobi ofte eventas dum printempo. Autuno, simile printempo, esas sezono kun poka pluvozeso.

La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 571,8 mm. La pluvoza sezono iras de junio til agosto, kande falas cirkume 3/4 del yarala pluvo-quanto expektata. La maxim pluvoza monato esas julio, kun mezavalore 185,2 mm. De novembro til marto pluvas min kam 10 mm omna monati.

De 2000 til 2009 l'urbala areo di Beijing quaropleskis, e to afektis la klimato del urbo, inkluzite la humideso dil aero e la koncentro di atmosferala polutajo.

La kresko di Beijing transformis ol en koncentro-punto di transporto-moyeni. En lua urbala areo existas 5 avenui di cirkunvalaciono, 9 avenui principala, 15 nacionala chosei, 9 linei di ordinara treni interurbala plu 6 linei di treni di granda rapideso, ed 1 internaciona aeroportuo, qui ligas ol a diversa loki. Exemple l'Autochoseo Nacionala 105, qua ligas Beijing a Makau, tra Guanzhou e Zhuhai.

Lua internaciona aeroportuo, distanta 32 kilometri nord-este del urbo proxim Shunyi, esas precipua bazo por la kompanio Air China. Ol esas la 3ma maxim uzata aeroportuo de la mondo, dop Heathrow en London e l'aeroportuo internaciona Hartsfield-Jackson en Atlanta. L'olima aeroportuo Beijing-Nanyuan, distanta 13 kilometri sude de la placo Tiananmen, inauguresis en 1910 ed uzesis por civila transporto til 2019. Nun ol esas bazo por Chiniana aer-armeo.

Du granda ferovoyala stacioni existas en Beijing: la centrala staciono, e la westala staciono. Treni ligas Beijing a Guangzhou, Shanghai, Harbin, Baotu, Taiyuan, Chengde e Qinhuangdao, ed ank ad internaciona destini en Pyongyang, Kowloon e Rusia, tra UlaanBaatar. En 2008 inauguresis interurbala ferovoyo longa de 117 kilometri nur por pasajeri, liganta Beijing a Tianjin per treni di granda rapideso qui povas atingar 350 km/h e parkurar la disto inter la du urbi en 30 minuti.

Dum la 5ma e la 6ma yarcenti konstruktesis kanalo, longa de 1 776 kilomentri, plubonigita dum la 18ma yarcento ed ankore existanta. Ol ligas Beijing a Hangzhou, tra fluvii Yangce e Flava. Tamen, ol ne pluse uzesas por transportar vari a Beijing, pro la granda depozo di sedimenti inter Beijing e Flava fluvio.

Beijing havas entote 25 linei di metroo, kun 783 kilometri di linei e 459 stacioni. La sistemo inauguresis en 1971, ed esis l'unesma metroala sistemo di Popul-Republiko Chinia. Ante 2002 la sistemo havis du linei, e pos ca yaro ol expansesis pos ke Beijing selektesis por gastigar l'Olimpiala Ludi di 2008. Ye la 26ma di decembro 2015, la sistemo ja havis 554 kilometri, e l'expansi ed inauguro di nova stacioni duris dum la sequanta yari, mem dum l'epidemio di COVID-19. En 2018, plu kam 10,5 milion personi uzis la sistemo omnadie, ed en julio 2019, preske 13,8 milion personi uzis ol. Tamen la sistemo duras esar nesuficanta por la demando di la metropolo, ed on projetas 18,5 milion uzeri omnadie e 998,5 kilometri di linei en 2025.

Ultre metroo, la sistemo di publika transporto di Beijing havas 4 linei di suburbala treni, qui inauguresis en 2008 e havas entote 364,7 kilometri. Ank existas 1000 linei di ordinara omnibusi e troleobusi, inkluzite BRT-omnibusi, e diversa taxii, inkluzite "triciklo-taxii".

