Bawolec krowi

We wcześniejszej polskiej literaturze zoologicznej dla określenia gatunku używana była nazwa zwyczajowa bawolec^[4][5], antylopa krowia^[4]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” nazwę bawolec przypisano rodzajowi Alcelaphusa gatunkowi nadano oznaczenie bawolec krowi^[3].

Pierwotnie Afryka Środkowa i Południowa. Zasięg występowania bawolca został drastycznie ograniczony na skutek polowań, niszczenia siedlisk i wypierania przez rolnictwo (hodowla zwierząt). Obecnie spotykany jest wyłącznie w Botswanie, Namibii, Etiopii, Ugandzie, Tanzanii i Kenii^[7]. Zasiedla suche sawanny, otwarte równiny i zalesione łąki^[8], często przenosząc się do bardziej suchych miejsc po opadach deszczu. Są lepiej przystosowane do obszarów zalesionych niż inne gatunki Alcelaphini i często można je spotkać na obrzeżach lasów^[9]. Odnotowano je na wysokości do 4000 m na górze Kenia^[10]. Znane są przypadki wędrówek po dużych obszarach, samice przemierzają terytoria o wielkości ponad 1000 km², a samce 200 km²^[11]. Samice w Parku Narodowym Nairobi (Kenia) mają indywidualne rewiry obejmujące od 3,7 do 5,5 km², które nie są ściśle związane z żadną grupą samic. Przeciętne rewiry samic są na tyle duże, że obejmują od 20 do 30 terytoriów samców^[12].

Bawolec krowi należy do największych przedstawicieli podrodziny Alcelaphinae. Osiąga długość ciała od 150–245 cm i masę 75-200 kg. Długość ogona wynosi 30–70 cm, a wysokość w kłębie od 1,1–1,5 m. Samice są nieznacznie mniejsze od samców. Skóra bawolców pokryta jest długimi do 25 mm włosami, a ich głowa wąska i wydłużona. Ubarwienie, w zależności od podgatunku, od jasno- do szaro-brązowego. Przedstawiciele obojga płci posiadają lirowato, lub łukowato wygięte rogi o długości od 45–70 cm. Dojrzałość płciową osiągają ok. 1 roku życia. Po ciąży trwającej 214–242 dni samica rodzi jedno młode. Bawolce krowie żyją od 11 do 20 lat.

Są zwierzętami społecznymi. Tworzą zorganizowane stada, które mogą się składać z 300 osobników.

Rogi tych zwierząt różnią się nieznacznie w zależności od podgatunku, jednak wszystkie są ciężkie i charakterystycznie wykrzywione. Służą głównie do walk o terytorium oraz do obrony przed drapieżnikami. Powstają bardzo wcześnie i występują u obu płci. Zwierzęta te mają bardzo umięśnione odnóża. W przypadku ucieczki potrafią rozpędzić się do 80 km/h.

Bawolce krowie są zwierzętami tworzącymi duże stada osiągające nawet do 300 osobników. Samica w ciągu jednej ciąży wydaje na świat jedno młode. Okres godowy jest zależny od miejsca występowania danego osobnika. Ciąża trwa od 214 do 242 dni. Młode niezależnie od płci zostaje z matką do 3 lat od urodzenia lecz najczęściej odłącza się od niej znacznie wcześniej. Młode samce dołączają do dorosłych samców by pilnować terytorium. Samice natomiast towarzyszą matce najczęściej do momentu, aż same będą w stanie wydać potomstwo. Samce Alcelaphus buselaphus bywają bardzo agresywne, zwłaszcza kiedy dochodzi do wejścia innego samca na ich terytorium. Odbywają się wtedy walki na rogi. Podobne zachowanie dostrzeżono u samic, dotyczyło jednak ono obrony własnego potomstwa.

Bawolce krowie są zwierzętami roślinożernymi. Ich głównym pożywieniem są trawy, przy czym są one różne w zależności od pory roku. W ciągu pory deszczowej głównym składnikiem ich pożywienia są trawy Andropogon, w mniejszym stopniu trawy Hyparrhenia i rośliny strączkowe. W czasie pory suchej, kiedy pożywienia jest mniej, są zdolne do jedzenia roślinności suchej i starzejącej się.

Nazwa naukowa bawolca krowiego to Alcelaphus buselaphus. Po raz pierwszy opisana przez niemieckiego zoologa Petera Simona Pallasa w 1766, przynależy do rodzaju Alcelaphus i umieszczona w rodzinie Bovidae (Wołowate)^[13].

Wyróżniono kilka podgatunków, m.in.: kongoni i tora^[6]. Niektóre czasem klasyfikowane są jako odrębne gatunki (kama i konzi).

