Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası

Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası (KXDR) yamasa Arqa Koreya - Koreya yarım atawında, Qubla Koreya arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı 120,54 mıń km2. Xalqı 23 486 550 adam. Paytaxtı - Pxenyan. 9 hákimshilik provinciya hám 4 orayģa boysınatuģın qalalar (Pxenyan, Keson, Xamxin, Chxonjin). Mámleket basshısı - prezident. Mámleket húkimetiniń joqarǵı organı hám nızam shıǵarıwshı organ - bir palatalı Joqarǵı Xalıq jıyını esaplanadı.

• 1948-jılı Kim Ir San basshılıǵında Miynet partiyası MK húkimeti qáliplesti.
• 1958-jılı awıl hám qalalarda sociallıq qáliplesiw juwmaqlandı.
• 1972-jılı dekabrde KXDR nıń jana konstituciyası qabıl etildi.

Koreya xalıq demokratiyalıq respublikası, KXDR (Choson Minjujuui Inmin Konghwaguk) - Uzaq Shıǵısta, Koreya yarım atawınıń arqa hám bir bólegi materikte, 38-parallelden arqada jaylasqan mámleket. Maydanı 120,54 mıń km2. Xalqı 21,96 mln. adam (2001). Paytaxtı - Pxenyan qalası. Hákimshilik jaqtan 9 wálayat (provinciya) hám wálayat statusına iye bolǵan 2 qala (Pxenyan hám Keson) ģa bólinedi. Rásmiy tili - koreys tili. Iri qalaları: Pxenyan, Hamxin, Vonson, Xinnam.

KXDR - socialistlik mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1972-jıl 27-dekabrde qabıl etilgen. Oǵan keyin ala ózgerisler hám qosımshalar kirgizilgen. Tómendegi hákimiyat organları háreket etedi: Joqarǵı xalıq májilisi (JXM) hám onıń Turaqlı keńesi, Qorǵanıw komiteti, Ministrler Kabineti (burınǵı Hákimshilik keńes), orınlardaǵı xalıq májilisleri hám xalıq komitetleri. Prezident lawazımı hám Oraylıq xalıq komiteti biykar etildi. Olardıń wákillikleri OXM hám onıń Turaqlı keńesine bólistirilip, bir bólegi Ministrler Kabinetine tapsırıldı. Qorǵanıw komitetiniń baslıǵı (1993-jıl 9-aprelden Kim Chen Ir) joqarı mámleketlik lawazımı bolıp, KXDR nıń siyasiy, áskeriy hám ekonomikalıq kúshlerine basshılıq etedi.

Tiykarǵı sanaat tarmaqları: qara hám reńli metallurgiya, mashina qurılısı, ximiya sanaatı. Qurılıs materialları islep shıǵarıladı, aǵashtı qayta islewshi, ximiya hám neft ximiyası, toqımashılıq, azıq-awqat sanaatı tarmaqları bar. Awıl xojalıǵında diyqanshılıq ústem turadı. Jerlerge islew beriledi hám suwǵarıladı. Salı, texnika eginleri, sobıqlılar, paxta, temeki hám basqalar jetistiriledi. Plantaciyalarda jenshen, baǵshılıq, ovosh jetistiriw rawajlanǵan. Iri qaramal, shoshqashılıq, qusshılıq, balıqshılıq tarmaqları bar. Temir jollardıń uzınlıǵı - 4915 km den aslam, sonnan 3500 km elektrlestirilgen, avtomobil jolları - 31 200 km den aslam. Teńiz portları: Vonsan, Chxonjin, Nampxo, Xinnam. Sırtqı baylanıslar aylanısınıń úlesi 80% ten aslam. Metallurgiya, ximiya, mashina qurılısı, taw-kán sanaatı ónimleri, balıq ónimleri, miyweler eksport etiledi. Birge islesiwshileri: Qıtay, Yaponiya, Rossiya, Germaniya. Pul birligi - Vona. KXDR xalıq húkimeti jıllarında koloniyalıq mámleketten industrial-agrar socialistlik mámleketke aylandı. Ekonomikalıq rawajlanıw socialistlik mámleketler menen birgelikte alıp barıldı. Sanaat úlesine sanaat ónimleri hám awıl xojalıǵınıń 3⁄4 bólegi tuwra keledi. Elektr energiyası islep shıǵarıladı, kómir, temir, cink, molibden, volfram, qorǵasın, mis, alyuminiy, magniy, altın, grafit, pirit, duz qazıp shıǵarıladı.

