Komiks

Polski wyraz „komiks” jest spolszczeniem angielskiego zwrotu comic strip, który upowszechnił się w liczbie mnogiej jako potoczny skrótowiec comics. Drugi wywód wiąże pochodzenie nazwy od satyrycznego charakteru pierwszych komiksów. Nazwa comic oznacza w języku angielskim termin komiczny czyli komediowy. Nazwa ta przyjęła się także w innych językach jednak stosowane są w nich również odrębne nazwy jak np. francuski odpowiednik bande dessinee lub włoski fumetti, czyli po polsku „dymki”^[1].

Pojęcia the comics strip po raz pierwszy użył amerykański pisarz Gilbert Seldes w prekursorskiej książce o amerykańskiej kulturze masowej The Seven Liveely Arts wydanej w 1924 roku w USA. Angielski termin comics strip oznacza „długi, wąski pasek; seria obrazków umieszczonych w linii”^[2]. W takiej formie był bowiem reprodukowany w amerykańskich codziennych gazetach. Skrótu comics na nazwanie gatunku po raz pierwszy użyto w latach 30. XX wieku i rozpowszechnił się on później na całym świecie dopiero po II wojnie światowej. We Francji w 1914 roku komiksy nazywane były histoires en images (pol. historie obrazkowe) oraz illustrations (pol. ilustracje), a w Wielkiej Brytanii i USA początkowo nazywano je adventures (pol. przygody) oraz funnies. Na całym świecie, poza Stanami Zjednoczonymi, zarówno nazwa comics jak również terminologia z nim związana nie była obecna w większości słowników i encyklopedii przed rokiem 1950. Jeszcze w 1953 roku w jednym z anglojęzycznych słowników termin comics zakwalifikowany został jako neologizm^[3].

W Polsce używano również rodzimych nazw na określenie gatunku. W okresie międzywojennym oraz w okresie PRL podobnie jak we Francji używano nazwy „historyjki obrazkowe” oraz „kolorowe zeszyty”^[4].

Definicja pracy uznawanej za komiks nie jest jednoznaczna. Istnieje kilka równoległych teorii na ten temat, z których najbardziej popularne są zazwyczaj dwie. Pierwsza rozpowszechniona głównie w USA uznaje za komiks sekwencyjną historię obrazkową, publikowaną co najmniej w dwóch odcinkach (dzięki czemu stanowi serię) z zastosowaniem kadrów oraz charakterystycznych dymków, zawierających wewnątrz tekst.

Mniej ortodoksyjna definicja, która rozpowszechniona jest głównie w Europie za komiks uznaje opowiadanie, tworzące narrację za pomocą co najmniej dwóch kadrów z rysunkami (najczęstszą formą komiksu jest zbiór kadrów, zwany planszą). Kadry zazwyczaj zaopatrzone są w teksty narratora (po boku) i/lub wypowiedzi postaci (w dymkach). O zakwalifikowaniu danej narracji jako komiksu, decyduje m.in.: wkomponowanie tekstu w obraz, graficzne elementy upływu czasu (tzw. „rynna”), powiązanie semantyczne kadrów, ikoniczność znaków^[5].

Rozbieżności interpretacji tego co jest komiksem, a co nim nie jest wynikają bezpośrednio z faktu, że nowoczesna forma komiksu jaką znamy obecnie wykształciła się w latach dwudziestych w USA. Rozpowszechniła się ona w XX wieku na całym świecie wraz ze wzrostem popularności amerykańskiej popkultury. Amerykanie uważają komiks za przejaw swojej rodzimej kultury narodowej i w tym duchu definiują zjawisko podczas kiedy Europejczycy szukają źródeł w znacznie dłuższej od amerykańskiej perspektywie europejskiej kultury i sztuki.

W zależności od przyjętej definicji zmienia się periodyzacja ram czasowych, w których forma komiksu się wykształciła. Badacze zjawiska, którzy przyjmują wersję ortodoksyjną uznającą za komiks jedynie formę jaka obowiązuje obecnie uznają za początek komiksu przełom XIX i XX wieku. Z kolei mniej rygorystyczne kryteria przyjęte przez badaczy, którzy szukają historycznych korzeni oraz form, z których komiks się wykształcił za protokomiksy uznają wcześniejsze artystyczne prace malarskie i rysunkowe. Wiąże się to również z aktualnymi, eksperymentalnymi formami komiksowymi. Awangardowe komiksy często w ogóle nie zawierają tekstów i prowadzą narrację jedynie za pomocą grafiki nie posiadając ani charakterystycznych dymków, ani żadnych tekstów, ani nawet osobnych, odseparowanych kadrów zawierających rysunki. Ewolucja oraz różnorodność form graficznych czasem sprawia trudności w zakwalifikowaniu danej pracy jako komiks.

