Guyana

La màger part dau territòri guyanés es compausat de quatre zònas principalas. La premiera es lo plan litorau, un ensemble de terrens alluvionaris mai ò ben definits. D'efiech, la transicion entre lo continent e l'ocean s'estende sus plusors quilomètres de paluns e de bancs de sable e de fanga. Lo segond espaci son lei montanhas de l'interior. Fan partida dau massís dei Guaianas e son donc fachs dei rèstas d'un massís pus important qu'es estat ben reduch per l'erosion. Pasmens, en Guyana, aquelei montanhas agantan encara l'altitud de 2 772 m au mont Roraima. Un ensemble de savanas constituís lo tresen espaci geografic guyanés. Si situa au sud dau país. Enfin, la quatrena zòna principala de Guyana son lei vaus fluvialas. Generalament orientadas nòrd-sud, son d'aisses de comunicacion, especialament Essequibo qu'es un important flume. De seuvas umidas ocupan una partida importanta dei regions interioras.

En se trobant sus la linha de l'Eqüator, Guyana a un clima eqüatoriau amb un caractèr leugierament tropicau. Lei temperaturas son donc caudas e establas durant l'annada e li a de pluèias totei lei mes (26,8 °C en mejana e 2 260 mm annuaus a Georgetown). En causa d'influéncias tropicalas, li a dos periòdes pus umidas que lo rèsta de l'annada (mai-aost e decembre-genier). Dins aquò, s'obsèrva pas de sason seca car lo mes pus eissuch recebe au mens 80 mm de precipitacions. Aqueu clima es moderat dins lei regions interioras per l'aumentacion de l'altitud. Pren alora un caractèr pus tropicau, çò qu'explica la formacion de savanas dins lo sud.

En 2018, la populacion de Guyana èra de 740 685 abitants. Es relativament establa e oscilla entre 720 000 e 760 000 dempuei la fin deis ans 1960. 90 % d'aqueleis abitants vivon dins la zòna litorala onte se tròban lei vilas principalas. La pus importanta es la capitala, Georgetown, qu'aviá au mens 200 000 estatjants en 2016. Leis autrei vilas importantas son Linden (27 277 abitants en 2012), New Amsterdam (17 000 abitants).

Etnicament, la populacion es compausada de quatre grops principaus. Lo pus important son lei descendents d'imigrants indians (39,93 % de la populacion 2012) arribats dins lo quadre de la colonizacion britanica. Lo segond grop principau son lei descendents d'esclaus africans (29,25 %), principalament transportats per lei proprietaris olandés. Enfin, li a de populacions eissidas de mestissatges entre colons europèus e Indians (19,88 %) e d'Amerindians (10,51 %).

L'anglés es de facto la lenga oficiala de l'Estat. Mai, dins leis ans 2010, èra solament la lenga mairala de 20 % deis abitants e èra mestrejat per 50 % de la populacion. Dins la vida vidanta, la lenga pus utilizada es lo creòl guyanés qu'es la lenga mairala de 75 % deis abitants. De parlars eissits de l'hindi e de l'ordó son mestrejats per au mens 10 % de la populacion e lei lengas amerindianas localas per au mens 5 %. Lo portugués e l'espanhòu son de lengas fòrça miniritàrias (0,2 %), mai son l'objècte d'una promocion sostenguda per l'Estat per de rasons economicas.

En causa de son istòria e de l'imigracion indiana massisa, Guyana a un païsatge religiós divèrs. Es principalament un país crestian. A la fin deis ans 2010, 30,5 % deis abitants èran protestants, e 8,1 % èran catolics e 17,7 % se revendicavan fidèus d'autrei glèisas crestianas. L'indoïsme èra la religion nacionala (28,4 %). En proporcion, Guyana es ansin un dei país pus indós dau mond amb Índia, Nepal e Surinam. Enfin, li a una minoritat musulmana (7,2 %). L'agnosticisme e l'ateïsme son rars.

L'istòria de Guyana avans l'arribada deis Europèus es quasi desconeguda en causa de l'abséncia de documents escrichs. A l'epòca dau « contacte », leis explorators i trobèron d'Arawaks e de Caribes. Descubèrta en 1498 per Cristòl Colomb, la region interessèt pas leis Europèus durant lo sègle XVI en causa de son clima ostil.