Arqa Koreya uzaq jıllardan berli óz qońsılarına hám AQSh qa raketa sınaqları arqalı qáwip salıp kelmekte. Biraq bul jol menen Arqa Koreya óz maqsetine erisedi dep bolmaydı. Pxenyan shama menen jıllıq 28 milliard dollar dáramatınıń tiykarǵı bólegin qurallanıwǵa jumsaydı. Sol sebepli mámlekettiń ekonomikası baspanasına túsip qalǵanına kóp waqıt boldı. Eger qıyınshılıq tuwsa, AQSh, Qubla Koreya, Yaponiya, Rossiya hám Qıtay sıyaqlı mámleketler menen sóylesiw stolına otırıp, artıq qurallanıwdı dawam ettirmewge wáde berip, azıq-awqat hám basqa da járdemlerdi alıp keledi. Ózin biraz tiklep alǵannan soń, qurallar ústinde jumıs alıp barıwdı jáne dawam ettiredi. Arqa Koreya bul manevrden uzaq waqıttan berli paydalanıp kelmekte. Tiykarında bolsa Pxenyan birde-bir qural ústindegi izertlewlerdi tabıslı juwmaqlaǵan joq. Eger bir sınawı tabıslı shıqsa, bul raketalar AQSh yamasa Qubla Koreyaǵa qarsı qaratılǵanın dawam ettirip, olardı qorqıtıwǵa háreket etedi. Haqıyqatında bolsa bul sınaqlar menen óz basına tek ǵana táshiwish arttıradı.

Arqa Koreya bul strategiyanı tańlawına sebepshi, SSSR qulaǵanınan keyin pútkilley baspanasınan ajıralǵan arqalıqlar ekonomikasında qorqınıshlı biyiklik payda boldı. Kópshilik bul krizis tez arada húkimetti qulatıp, Koreya yarım atawın birlestiriwge sebep boladı dep shama etken edi. Húkimet bolsa, tábiyiy túrde, hákimiyattı óz qolında saqlap qalıw ushın hár nársege tayar edi. Kim Chen Ir húkimeti házirgi jaǵdayda qandayda bir sırtqı kúsh mámlekettiń ishine kirip, revolyuciya qozǵawınan bárqulla qáweterlenetuǵın edi. Mırza Kimge sırt mámleketlerdi Arqa Koreyanıń ishki islerine aralasıwdan tiyiwge sebep bolatuǵın basqasha strategiya kerek edi hám húkimet hákimiyattan ajıralıp qalmaw ushın yadro quralı ústinde jumıs basladı.

Konstituciyaǵa muwapıq, KXDR - "Suveren socialistlik mámleket" bolıp, óz iskerliginde Chuchxe ideyalarına ámel etedi ("Chuchxe" gárezsizlik mánisin bildiredi hám de "revolyuciya hám qurılıstaǵı" barlıq máselelerdi óz kúshlerine súyenip, mámlekettiń haqıyqatına sáykes túrde gárezsizlik statusında sheshiwdi názerde tutadı). Xalıq "ullı jetekshi" Kim Ir Senge sheksiz sadıqlıq ruwxında tárbiyalaǵan, onıń óliminen keyin ulı hám miyrası Kim Chen Irge boysınıwshılıq ruwxında tárbiyalanıp basladı. KXDR da júdá qatań tártipke ámel etiledi, xalıq hár qanday sırtqı tásirlerden qorǵaladı. 1945-1948-jılları Arqa Koreyada jer reforması ótkerildi, sanaat, transport, baylanıs, bankler, sırtqı sawda mámleket ıqtıyarına alındı. 1950-1953-jıllardaǵı urıs mámleketke úlken ziyan jetkerdi, xojalıq qurılısın toqtatıp qoydı. Urıstan keyingi jıllarda Shıǵıs Evropa, burınǵı SSSR, Qıtay járdeminde 200 ge jaqın xalıq xojalıǵı obiektleri qurıldı. Qala hám awılda socialistlik reformalar tamamlanıp (1958), industriallastırıw tarawındaǵı tiykarǵı wazıypalar sheshilgennen keyin (1970), ideologiyalıq, texnikalıq hám mádeniy revolyuciyanı jedellestiriw jolı baslandı. Qubla menen óz ara gúres keskinlesken shárayatta xojalıq hám qorǵanıw qurılısın teńdey alıp barıw, bekkem materiallıq-texnikalıq bazanı payda etiw wazıypası qoyıldı (1980). Milliy bayramları - 16-fevral - Kim Chen Irdiń tuwılǵan kúni (1942); 15-aprel - Quyash bayramı (Kim Ir Senniń tuwılǵan kúni, 1912); 9-sentyabr - KXDR dúzilgen kún (1948). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasıqların 1992-jıl 7-fevralda ornatqan.

