Papiaments

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Papiaments is de taol vaan de inheimse bevolking op de Oonderwindse Eilen Aruba, Bonaire en Curaçao. 't Is 'n creooltaol gebaseerd op 't Portugees, mèt ouch väöl Spaonse en Ingelse invlode en daonaeve väöl wäörd oet 't Nederlands.

Allewel tot de sprekers zelf veural verwantsjap zien mèt 't Spaons (dat kortbij, op 't Zuid-Amerikaans vasteland, gesproke weurt) is de primaire brón vaan de taol 't Portugees. De Afrikaanse slaove, aofkumsteg oet mie es ei volk, mote dat veur de oonderling communicatie höbbe euvergenómme. Boe en wie 't is oontstande is neet dudelek; dao zien twie hooftheorieë euver. De gebrukelekste theorie nump aon tot de taol t'r plaotse in de Wes is oontstande (ofwel op Aruba, ofwel op Curaçao). 't Portugees waor d'n taol vaan de slaovehandelere die de Afrikane nao de Antille brachte. 'n Ander theorie is tot 't Papiaments 'n aofgeleide is vaan ander Portugese creooltaole, die in Wes-Afrika gesproke weure, wie de Kaapverdische taole, 't Angolees (allewijl gesproke op Saõ Tomé en Principe) en 't Guinee-Bissaus. De naom Papiamento/u kump vaan 't woord papear (creool: papia), wat "praote" (of "mojle") beteikent. Papiaments beteikent dus zoeväöl wie "spreektaol" of "dialek".

In de taol bleve nog väöl wäörd oet de versjèllende Wes-Afrikaanse taole achter. T'r plaotse mingde 't Papiaments mèt de locaol aonwezege Indiaanse Arawaktaole (veural op Aruba, boe de Indiane neet op zoe groete sjaol door de Spaanjerds waore aofgeslach). Later invlode kaome vaan de Spaonse missionaire (de Nederlandse euverhiersers lete dat touw, umtot ze de slaove neet weerd voonte tot 't calvinisme te bekiere) en vaan 't iewelaank Nederlands bewind. Umtot 't Nederlands tot veur kort de einege officieel taol waor en nog ummertouw domineert in formeel situaties is dee lèsten invlood hendeg groet.

't Papiaments heet drei dialekte, eint veur eder eiland. 't Dialek vaan Curaçao hèt Papiamentu, dat vaan Aruba Papiamento en dat vaan Bonaire Papiamen. Op Aruba spelt me de taol etymologisch, op Bonaire en Curaçao fonetisch (vaandao 't versjèl tösse Papiamento/Papiamentu; die naome weure gliek oetgesproke). De verandering -mentu/-men is typisch veur Bonaire en trejt op in alle wäörd mèt dee suffix. 't Dialek vaan Aruba versjèlt wijer door e groeter aondeil vaan Arawakse wäörd, veural veur inheimse bieste- en plantesoorte.

Op de drei eilen boe 't Papiaments inheims is sprik 70 (Aruba) tot 80 (Curaçao) percint vaan de bevolking toes gemeinlik Papiaments (volkstèllinge op Aruba en de Nederlandse Antille, 2000 resp. 2001). Dat kump neer op oongeveer 175.000 lui. Daobovenop koume nog lui die 't Papiaments neet es belangriekste taol höbbe (blaanke, immigrante en mojertaolsprekers die 't höbbe laote valle). In Nederland zien volges 't CBS oongeveer 130.000 Antilliaanse en Arubaanse allochtone. Vaan die in Nederland woenende sprekers zal laank neet edereine de taol nog daogeleks gebruke. 't Totaol aontal sprekers kump daomèt op mie es 300.000, 't aontal daogelekse sprekers zal neet bove de 250.000 oetkoume.

Wie heibove al opgemerk gebruke de Antialliane hun eige taol neet allemaol eveväöl. 'n Oonderzeuk oet 1986 oonder lieger sjolere wees oet tot toen 't mierendeil toes ummer Papiaments praotde, en e belangrieke minderheid boete de sjaol noets Nederlands praotde. Es de kinder awwer woorte en 't Nederlands beter behiersde góng hun gebruuk vaan die taol wel umhoeg.

Of 't oonderwies Nederlands- of Papiamentstaoleg moot zien is 'n aw discussie. Wie de vrijgelaote slaove in de negentiende iew veur 't iers les kraoge gebäörde dat in 't Nederlands. Neet allein de blaanke, meh ouch de zwarte bevolking zaog hendeg neer op 't Papiaments, dus drin lesgeve waor gein serjeus optie. Dit had evels tot gevolg tot de lierlinge hun sjaolmeisters aamper verstoonte. In 1935 woort bepaold tot mèt touwstumming vaan de gouverneur lesse in 't Papiaments gegeve kóste weure. Vaan dees bepaoling is evels noets gebruuk gemaak. Nao d'n oorlog woort ouch mie es eine kier veur gepleit veur oonderwies in de volkstaol, meh 't oontbreke vaan 'n vaste spelling en 'n besjrievende grammair verhinderde dat. Zoe gaof 't veur de spelling twie kampe, wat oetindelek leide tot de situtatie vaan fonetische spelling op Curaçao en etymologische spelling op Aruba (wat mier op Venezuela en de Spaonse taol geriech is). In 1976 stèlde Curaçao einzijeg 'n spelling vas, die in 't oonderwies gebruuk kós weure. 't Bleef evels bij korte lesse Papiaments in 't basisoonderwies.

In 't debat euver de taolkeus in 't oonderwies stoon al jaorelaank twie meininge tegeneuverein. Veural de awwers wèlle tot hun kinder in de ierste plaots good Nederlands liere, zoetot ze later in Nederland kinne wèrke. Wie in 2005 de regering vaan de Nederlandse Antille besloot de basissjaole Papiamentstaoleg te make sjikde hiel väöl awwers hun kinder nao de nog euvergebleve Nederlandstaolege sjaole. De lèsten tied goon stumme op veur twietaoleg oonderwies, wie me dat beveurbeeld ouch in Friesland en in Luxemburg kint.

Pas hiel recint heet 't Papiaments status es officieel taol gekrege. Op Aruba gebäörde dat in 2004, op de Nederlandse Antille is dat sinds 6 miert 2007 zoe. De euverheid gebruuk evels nog veural 't Nederlands.

De grammair vaan 't Papiaments is analytisch, meh neet strik isolerend.

Wèrkwäörd vaan Romaonsen aofkóms indege op -a. Gewoene wèrkwäörd kinne neet es persoensvörm dene; alle wèrkwoordstije weure mèt hölpwèrkwäörd gevörmp. Zoe kint me mi ta traha "iech wèrk", mi tabata traha "iech wèrkde", mi a traha "iech höb gewèrk" en mi lo traha "iech zouw wèrke". 't Papiaments kint 'n onvoltoejd particiep op -andu/o: mi ta trahandu "iech bin aon 't wèrke".

Aanders es ander creooltaole heet 't Papiaments zoewel 't bestump es 't oonbestump lidwaord euvergenomme: un ('ne, 'n, e) en e (dae/die/dat). Substantieve höbbe 'n miervoud, consequint gevörmp mèt 't achtervoogsel -nan. Me kint e substantief vaan e wèrkwaord aofleie door -mentu/o drachter te plekke. Dit is nog ummer productief, zelfs bij Nederlandse wäörd (duikmentu/o = "'t duke", "d'n duuksport").

't Geuf 'n Papiaments editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie.

• Ingelstaolege site euver 't Papiaments, mèt veurbeelde