W Stanach Zjednoczonych w procesie projektowania, tworzenia oraz publikowania komiksów na duży rynek amerykański wykształciła się w specjalistycznych wydawnictwach praca zespołowa. Ze względu na zorganizowaną pracę w zespole w komercyjnych firmach wydających duże ilości serii wielu rodzajów komisów, podobnie jak w przypadku innych firm wydawniczych pracą kieruje zespół redakcyjny. W USA nastąpiła również charakterystyczna dla specyfiki komiksów specjalizacja zawodowa: projektanci – zajmujący się tworzeniem wyglądu postaci bohaterów, scenarzyści – tworzący warstwę fabularną historii, inkerzy – zajmujący się jedynie wykonaniem tzw. outline czyli czarnego rysunku tuszem, koloryści – nakładający tylko kolory oraz liternicy – rysujący jedynie dymki z tekstem oraz efekty z tym związane. Komercyjna metoda tworzenia komiksów początkowo charakterystyczna była dla USA gdzie działały korporacje medialne „przemysłowo” zajmujące się przetwarzaniem grafiki: The Walt Disney Company oraz podległego mu Marvel Comics oraz należący do koncernu Time Warner – DC Comics. Komercyjny sukces oraz globalny zasięg tych firm spowodował, że metody pracy zaadaptowali również producenci komiksów z innych krajów świata m.in. japońskich twórców Manga, a także rozwinął się on w niektórych państwach europejskich np. działająca w Polsce duńska firma Egmont.

Dla Europy jednak bardziej charakterystyczne jest zjawisko spersonalizowanych oraz indywidualnych form komiksowych. Dominuje tutaj komiks autorski gdzie komiksy tworzone są przez jednego twórcę, a najczęściej przez zespół dwóch autorów: scenarzysty oraz rysownika. Na kontynencie europejskim dzięki odmiennej metodzie tworzenia komiksów wytworzył się także komiks artystyczny oraz awangardowy, który w Stanach Zjednoczonych ma mniejsze znaczenie oraz niewielki udział na rynku komiksów.

Artyści czerpią często inspirację z książek, filmów i innych dziedzin sztuki. Od lat same stają się inspiracją nowo powstających filmów. Krótkie historie komiksowe umieszczane są w czasopismach, wydawane w formie zeszytów, albumów, czy wreszcie bibliofilskich edycji w ozdobnej oprawie.

• zeszyt – termin najczęściej odnosi się do amerykańskiego komiksu liczącego 24 strony i wydawanego w regularnych odstępach czasu (48 w typowym zeszycie frankofońskim). W Ameryce stosuje się na ich określenie słowo comics;
• album – najczęściej stosowane określenie jednego egzemplarza komiksu wydanego jako książka, stosowane też na określenie pojedynczego zeszytu;
  • one-shot – amerykańskie określenie dotyczące pojedynczego albumu, niebędącego częścią serii;
  • tomik – określenie stosowane dla określenia albumów mangi, czasami samo słowo manga jest używane w odniesieniu do tomiku. W Japonii stosuje się termin tankōbon^[6];
  • TPB – (od ang. trade paperback) określenie zbiorcze wydania kilku zeszytów / albumów. W potocznym języku środowiskowym czasem jako „trejd”;
• powieść graficzna – komiks wydany od razu jako książka lub zbiór kilku zeszytów^[7]. Część osób uważa, że ta forma komiksów posiada większe walory artystyczne; nieco mylne określenie, mające na celu odróżnianie „poważniejszych” albumów traktujących o poważniejszej tematyce niż przeciętny komiks; używane często, aby zastąpić pejoratywnie kojarzone w niektórych środowiskach określenie „komiks”;
• pasek komiksowy to krótka forma komiksowa publikowana pierwotnie w gazetach codziennych. W Ameryce stosuje się na ich określenie słowo comic strips;

Początków komiksu niektórzy badacze doszukują się już w średniowieczu^[8]. Tworzono historie obrazkowe z krótkimi komentarzami sławiące bohaterskie czyny czy historie świętych (np. tkanina z Bayeux). Na niektórych malowidłach czy miniaturach z ust przedstawionych postaci wychodziły banderole z ich wypowiedziami. Te formy graficzne zostają upowszechnione w czasach nowożytnych, gdy wraz z rozwojem druku, pojawiają się satyryczne grafiki polityczne. Za ojca współczesnego komiksu uważa się Rodolphe'a Töpffer'a oraz jego ilustrowane opowieści^[9].