Koreya Miynet partiyası, 1945-jılı tiykar salınǵan. 1946-jılǵa shekem Koreya Kommunistlik partiya. 1946-jılı Arqadaǵı Jańa xalıq partiyası hám Qubladaǵı Xalıq hám Jańa xalıq partiyaları menen birlesip, Arqa Koreya Miynet partiyası hám Qubla Koreya Miynet partiyası payda boldı. 1949-jılı olar birden-bir Koreya Miynet partiyası bolıp birlesti; Koreya Social-demokratiyalıq partiya, 1945-jılı dúzilgen, Koreya Birlesken demokratiyalıq watan frontına kiredi; Chxondogyo - Chxonudan partiyası (Aspan jolı dini jas dosları partiyası), 1946-jılı tiykar salınǵan, Koreya Birlesken demokratlar watan frontına kiredi; Koreya Birlesken demokratiyalıq watan frontı - Koreya watansúyiwshi partiyalar hám shólkemleriniń ulıwma milliy frontı, mámlekettiń birligi hám demokratiyalıq rawajlanıwı ushın gúres súreni astında 1949-jılı dúzilgen. Koreya birlesken kásiplik awqamları, 1945-jılı dúzilgen. Jáhán kásiplik awqamları federaciyasına kiredi.

KXDR - industrial mámleket. Ekinshi jer júzilik urıstan keyin mámlekette awır industriya tiykarların jaratıw: metallurgiya, energetika, kánshilik, ximiya, qurılıs materialları, avtomobil qurılısı, stanok qurılısı kárxanaların qurıw jolı tutıldı. Awıl xojalıǵı tarawında mámleketlik hám kooperativ xojalıqları shólkemlestirildi. Azıq-awqat sanaatı, ónermentshilik hám jergilikli sanaat kárxanaları bar. Bul jerde reńli, qara, ápiwayı metallar, tas kómir, temir rudası, volfram, qorǵasın-cink, molibden, alyuminiy rudaları, grafit, magnezit hám basqa paydalı qazılmalardıń qorları bar. Ekonomikasınıń tiykarı awır sanaat, jetekshi tarmaqları - elektr energetika, qara hám reńli metallurgiya, kánshilik hám ximiya sanaatı, qurılıs materialları islep shıǵarıw, mashina islep shıǵarıw; jeńil hám azıq-awqat sanaatı rawajlanǵan. Jılına ortasha 53,5 mlrd. kVt-saat elektr energiyası payda etiledi. Biraq, soǵan qaramastan, 2000-jıl aldında xalıq xojalıǵı awır jaǵdayǵa túsip qaldı: ekonomika tıǵılıs kósherge túsip qalǵan, sanaat teń ólshewsiz rawajlanǵan, texnikanıń rawajlanıwı artta qalǵan, tutınıw ónimlerin islep shıǵarıw dárejesi tómen, elektr energiyası, janılǵı, shiyki zat, azıq-awqat jetispeydi.

