Philadelphia (Pennsylvania)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Zjwaams. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Philadelphia is ein sjtad in de Amerikaanse sjtaot Pennsylvania, in 't ooste van 't landj. Mit ruum 1,5 miljoen inwoners (2014) is 't de grootste sjtad van Pennsylvania en de zesde sjtad van de Vereinegde Staote. Philadelphia vormt 't hert van de metropoolregio Delaware Valley, diej in totaal 7,2 miljoen inwoners hoesvest.

De sjtad waerde in 1681 gesjtich door de quaker William Penn en sjpeelde ein belangrieke ról in de vreugere gesjieddenis van de Vereinegde Staote. Zo fungeerde Philadelphia tösse 1790 en 1800 es hoofsjtad en waerde de Amerikaanse Onaafhankelikheidsverklaoring d'r ongerteikend. Historiese gebouwe wiej de Independence Hall, 't Liberty Bell Center en 't sjtadshoes van Philadelphia herinnere aan 't rieke verleje van de sjtad. In de 19e eeuw waerde Philadelphia ein belangriek sentrum veur industrie en sjpaorwaege en trók de sjtad väöl Europese migrante aan. In de eerste hèlf van de 20e eeuw kwoome d'r veural väöl Afro-Amerikanen oet 't zuuje wonen. Nao de teloorgangk van de plaatselikke industrie maakte Philadelphia ein periode van verval mit, mer sins de late jaore 90 is in väöl buurte ein gentrifikasieperses op gang gekomme. Sins de jaore 1960 waerd de sjtad besjtuurd door Demokrate. In jannewarie 2016 waerde Jim Kenney börgemeister.

In de volksmóndj sjteit de plaats ouch bekend es Philly. Angere biejname van de sjtad zin The City of Brotherly Love, Quaker City en The Big Scrapple.

Philadelphia is ein van de aajste sjtaeje in de VS. De sjtad is door de sjtichter William Penn in 1681 geplant es hoofsjtad van de Quaker-kolonie Pennsylvania. Penn goof de nuje sjtad ein biebelse naam: in de Aopenbaring van Johannes 3,7-13 is Philadelphia de enigste van de zeve gemeindje, die 't Lam Gods (ouch waal Jezus Christus) ouch in de tied van zien vervólging altied troew bleef.

Philadelphia waas nao New York (1788-1790) de tweede hoofsjtad van de Vereinegde Staote van Amerika (1790-1800), toetdet de nuje hoofsjtad, Washington, D.C., klaor waas.

In Philadelphia waerde in 1776 de Onaafhankelikheidsverklaoring óngerteikend. Toet 't begin van de 19e eeuw waas Philadelphia ouch de grootste sjtad van de VS en tiedelik ouch de grootste ingelssjpraekende sjtad ten weste van Londen.

In 1876 vonj in Philadelphia de Centennial Exhibition, de eerste offesjele Wereldtentoonsjtelling in de VS, plaats. Van de gebouwe is biejveurbeeld de Memorial Hall in Fairmount Park behaje gebleve.

De beroemde vriejheidsbel, Liberty Bell, dae daoveur es symbool van de onaafhankelikheidsoorlog door 't landj gereisd waas, bevinjt zich sins 1915 weer in de sjtad en hangt sins 2003 in ein sjpesiaal daoveur gemaakt gebouw; same mit de Independence Hall, wo d'r eers hing, herbergt Philadelphia hiejmit twee van de belangriekste symboliese plekke van de Vereinegde Staote.

In Philadelphia bevinjt zich 't aajste poskantoor, en ouch de eerste Amerikaanse banke en de eerste dieretuin van de VS.

Philadelphia bevinjt zich in 't zuidoostelikke deil van de sjtaot Pennsylvania, tösse de riviere Schuylkill en Delaware, óngeveer 210 km noordoostelik van Washington D.C., 90 km noordwestelik van Atlantic City en 180 km zuidwestelik van New York City.

De gemiddelde heugte van Philadelphia is 12 maeter baove de zeesjpegel. Het deepste puntj van de sjtad ligk biej 3 maeter. Het hoogste puntj is Chestnut Hill, mit 'n heugte van 136 maeter. De sjtad ligk op de grens tösse de regio's Piedmont en de Atlantiese Kusvlakte.

Philadelphia is verdeilt in zeve sjtadsdistrikte, net zo wiej de Boroughs in New York, en diej zin den weer opgedeild in eige buurte. De liest van sjtadsdistrikte in Philadelphia:

• West Philadelphia
• Center City (Philadelphia)
• South Philadelphia
• Southwest Philadelphia
• Northwest Philadelphia
• North Philadelphia
• Northeast Philadelphia

inkele bekende buurte van dees sjtadsdistrikte zin:

• Germantown (Northwest Philadelphia)
• Chestnut Hill (Northwest Philadelphia)
• Frankford (Northeast Philadelphia)
• Chinatown (Center City)
• Roxborough
• Manayunk
• Bridesburg
• Mayfair
• Torresdale
• Tacony
• Rhawnhurst
• Fishtown
• Port Richmond

• Camden (New Jersey)
• Bryn Mawr
• Villanova
• Valley Forge
• King of Prussia
• Doylestown
• New Hope

Het inwonersaantal haaj in 1950 zien hoogtepuntj mit meer den twee miljoen inwoners, wodoor d'r 'n woningsnood waas; väöl woninge kwaame oet de 19e eeuw en haaje gèn sanitaere inrichtinge. Nao dae periode numde de bevolking in de sjtad sjteeds verder aaf toet ongeveer 1,5 miljoen.