Inter la remarkinda turistal atraktivi di Beijing esas parto ek la Granda Murego di Chinia, che defileyo Badaling, norde del urbo. Ca parto di la murego, alta de 8 metri, konstruktesis dum la 16ma yarcento, ed apertesis por turistala viziti dum la yari 1950a.^[3]

Altra loko multe vizitata esas l'"Urbo interdiktita", ube jacas l'anciena imperiala palaco, nun muzeo, konstruktita da dinastio Yuan, plugrandigita da dinastio Ming ed uzita til la fino di la dinastio Qing. La komplexo di edifici havas entote 720 mil m², e cirkondesas da murego alta de 10 metri e da fosato larja de 50 metri.^[3] Un ek lua edifici, nomizita "Salono di la Suprega Harmonio" esas alta de 35 metri, ed esas la maxim granda ligna edifico duranta til nun.^[3]

La placo Tiananmen inauguresis en 1958, por celebrar 10 yari di Popul-Republiko Chinia. Ol projetesis por recevar 1 milion viziteri. Ol jacas apud la Pordo Tiananmen, konstruktita en 1417, qua esis olim la precipua eniro dil Imperiala Urbo.^[3] Proxim ol jacas la Nacionala Muzeo di Chinia, qua gastigas 1,3 milion objekti, veninta del olima Muzeo pri Chiniana Revoluciono e del Nacionala Muzeo pri Chiniana Historio. Ol havas objekti de la prehistorio (1,7 milion yari ante nun) til la fino di la dinastio Qing.

La Mauzoleo di Mao Zedong jacas centre de placo Tiananmen. Malgre ke Mao Zedong deziris kremacesar pos morto, ilua deziro ignoresis e lua korpo embalmesis. Ilua korpo nun restas prezervata en kristala sarko.^[3]

Poke distanta del Imperiala Palaco jacas parko Bei Hai, un en la maxim anciena imperiala gardeni del urbo. Konstruktita dum la 10ma yarcento, ol jacas apud lago samnoma. Interne la parko jacas remarkinda strukturi, exemple tale nomizita Pavilioni di la 5 Draki, la Blanka Pagodo, ed altri.

La Templo dil Paradiso, o Cielala Templo (Chiniane: 天坛; pinyin: Tiāntán) konstruktesis en 1420, e havas du parti, un ek li rektangulatra e l'altra cirklatra, qui simbolizas la Tero e la Paradiso. En ca templo, l'imperiestro pregis en solena ceremonio dum la dio di vintrala solstico por ke la rekolti esez bona.^[3]

La Somera Palaco (Yíhé Yuán) distas 30 minuti de la centro di Beijing per omnibuso, automobilo o taxio. Ol konstruktesis dum la 12ma yarcento,^[3] en areo kovranta 2,9 km² kun lagi e gardeni. Ek lua areo 3/4 kovresas da aquo.

Lamao-Templo (Chiniane: 雍和宫, "Palaco di la Paco e Harmonio") esas templo di Tibetana Buddhismo, ed esas un ek la maxim bone prezervata templi del urbo. Kompletigita en 1745, ol konstruktesis kun politikala skopo pos l'okupo di Tibet, donanta a Tibetana lamai sideyo en lora chef-urbo dil imperio. Tale nomizita "Salono di la Reji di Paradizo" interne ol havas granda statuo di Buddho cirkondata da quar reji, singla ek li portanta simbolala objekti: rospo, espado, serpento e shildo.

Poke distanta de Lamao-Templo esas la Templo Konfuceista di Beijing, konstuktita en 1302 e dedikita a la doktriki da Konfucius, qui dominacis Chiniana kulturo dum yarcenti. Ibe enrejistresis la nomo di 51 624 skolani Konfuceista qui aprobesis en l'exameni dil stato de 1416 til lua aboliso en 1904.^[3]

La Muzeo di la Chef-urbo Beijing apertesis en 1981, e gastigas granda quanto di objekti en porcelano e bronzo, tradicionala kaligrafado, e multa statui Chiniana e de altra loki di Azia.^[3] Ol gastigas entote plu kam 200 mil objekti, inkluzite steleo dil imperiestro Qian Long, pezanta 7 tuni e havanta anciena skriburi.^[3]

La Nacionala Centro pri Vivanta Arti (Guójia dà jùyuàn), anke nomizita "Giganta Ovo", komencis konstruktesar en 2001 ed inauguresis en 2007. Ol judikesas kom un ek la maxim bona opero-domi di Azia.^[3]

L'Anciena Observatorio di Beijing konstruktesis en 1442 este del urbo, ed uzesis til 1929. Ol gastigas cielo-globo konstruktita en 1673, e diversa astronomial instrumenti konstruktita da jezuito Ferdinand Verbiest.