Japonia

La maxim anciena homala restaji trovita en Japonia evas de Paleolitiko, cirkume 30 mil yari aK. Pose, cirkume 14.000 yari ante Kristo, la chasera-kolektera kulturo Jōmon vivis ibe, de Mezolitiko til Neolitiko, e developis rudimenta agrokultivo e konstruktis mi-subtera domi. La kulturo Jōmon esis l'ancestri ambe de la populo Ainu e de de la populo Yamato.^[2][3] Argila vazi de ta epoko esas la maxim anciena exempleri pri terakotajo de la mondo.

• Ero Heian (794 til 1185)
• Ero Kamakura 1185 til 1336
• Ero Muromachi 1336 til 1573
• Ero Azuchi-Momoyama 1573 til 1600

Dum la 16ma yarcento, Portugalana komercisti arivis en lando. En 1549 misionisto Santa Franciskus Xavier arivis en Japonia ed introduktis kristanismo en Kagoshima. En 1612 Tokugawa Ieyasu interdiktis kristanismo.

• Edo-ero 1600 til 1868

En 1707 ,Monto Fujiyama eruptis. Nulo komerco acepte kelke kupro de Chinia. En 1854 Usana oficiro Matthew Perry koaktis Japonia signatar la kontrato di Kanagawa, qua posibligis komerco kun Ocidento.

Dum la Meiji-epoko (1868) Japonia rapide developis lua industrio. En 1904 komencis la milito Rusa-Japoniana, qua duris til 1905 kun Japoniana vinko, e l'okupo di Taiwan e Korea. L'ero Meiji finis en 1912 kun la morto dil imperiestro.

Japonia militis kontre Germania dum l'Unesma mondomilito, por expansar lua influo e teritoriala ganaji. En 1931 ol okupis Mandjuria. Kun l'internaciona kondamno a l'invado, Japonia abandonis Ligo di la nacioni du yari pose. En 1936 lando firmis antikomunista pakto kun Germania ed, ye la 7ma di decembro 1941 ol atakis Pearl Harbour, Usana bazo en Havayi. Kom rezulto, Usa eniris en Duesma mondomilito kontre Japonia, Italia e Germania. Pos subisar du ataki per atomobombi, Japonia kapitulacis senkondicione, ye la 15ma di agosto 1945. Granda parto de lua substrukturo destruktesis dum la milito.

En 1947 Japonia adopitis pacifista konstituco, kun emfazo en demokratiala liberesi. En 1956, la lando membreskis l'Unionita Nacioni.

Segun la konstituco aprobita ye la 3ma di mayo 1947, Japonia esas parlamentala monarkio. Lua imperiestro havas poka povo, nur ceremoniala. Depos la 1ma di mayo 2019, lu esas Naruhito.

La parlamento havas du chambri. La basa chambro esas la Domo di Reprezentanti, qua havas 480 membri qui elektesas dal populo omna 4 yari o kande la chambro dissolvesas. La supera chambro esas la Konsilistaro (equivalanta a Senato), qua havas 242 membri qui elektesas dal populo por 6 yari.

Historiale, la legala sistemo di Japonia recevis influi de Chinia, nome dum l'ero Edo. Tamen, pos la 19ma yarcento ol recevis influi de Europana legala sistemi, nome Germana. Exemple, la fundamenti di la legaro adoptita en Japonia la yaro 1896 esis la Bürgerliches Gesetzbuch Germana. Ta legaro, kun modifikuri pos la duesma mondomilito, duras uzesar.

Japonia esas arkipelago kun 6 852 insuli ed insuleti,^[4] e l'extenso di lua teritorio superiras 3.000 kilometri, irante de la maro di Okhotsk til la maro di Estal Chinia.^[5] La maxim granda insuli di la lando esas Honshu, Hokkaido, Kyushu, Shikoku ed Okinawa. L'insuli Ryukyu, qui inkluzas Okinawa, formacas kateno sude de Kyushu. La tota surfaco di Japonia esas 377 925,24 km², e la lando havas la 6ma maxim longa marala rivo de la mondo: 29 751 kilometri.

Du triimi ek la surfaco di la lando konsistas ek montari, kun multa volkani. La maxim alta monto di la lando esas Fujiyama, dormanta volkano kun 3 776 metri di altitudo an lua somito. Entote, 73% ek la surfaco de la lando kovresas per monti, foresti o regioni neuzebla por agrokultivo. Konseque, l'arei habitebla havas alta denseso di habitantaro. Cirkume 0,5% de la sulo di la lando konquestesis de la maro. Multa projeti de la 20ma e 21ma yarcenti inkluzas la kreado di artifical insuli, exemple l'insulo ube jacas l'Internaciona Aeroportuo Kansai.

Che Hokkaido, norde de la lando, la klimato esas humida kontinentala kun longa vintri, e someri varianta de varma til milda. Centre de la lando (Honshu) la klimato esas temperema. Che la westa litoro (maro di Japonia), nord-westala venti adportas forta nivosturmi dum la vintro. Sude de la lando, la klimato esas subtropikala.

De 1960 til 1980 Japoniana ekonomio kreskis mezavalore 10% omnayare, fakto nomizita "Japoniana miraklo". La kresko falis dum la yari 1990a, fakto nomizita "la perdita yardeko".