Jaor	Inwoners
1800	41.220
1850	121.376
1900	1.293.697
1950	2.071.605
2000	1.517.550
2016	1.567.872

In de volgende tabel is de óntwikkeling van de Metropolitan Statistical Area Philadelphia - Camden - Wilmington weergaeve, diej zich euver de sjtaote Pennsylvania, New Jersey, Delaware en Maryland oetsjtrèkt:

Jaor	Inwoners
1990	5.435.550
2000	5.686.329
2010	5.065.662
2016	6.070.500

Vólges de volkstelling van 2010 woor 41% van de bevolking blank, 43,4% Afro-Amerikaan, 6,3 Aziate en 12,3% Hispanics van versjillende "rasse". Daomit laefde d'r veur de eerste keer meer donkere den blanke bewoners in Philadelphia, waat d'r veural aan ligk det väöl miense van de blanke middeklasse 't sjtadssentrum höbbe verlaote. De samesjtelling van de aafsjtammelinge oet Europa toont de lange migrantegesjieddenis van de VS: 13,6% zin Iers, 9,2% Italiaans, 8,1% Duits, 4,3% Pools en 2,3% höbbe 'n Ingelse aafkoms.

Van de Amerikaanse Börgeroorlog toet de jaore 50 waas Philadelphia ein euverwaegend Republikeinse sjtad. In 1856 vonj in Philadelphia de eerste nasjonale kónvensie plaats. Nao de krizes van de jaore 30 nome de Demokrate in aantal toe. Biej de prizzedentsverkezinge van 1936 wis de Demokratiese kandidaat Franklin D. Roosevelt d'r veur 't eerst ein meerderheid te behaole. Seer haet de meerderheid van de sjtad biej de prizzedentsverkezinge altied Demokraties gesjtumd. Sins 1952 zin alle börgemeisters vanne sjtad Demokraten gewaes. Ouch in 't City Council zin de Demokraten in de meerderheid.

Op 31 desember 2015 wore d'r 1.003.518 geregestreerde kezers in Philadelphia. 78 perzent is Demokraat, terwiel 11 perzent geregestreerd is es Republikein. Nag 'ns 11 perzent van de geregestreerde kezers goof geine of 'n angere partiejveurkeur aan.

Philadelphia haet ach offesjele Zöstersjtaeje:

• Douala (Kameroen)
• Florence (Italië)
• Frankfurt (Duitsland)
• Incheon (Zuid-Korea)
• Nizjni Novgorod (Rusland)
• Tel Aviv (Israël)
• Tianjin (China)
• Toruń (Polen)

Daonaeve haet Philadelphia ouch 'n samewirking mit de volgende sjtaeje:

• Kōbe (Japan)
• Abruzzen (Italien)
• Aix-en-Provence (Frankreich)

Philadelphia duit ouch mit aan 't "Partners of Peace"-prójek en ongerhaajt daobiej 'n samewirking mit:

• Mosul (Irak)

De metropoolregio van Philadelphia haaj in 2016 'n economische produktie van 417,7 miljard dollar. Het bruto nasjonaal pródukt ligk biej 62.817 dollar. Biej 'n sjtudie oet 2014 sjtóng Philadelphia op plaats 28 van de sjterkste wetensjappelikke gebiedde werreldwied en op plaats 8 binne de VS.

De grootste ongernumminge diej in Philadelphia zitte zin Comcast, CIGNA, Sunoco, Aramark, Rohm and Haas en FMC Corporation.

• Independence National Park: in 't Independence National Park zin meerdere historiese gebouwe samegevoogd, die same es herdenkingsplek ónger de besjerming van de National Park Service zin. D'r is ein sentraal bezeukerssentrum en versjillende zale:
  • Carpenters’ Hall
  • Congress Hall
  • Independence Hall
  • Liberty Bell
  • Second Bank of the U.S.

• Mütter Museum
• National Constitution Center
• Philadelphia Museum of Art
• Rosenbach Museum & Library
• Independence Seaport Museum
• Eastern State Penitentiary
• Franklin Institute Science Museum
• Christ Church
• Franklin Court
• Edgar Allan Poe National Historic Site
• Benjamin Franklins Grab
• Atwater Kent Museum
• American Philosophical Society
• National Museum of American Jewish History
• Betsy Ross House
• Philadelphia City Hall
• Freimaurertempel von Philadelphia

• Walnut Street Theatre, seit 1809
• Plays and Players Theatre, seit 1913
• Annenberg Center for the Performing Arts, seit 1971
• Arden Theatre Company, seit 1988
• Lantern Theater Company, seit 1994
• Wilma Theater, seit 1996
• Perelman Theater im Kimmel Center for the Performing Arts, seit 2001
• Suzanne Roberts Theatre, seit 2007

Sins 't jaor 1900 haet de sjtad 't Philadelphia Orchestra, det ónger Leonard Stokowski werreldberoemd gewaore is. De naam van de sjtad was taevens de oorsjprong van Phillysounds, diej in de jaore 60 óntsjtaon zin.

Philadelphia sjteit bekend om 't daovan aafkomstige "Philly Cheesesteak". Ein bekend resterant veur dit gerech is 't in 1930 gesjtarte Pat's King of Steaks, waat in 't begin sjlechs ein simpele hotdogstand woor. Hiej zou Pat Olivieri in 1933 mit zien broor Harry de Philly Cheesesteak oetgevonje höbbe.