Ǵálle jetistiriw awıl xojalıǵı óndirisiniń tiykarın quraydı. Salı (islengen jerlerdiń 50%) hám mákke awıl xojalıǵı eginleri bolıp esaplanadı. Biyday, arpa, soya, paxta, qant láblebi, kartoshka, temeki hám basqalar da egiledi. Ovosh jetistiriw, baǵshılıq, qus jetistiriw, balıqshılıq, pilleshilik bar. Kesonda jenshen plantaciyaları bar. Shárwashılıq onsha rawajlanbaǵan. Mámleket pútkil aymaǵınıń 18%, yaǵnıy 2,27 mln. ga jerde diyqanshılıq etiledi, 9 mln. ga jer toǵay menen qaplanǵan. Keyingi jılları awıl xojalıǵı óndirisi sozılmalı kriziske duwshar boldı. Dánli eginler, bárinen burın tiykarǵı ónim bolǵan salı óniminiń tómenlewi xalıqtı azıq-awqat penen támiyinlewdi qıyınlastırdı. Mámlekette xalıqtı azıq-awqat hám xalıq tutınıw tovarları menen belgilengen normalarda támiyinlew sisteması saqlanıp qalǵan. Júklerdiń 90% ke jaqını temir jol arqalı tasıladı. Transport jollarınıń uzınlıǵı - 9 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 23 mıń km. Teńiz sawda flotı tonnası 951 mıń tonna dedveyt. Teńiz portları: Vonsan, Chxonjin, Nampo hám basqalar. Pxenyan janındaǵı Sunan degen jerde xalıqaralıq aeroport bar. Amnokkan, Chxonchxangan, Tedongan hám Tumangan dáryalarınıń tómengi aǵımında kemeler qatnaydı. Sırtqı sawda onsha rawajlanbaǵan. Sırtqa, tiykarınan, shiyki zat shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, suyıq janılǵı, koks, prokat, paxta talshıǵı, tógin, xalıq tutınıw tovarların satıp aladı. Sawda-satıwdaǵı tiykarǵı klientleri: Qıtay, Rossiya hám basqalar. Pul birligi - Vona.

Yaponiya húkimdarlıǵı dáwirinde mektepte sabaqlar yapon tilinde oqıtılatuǵın edi. 1945-jıldan jańa 4 jıllıq mektepler ashıldı. Sabaqlar ana tilinde jańa baǵdarlama tiykarında alıp barılatuǵın boldı. 1958-jıldan oqıw biypul. 1975-jıldan májbúriy 11 jıllıq bilimlendiriw engizilgen. KXDR da 10 mıńnan aslam ulıwma bilim beriw mektebi, 600 texnikalıq bilim jurtı hám 200 den aslam joqarı oqıw ornı bar. Eń iri joqarı oqıw ornı - Kim Ir Sen atındaǵı Pxenyan universiteti. Pxenyanda KXDR Ilimler akademiyası hám Hamxinde onıń filialı, Medicina ilimleri, Awıl xojalıǵı ilimleri, Sociallıq ilimler, Toǵay-texnika akademiyaları bar. Kitapxana hám muzeyleri: Mámleketlik oraylıq kitapxana (1947), Ilimler akademiyası kitapxanası (1952), Oraylıq tariyx muzeyi, Koreya revolyuciya muzeyi (1948), Azatlıq urısı muzeyi (1953), Etnika muzeyi (1956), Elegant kórkem óner oraylıq muzeyi. Vonsan, Hamxin, Sarivon hám basqa qalalarda da muzeyler bar.

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Koreya" (koreys, rus, qıtay, inglis, francuz hám ispan tillerinde basılıp shıǵarılatuģın aylıq jurnal, 1956-jildan), "Nodon Sinmun" ("Jumısshı gazetası," kúndelikli gazeta, 1945-jıldan), "Minchju Choson" ("Demokratiyalıq Koreya," kúndelikli gazeta, 1946-jıldan) "Choson inmingun" ("Koreya xalıq, armiya," kúndelikli gazeta, 1948-jıldan), "Chxollima" ("Qanatlı at," aylıq jurnal, 1959-jıldan), "Killochja" ("Miynetkesh," aylıq jurnal, 1946-jıldan), "Choson yesul" ("Koreys kórkem óneri," aylıq jurnal) hám basqalar. Koreya Oraylıq telegraf agentligi 1946-jıl shólkemlestirilgen. Koreya Oraylıq radio komiteti hám Oraylıq televidenie bar. Radioesittiriwler koreys, sonday-aq, rus, inglis, francuz, ispan, yapon, qıtay tillerinde alıp barıladı. Pxenyanda teleoray 1967-jıldan isleydi.