Leis Olandés i fondèron finalament lei colonias d'Essequibo en 1616 e de Berbice en 1627. Pasmens, sa prioritat èra la conquista dei colonias portuguesa de Brasil e se concentrèron sus la region qu'après son expulsion definitiva de Recife en 1654. I desvolopèron la produccion de sucre e crompèron la colonia anglesa vesina establida lòng dei bòcas dau riu Surinam. Per trobar la man d'òbra necessària au foncionament dei plantacions de cana de sucre, lei colons utilizèron d'esclaus indians puei africans. Aquò entraïnèt de revòutas servilas recurrentas e, tre leis annadas 1650, la formacion d'importantei comunautats d'esclaus marrons dins lei seuvas dei regions interioras, especialament sus lo territòri dau Surinam actuau.

En 1790, la populacion dei colonias olandesas de la Guaiana Olanesa èran de 56 000 abitants (94% d'esclaus). Sièis ans pus tard, dins l'enquastre dei Guèrras Revolucionàrias, lei Britanics ocupèron lei Guaianas Olandesas e Francesas. Lei gardèron fins a 1802 e lei conquistèron tornarmai un an pus tard. Aqueu còp, gardèron la mitat occidentala de la Guaiana Olanesa que formèt desenant la Guaiana Britanica.

Après l'abolicion de l'esclavatge, la colonia deguèt trobar una man d'òbra novèla e leis autoritats favorizèron l'imigracion d'Indians — deis Índias — entraïnant una importanta creissença demografica. En 1880, i aviá 250 000 abitants dins la colonia e 25% èra d'origina indiana. Aquò permetèt lo mantenement de la produccion sucrièra que demorèt lo còr de l'economia.

En 1841, la Guaiana Britanica recebèt una administracion pròpria. En 1928, aquò foguèt completat per una constitucion e l'introduccion d'un sufragi censitari. Puei, una segonda constitucion instaurèt lo sufragi universau e donèt una certana autonòmia politica a la colonia. Dos partits politics dominèron alora la vida politica locala : lo Partit Progressista Populara (PPP) de Cheddi Jagan d'inspiracion comunista, sostengut per leis Indians, e lo Congrès Nacionau dau Pòble (PNC) de Forbes Burnham sostengut per lei Negres.

Lo PPP ganhèt leis eleccions de 1957 e de 1961. Pasmens, la politica progressista de Cheddi Jagan suscitèt d'oposicions importantas, sostengudas per la CIA. En 1963-1964, lo país foguèt ansin tocat per d'esmogudas grèvas fomentadas per leis Estatsunidencs e per Burnham. Aquò permetèt la victòria dau PNC ais eleccions de 1964. Dos ans pus tard, lo Reiaume Unit donèt l'independéncia au país.

Après l'independéncia, Forbes Burnham dirigiguèt lo país d'un biais autoritari e ganhèt leis eleccions sucessivas gràcias a de fraudas massivas. En 1970, transformèt lo país en « republica cooperativa » mai sei nacionalizacions dei sectors de la produccion de baucita e de sucre s'acabèron per de catastròfas economicas. En mai d'aquò, la corupcion se generalizèt au sen de l'administracion.

A sa mòrt en 1985, Desmond Hoyte li succediguèt e decidiguèt de liberalizar tornarmai l'economia e la vida politica dau país. Sota la pression de Washington e de Londres, foguèt obligat d'abandonar lei practicas electoralas fraudulosas dau regime. En 1992, Cheddi Jagan e lo PPP, venguts sociaus-democratas, tornèron ganhar leis eleccions. Moriguèt en 1997 mai son partit contunia de ganhar leis eleccions. Pasmens, dèu faciar l'ostilitat dau PNC qu'adoptèt en 2002-2003 una politica d'oposicion fòrça dura per destabilizar lo govèrn. Lo país contunia de faciar una situacion economica malaisada (dependéncia ai matèrias premieras, violéncias politicas, catastròfas naturalas e tensions amb Surinam a prepaus dau traçat de la frontiera).

En 2015, de jaciments de petròli importants foguèron descubèrts au larg dau país per la companhiá ExxonMobil. Aquò a entraïnat un desvolopament important de l'economia nacionala. Lo PIB nominau es ansin passat de 3,086 miliards de dolars en 2014 a 20,5 miliards de dolars en 2022. Segon de prediccions, Guyana podriá venir un dei país pus rics dau mond dins lo corrent deis ans 2020. Dins aquò, aquela creissença pausa la question dei partiments dei richessas produchas. A tanben revelhat lo conflicte territòriau amb Veneçuèla a prepaus dau contraròtle de la riba occidentala d'Essequibo (crisi de la Guayana Esequiba).