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Japonia havis 126 168 156 habitanti. La maxim multa (98,1%) esas Japoniani. Chiniani esas 0,5%, Koreani esas 0,4%, altri (inkluzite Filipinani, Vietnamani e Braziliani) esas 1%. Cirkume 230 mil Braziliani ekmigris a Japonia, di qui parto retroiris.^[6] La minoritato Ainu habitas la nordo di Hokkaido e konsistas adminime ek cirkume 25.000 personi.

L'oficala linguo di la lando esas Japoniana.^[6]. Minoritati parolas Chiniana, Koreana, Vietnamana e Portugalana, nome inter familiani.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Shintoismo (70,4%). Budisti esas 69,8%, kristani esas 1,5%, altri esas 6,9%.^[6] La maxim multa Japoniani esas ambe shintoani e budisti.

La maxim populoza urbo di la lando esas Tokyo, kun 12,3 milion habitanti. En lua metropolala regiono habitas cirkume 30 milioni. Altra importanta urbi esas Osaka, Yokohama, Nagoya, Fukuoka, Sendai e Sapporo.

La nuntempa kulturo di Japonia mixas influi Aziana, Europana e Nord-Amerikana. La tradicionala arti Japoniana inkluzas ceramiko, texuro, lako-mestiero, espadi e pupei, teatro-spektakli bunraku, kabuki (tipo di danso-dramato), noh, dansi, rakugo (rakonto di historio da sigla artisto), ed altra kustumi, exemple teo-ceremonio, ikebana, lukti, kaligrafo, origami, onsen (balneyi), geisha e multa ludi. UNESKO klasifikis 22 loki en Japonia kom Mondala Heredo di la Homaro.

La maxim anciena exempleri pri literaturo Japoniana esas la kroniki Kojiki e Nihon Shoki, e la poezial antologio Man'yōshū, omni del 8ma yarcento e skribita per Chiniana literi. Dum la komenco dil epoko Heian, developesis la skribo-sistemi konocata kom kana (katakana e hiragana). La "rakonto dil bambuo-taliisto" (Taketori Monogatari), skribita dum la 9ma o 10ma yarcento, esas la maxim anciena monogatari (fiktiva prozala naraco) konocata. Dum l'epoko Edo, chōnin (urbala habitanti) remplasis samuraya aristokrataro kom la precipua konsumeri di literaturo. Matsuo Basho rivivigis poeziala tradiciono dum la 17ma yarcento, kun lua haikai (poezio kun skopo satirala) e haiku (kurta poemi). Dum la fino dil 19ma yarcento e komenco dil 20ma yarcento aparis importanta skriptistuli, exemple Natsume Sōseki, Mori Ōgai, Shiga Naoya, Kōda Rohan e Greka-Japoniano Lafcadio Hearn, qua uzis la pseudonimo Koizumi Yakumo. Un ek la rara skriptistini de epoko esis Ichiyō Higuchi, qua skribis segun Japoniana stilo, vice l'Ocidentala stilo uzita dal skriptistuli.

La muziko di Japonia esas eklektika e diversa. Multa instrumenti, exemple koto, shamisen e biwa (kord-instrumenti) e la tamburo taiko uzesas en tradicionala muziko. Pos Meiji-epoko, westala klasika e militala muziki rapide divenis populara en Japonia. Isawa Shūji studiis klasika muziko Westala che l'universitato Bridgewater State e pose en Harvard e, pos retroirar a Japonia, ilu fondis skolo pri muziko en Tokyo (Tôkyô ongaku gakkô). Yen altra importanta klasika kompozisti Japoniana: Kōsaku Yamada, Yoshinao Nakada, e Toru Takemitsu. De la yari 1930a (ecepte dum la duesma mondomilito, kande ol judikesis kom "muziko dil enemiko"), jazo developis kom muzikala stilo en Japonia. Sadao Watanabe esas la maxim bone konocata jazo-muzikisto Japoniana. Kelka moderna jazo-grupi esas Ego-Wrappin' e Sakerock.

Sumo esas la nacionala sporto di Japonia. Ol esas sorto di lukto en qua ula luktero (rikishi) probas ekpulsar l'altru de cirklatra areo (dohyō) o forsar lu tushar la sulo kun altra parto de la korpo ecepte la pedo. Altra lukto-sporti, exemple judoo* e kendo docesas obligende en skoli.^[7] Pri kolektiva sporti, basbalo esas la maxim populara. La profesionala ligo di basbalo Japoniana kreesis en 1936. Futbalo anke divenis populara nome pos 1992, kande kreesis la profesionala futbalo-ligo di Japonia. En 2002, la lando gastigis Mondala Kupo di Futbalo, kune Sud-Korea.

Volebalo ank esas populara sporto en Japonia. Dum l'Olimpiala Ludi di 1964, femina esquado Japoniana ganis ora medalio pri volebalo, uzanta ludo-tekniki surprizanta por l'epoko.

Japonia gastigis Somerala Olimpiala Ludi di 1964 e di 2020, ca lasta en 2021 pro l'epidemio di COVID-19. Ol anke gastigis Vintrala Olimpiala Ludi en 1972 (en Sapporo) e 1998 (en Nagano).

• Lektez pri samurayi.