Ekinshi jer júzilik urıstan keyin Arqa Koreyada ádebiyattı socialistlik realizm jolınan rawajlandırıw xoshametlendi. 1946-jılı koreec jazıwshıları Arqa Koreya Ádebiyat hám kórkem óner ǵayratkerleri associaciyasına birlesti. Úlken áwlad penen bir qatarda jas shayırlar ádebiyatqa kirip keldi. Olar "jańa turmıs" tı, "SSSR menen doslıqtı" maqtawdan basqa ilajı joq edi. Usınday shárayatta da talantlı qálem iyeleri xalıq tariyxın haqıyqıy sáwlelendiriwge umtıldı. Cho Gi Chxon "Pektusan tawı" dástanında yapon basqınshılarına qarsı xalıq háreketin, Chxve Myon Ik, Chxon Se Bon gúrriń hám ocherklerinde, Li Gi Yon "Jer" romanında awıl turmısın sáwlelendirgen. Li Buk Myon, Xvan Gon hám basqa jazıwshılar jumısshılar haqqında shıǵarmalar dóretken. Shayırlar arasında Pak Phar Yan, Min Byon Gyun, Pak Se Yon, An Nyon Mon, Cho Gi Chxon 1950-1953-jıllar urısı haqqında watansúyiwshilik ruwxında shıǵarmalar jazǵan. Urıstan keyin roman ádebiyattıń tiykarǵı janrı bolıp qaldı. Yun Se Jun, Chxon Se Bon hám basqa da áhmiyetli zamanagóy mashqalalardı kóterip shıqtı. Li Gi Yon, Chxve Myon Ik, Pak Txe Von tariyxıy romanlar dóretken. 60-jıllardan estelik ádebiyatı keń tarqaldı. Keyingi jılları dúnya júzin kórgen salmaqlı shıǵarmalar arasında kópshilik etip jazılǵan "Qan teńizi," "Saqshınıń táǵdiri" sıyaqlı shıǵarmalardı kórsetiw múmkin.

1940-jıllardıń aqırınan baslap qala qurılısı rawajlandı. Pxenyannıń baslı rejesi islep shıǵıldı. 1950-1953-jıllardaǵı urısta wayran bolǵan qalalar (Hamxin, Vonsan, Sarivon, Keson, Nampxo hám basqalar) qayta tiklendi. Sanaat hám gidrotexnika imaratları, mektep, emlewxana, mádeniyat sarayları qurılısına kirisildi. Dáslepki waqıtlarda orta ásir koreys arxitekturası dástúrlerinen paydalanıldı (Pxenyan úlken teatrı). 60-jıllardıń 2-yarımınan jańa qurılıs materialları hám konstrukciyaları engizildi, ıqsham rejelestirilgen, qolaylı hám sulıw imaratlar boy tikledi (Kim Ir Sen atındaǵı universitet), tipovoy joybarlar tiykarında kóp qabatlı turaq jaylar qurıldı. Awıllıq jerlerde kottejler, bloklı hám sekciyalı jaylar qurılǵan. Kurortlar qurılısına itibar qaratıldı. Arxitektorlar arasında Kim Jon Xi, Li Xyon, Pak Ik Xvan bar. Sin Sun Gen hám basqalardı kórsetiw múmkin. 1954-jılı Koreya arxitektorlar awqamı dúzilgen.

1946-jılı shólkemlestirilgen Ádebiyat hám kórkem óner ǵayratkerleri associaciyası milliy súwretlewdi tiklewdi maqset etken edi. 1950-1953-jıllardaǵı urıs dáwirinde xudojnikler, tiykarınan, úgit-násiyat ruwxındaǵı qaǵaz hám plakatlar jarattı. Milliy dástúrlerdi dawam ettiriw menen birge zamanagóy temalarǵa múrájat etip atırǵan xudojnikler arasında Li Chxon, Chxve Gen, Li Sok Xo, Kim Yon Jun, Chon Yon Man, músinshilerden Mun Sok O, Cho Gyu Bonlar bar. Áyyemgi gúlalshılıq, shınısazlıq, súyek hám aǵash oyıwshılıq, bambuk talshıǵınan toqımashılıq, kesteshilikte xalıq ámeliy óneri saqlanıp qalǵan. 1953-jılı xudojnikler awqamı dúzilgen.