Guyana es una republica parlamentària que seis institucions son regidas per una constitucion adoptada en 1980. Lo poder executiu es tengut per lo president de la Republica que noma lo Premier Ministre e leis autrei ministres dau govèrn. Lo president es elegit durant l'eleccion de l'Assemblada Nacionala. Cada partit deu designar un candidat per lo pòste e es elegit lo candidat dau partit aguent obtengut lo pus grand nombre de vòtes. Lo Premier Ministre deu èsser parlamentari, mai aquela condicion es pas obligatòria per leis autrei ministèris. Lo poder legislatiu es tengut per un parlament monocamerau qu'es dich Assemblada Nacionala. Es compausat de 65 parlamentaris. 53 son elegits au sufragi universau dirècte au nivèu nacionau. 12 son nomats per lei conseus regionaus. La durada dau mandat es de 5 ans. Enfin, lo poder judiciari es tengut per la Cort d'Apèu qu'es la juridiccion suprèma dau país. Sei caps son nomats per lo president de la Republica.

Lo drapèu actuau de Guyana foguèt adoptat lo 26 de mai de 1966. Lo triangle roge representa l'energia dau pòble, la cimossa negra la cimossa, lo triangle jaune lei ressorsas mineralas dau país e lo fons verd lei seuvas presentas sus lo territòri guyanés. Es subrenomat lo Golden Arrowhead en anglés (« la sageta daurada »). Foguèt creat per Whitney Smith qu'es considerat coma lo fondator de la vexillologia modèrna. Avans son adopcion, lo drapèu de Guyana èra d'inspiracion coloniala britanica. L'imne nacionau es Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains. Foguèt tanben adoptat en 1966.

•  
  Drapèu de la Guaiana Britanica de 1875 a 1906
•  
  Drapèu de la Guaiana Britanica de 1906 a 1919
•  
  Drapèu de la Guaiana Britanica de 1919 a 1955
•  
  Drapèu de la Guaiana Britanica de 1955 a 1966
•  
  Drapèu dau Guyana independent dempuei 1966

Guyana es un Estat membre dau Commonwealth que fa partida deis organizacions internacionalas e regionalas principalas (Nacions Unidas, Organizacion deis Estats Americans, etc.). En causa de sa populacion limitada, es pas considerat coma una poissança importanta mai a dos conflictes territòriaus. Lo pus important regarda lei regions situats a l'oèst d'Essequibo que son revendicats per Veneçuèla car fasián partida inicialament partida de la colonia espanhòla. Pasmens, aquelei territòris, mau ocupats, foguèron pauc a cha pauc poblats per lei colons a l'origina deis abitants actuaus de Guyana. Lo segond conflicte territòriau regarda lo sud-èst dau territòri guyanés qu'es revendicat per Surinam. Aqueu conflicte es mens important car lo territòri contestat es pauc poblat e, a l'ora d'ara, pauc desvolopat. Pasmens, podriá assostar de ressorsas minieras non negligiblas.

Lei fòrças militaras de Guyana alinhavan 4 600 òmes en 2018. Lor budget representavan 1,69 % dau PIB. Lei tropas terrèstras ne'n son la compausanta principala. Son dotadas de veïculs blindats leugiers (EE-9 Cascavel, VEC-M1, etc.) e de quauquei pèças d'artilhariá (obusier 130 mm M1954). Una pichona fòrça aeriana tèn quauqueis avions e elicoptèrs de transpòrt. La marina militara dispausa de naviris leugiers destinats a la patrolha e a la susvelhança.

La cultura de Guyana es similara a aquela deis autrei colonias britanicas de la mar Cariba mai, en causa de son istòria, presenta egalament de trachs indians. Lo criquet es ansin l'espòrt pus popular dau país. Au nivèu internacionau, Guyana fa partida deis Índias Occidentalas, una equipa que reunís leis equipas de criquet de la region cariba e que foguèt campiona dau monde en 1975 e en 1979. Lo fotbòl, lo basquetbòl e lo voleibòl son tanben d'espòrts populars au sen de la populacion.

• Mar Cariba.

1. ↑ En anglés, Co-operative Republic of Guyana.