Rodzaj Alcelaphus pojawił się około 4,4 mln lat temu w kladzie, do którego należały również Damalops, Numidocapra, Rabaticeras, Megalotragus, Oreonagor i Connochaetes. Analiza wykorzystująca wzorce filogeograficzne w populacjach bawolców sugeruje możliwe pochodzenie Alcelaphus z Afryki Wschodniej^[20]. Alcelaphus szybko rozprzestrzenił się po afrykańskich sawannach, zastępując kilka wcześniejszych form (np. krewniaków hiroli). Flagstad i współpracownicy wykazali, że około 0,5 mln lat temu doszło do wczesnego rozszczepienia populacji bawolców na dwie odrębne linie - jedną na północ, a drugą na południe od równika. Linia północna podzieliła się na linię wschodnią i zachodnią prawie 0,4 miliona lat temu, najprawdopodobniej w wyniku poszerzania się pasa lasów deszczowych w Afryce Środkowej i późniejszego kurczenia się siedlisk sawannowych w okresie globalnego ocieplenia. Linia wschodnia dała początek Alcelaphus buselaphus cokii, A. b. swaynei, A. b. tora i A. b. lelwel, a z linii zachodniej wyewoluowały A. b. buselaphus i A. b. major. Linia południowa dała początek A. b. lichtensteinii i A. b. caama. Te dwa taksony są filogenetycznie blisko związane, ponieważ rozdzieliły się zaledwie 0,2 miliona lat temu. W wyniku badań stwierdzono, że te główne wydarzenia w ewolucji tego gatunku są silnie związane z czynnikami klimatycznymi oraz że miały miejsce kolejne fale przemian z bardziej stałej populacji - ostoi - we wschodniej Afryce; może to mieć kluczowe znaczenie dla zrozumienia historii ewolucji nie tylko tego gatunku, ale także innych ssaków afrykańskiej sawanny^[21].

Najwcześniejsze zapisy kopalne pochodzą sprzed prawie 0,7 miliona lat^[22]. Skamieniałości A. b. caama znaleziono w Elandsfontein, Cornelia (Free State) i Florisbad w RPA, a także w Kabwe w Zambii^[23]. W Izraelu szczątki bawolca znaleziono w północnej części Negewu, Shfela, na Równinie Szaron i w Lakisz. Ta populacja bawolca była pierwotnie ograniczona do otwartych terenów najbardziej wysuniętych na południe regionów południowego Lewantu. Prawdopodobnie polowano na nią w Egipcie, co wpłynęło na jej liczebność w Lewantcie i odłączyło ją od głównej populacji w Afryce^[24].

W 1996 Alcelaphus buselaphus został wpisany do Czerwonej Księgi IUCN w kategorii LC^[2] (najmniejszej troski). Bawolce krowie wymarły w Algierii, Egipcie, Lesotho, Libii, Maroku, Somalii i Tunezji^[25].

Bawolce są popularną zwierzyną łowną i stanowią źródło trofeów, ponieważ są dobrze widoczne, a zatem łatwo na nie polować^[26][27]. Dowody piktograficzne i epigraficzne pochodzące z Egiptu sugerują, że w górnym paleolicie Egipcjanie polowali na bawolce i udomowili je. Bawolec był ważnym źródłem mięsa^[28], ale jego znaczenie gospodarcze było mniejsze niż gazeli i innych gatunków pustynnych^[29]. Jednak od początku neolitu polowania stały się mniej powszechne, w związku z czym pozostałości bawolca z tego okresu w starożytnym Egipcie (gdzie obecnie wyginął) są rzadkie^[28].

W badaniach nad wpływem środowiska i płci na cechy fizyczne zwierzęcia, średnia masa tuszy samców wynosiła 79,3 kg, a samic 56 kg. Mięso zwierząt z regionu Qua-Qua miało najwyższą zawartość lipidów - 1,3 g na 100 g mięsa. Stwierdzono nieistotne różnice w stężeniu poszczególnych kwasów tłuszczowych, aminokwasów i składników mineralnych. W badaniu uznano mięso bawolców za zdrowe, ponieważ stosunek wielonienasyconych do nasyconych kwasów tłuszczowych wynosił 0,78, czyli nieco więcej niż zalecane 0,7^[30].

• Komosińska Halina, Podsiadło Elżbieta, Ssaki kopytne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, ISBN 83-01-13806-8 . Brak numerów stron w książce
• K. Batty: Alcelaphus buselaphus. Animal Diversity Web. [dostęp 2007-07-28]. (ang.).
• Kingdon A.1989. East African Mammals: An Atlas of Evolution in Africa Volume III Part D (Bovids).Chicago: University of Chicago Press.
• James R. Schuette i inni, Diets of Hartebeest and Roan Antelope in Burkina Faso: Support of the Long-Faced Hypothesis, „Journal of Mammalogy”, 79 (2), 1998, s. 426-436, DOI: 10.2307/1382973, JSTOR: 1382973 .