Koreya azat etilgeninen keyin (1945) dáslep ǵalabalıq qosıqlar rawajlandı. Xalıq qosıqların jıynaw, úyreniw hám ǵalaba en jaydırıwǵa kiristi. 1946-jılı Muzıkashılar awqamı dúzildi. Úlken qalalarda muzıka oqıw orınları (Pxenyanda konservatoriya), koncert zalları, muzıkalı teatrlar ashıldı. Filarmoniya, úlken simfoniyalıq orkestr hám basqa muzıka jámáátleri shólkemlestirildi. Simfoniyalıq hám kantata-oratoriya janrları, xalıq muzıkalı draması (chxangik), zamanagóy opera (kagik) hám balet rawajlandı (kompozitorlar Li Myon San, Xvan Haq Kin, Li Gon U, Pak Ton Sil, Kim Yon Gyu).

1947-1949-jılları Pxenyanda Mámleketlik teatrı (házirgi "Chxollima" mámleketlik drama teatrı), Mámleketlik xalıq kórkem teatrı (házirgi Pxenyan qalalıq teatrı), Koreya xalıq armiyası janındaǵı truppa ashıldı. Wálayatlarda teatrlar jumıs alıp barmaqta. Turmıslıq, tariyxıy shıǵarmalardan tısqarı, Yaponiya koloniyalıq húkimdarlıǵı jıllarındaǵı azatlıq háreketine baǵıshlanǵan pyesalar saxnalastırılǵan ("Pusan," "Pochxonbo mash'alı," "Anamız" sıyaqlı spektakller).

1947-jılı kinostudiya shólkemlestirildi, onıń tiykarında kórkem hám hújjetli filmler studiyası ashıldı (1958). KXDR da birinshi kórkem film - "Meniń Watanım" 1949-jılı islep shıǵarıldı. 1950-jılı "Domna pechi," "Shegarashılar" filmleri jaratıldı. Arqa-Qubla urısı jıllarında "Jas partizanlar," "Ana jurt qorǵawshıları" hám basqa da filmler súwretke alındı. 1957-jılı "Aǵalar" reńli filmi jaratıldı. 1959-jılı Pxenyan teatr hám kino institutı ashıldı. 1961-jılı KXDR kinematografshılar awqamı shólkemlestirildi. Keyingi jıllardaǵı eń jaqsı koreys filmleri arasında "Sadoson qalası haqqındaǵı ráwiyat," "Ayırılıqta jasaw múmkin be," "Humo qusı," "Qızıl gúl," "Bes aǵa-ini," "Toǵay shawqımı" hám basqalar bar.

1994-jıldan berli Ózbekstan Respublikası menen KXDR arasında ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq hám mádeniy birge islesiwge baylanıslı huqıqıy tiykardı jaratıw tarawındaǵı jumıs dawam etpekte. 1995-jılı Ózbekstan hám Koreya tárepleri "Hawa qatnawı tarawında birge islesiw haqqındaǵı kelisim" hám "Awıl xojalıǵı tarawında birge islesiw haqqındaǵı kelisim" dep atalǵan hújjetlerdi kelisip aldı. Eki mámleket ortasında sawda-satıq jolǵa qoyıla basladı. Tovar aylanısı 1998-jılda 2,3 mln. AQSh dollarınan 1999-jılı 6,7 mln. dollarģa jetti. Ózbekstan Respublikasında KXDR investiciyasınıń qatnasıwında 2 shólkemlik kárxana hám 2 qospa kárxana dizimnen ótkerilgen. Atap aytqanda, "Rinrado," "K. U. Rinrado," "Choson-Sik-Reksul" hám "Safar" kárxanaları xalıq tutınıw tovarların islep shıǵarıw, satıp alıw hám satıw menen shuǵıllanadı.

	Aziyadaǵı mámleketler
	Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır1 · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan2 · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya2 · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya2 · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen
	Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler: Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası
	1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada 2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada

Bul maqala shala. Siz onı bayıtıp, joybarǵa járdem beriwińiz múmkin. Bul shala maqala haqqında ulıwma úlgi bolıp, ilajı bolsa ol jáne de anıqlaw úlgige almastırılıwı kerek.