Rozwój komiksów związany jest z rozwojem prasy XIX-wiecznej. Wówczas to zaczęto publikować w prasie codziennej krótkie historyjki obrazkowe w odcinkach. Miały one zwykle charakter komediowy, stąd też wywodzi się ich nazwa pochodząca z angielskiego słowa comic – "komiczny". Formę paska otrzymał komiks w początkach XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Ustaliły się jego typowe cechy: krótka i zwarta budowa złożona z kilku obrazków w formie paska, dymki z tekstami. Szybko zaczęły cieszyć się taką popularnością, że zaczęto je wydawać w formie zeszytów tzw. comic book. Do połowy XX wieku komiksy drukowane w gazetach były czarno-białe^[10]. Dopiero w latach 70. w czasie wzrostu popularności komiksów na całym świecie zaczął dominować druk w kolorze.

Za pierwsze komiksy uznaje się zwykle serię Yellow Kid / Hogan's Alley^[7][10] publikowane w New York World oraz New York Journal^[11].

W Polsce znajdującej się wówczas pod zaborami podobnie jak w innych częściach świata komiks ma swoje korzenie w XIX wiecznej grafice gazetowej oraz publikowanych w nich satyrycznych rysunkach. Najbardziej znanym ilustrowanym czasopismem satyrycznym, w którym ukazywały się odpowiedniki zachodnich "comic strips" na przełomie XIX i XX wieku było czasopismo Mucha wydawane od 1868 roku w Warszawie.

Pierwsze próby tworzenia całkowicie odrębnych, sekwencyjnych opowieści obrazkowych pojawiły się zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pierwszy cykl komiksowy ukazał się w Polsce w lutym 1919 roku we Lwowie na łamach tygodnika satyryczno-politycznego „Szczutek” i nosił tytuł „Przygody Szalonego Grzesia”^[12][13]. Komiks, który wychodził regularnie (ukazało się w sumie 28 powiązanych ze sobą odcinków, każdy składał się z 6 różnych obrazków). Akcja komiksu osadzona była w realiach tzw. „wojen o granice” w czasie których trwały walki żołnierzy polskich z Rosjanami, Ukraińcami, Niemcami i Czechami. Autorami komiksu byli Kamil Mackiewicz oraz pochodzący ze Stanisławowa Stanisław Wasylewski. Popularność komiksu sprawiła, że „przygody Grzesia” zostały wydane w 1920 roku we Lwowie w formie zeszytowej^[14].

Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce przyniosło całą serię różnego rodzaju komiksów i krótkich historyjek obrazkowych, wśród najbardziej poczytnych były na przykład ilustrowana historia Koziołka Matołka (1932) autorstwa Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza, gdzie sekwencje obrazków prezentujących akcję były opatrzone słownym komentarzem^[15], „przygody Froncka” o stosunkach polsko-niemieckich, „Przygody Wicka Buły w Raju” o zabarwieniu antysowieckim, „Heil Piffke” wyśmiewający politykę niemiecką względem Czech. Wśród światowych komiksów popularnością cieszyły się znane doskonale także obecnie przygody „Myszki Miki”, czy komiks Alexa Raymonda(inne języki) o Fleszu Gordonie (w tłumaczeniu na polski – „Błysk Gordon”)^[4].

W PRL nazwa „komiks” (jako jeden z atrybutów Zachodu) była niemile widziana przez władze komunistyczne. W mediach dyskutowano o szkodliwym wpływie komiksów na psychikę dzieci^[16]. Oficjalnie używanymi nazwami na komiksy były „historyjki obrazowe” (Tytus, Romek i A’Tomek) czy wręcz „kolorowe zeszyty” (Kapitan Żbik)^[17].

Marian Walentynowicz był także autorem rysunków żartobliwego komiksu „bez dymków” pt. „Walenty Pompka na wojnie” do tekstu Ryszarda Kiersnowskiego, drukowanego w 1957 r. przez ówczesny tygodnik dla młodzieży „Przygoda”. Jedne z pierwszych peerelowskich komiksów publikował także Szymon Kobyliński. Był on autorem komiksu „Stary zegar” z 1957 roku^[18] oraz trzech zeszytów z serii „Przygody pancernych i psa Szarika” (1970–1971). Publikował również w jednym z pierwszych magazynów komiksowych wydawanych w PRL – „Relaxie”^[19]. W drugiej połowie lat 70. formy komiksowe uprawiał również polski rysownik Andrzej Mleczko. Rysował on komiksowe satyryczne komentarze do spektakli teatralnych granych przez Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi^[20].

W czasopiśmie harcerskim „Świat Młodych” komiksy publikowała trójka wybitnych rysowników: Henryk Jerzy Chmielewski, Janusz Christa, Szarlota Pawel.

Rynek komiksowy w Polsce ulegał przeobrażeniom zwłaszcza po 1989 roku. Początkowo zdominowany przez tłumaczenia amerykańskich serii o superbohaterach, od początku XXI wieku stał się zróżnicowany. Rekordowy pod tym względem był 2015 rok, kiedy ukazało się po polsku blisko 900 komiksów (o 15 procent więcej niż rok wcześniej)^[21].

W 2008 roku zarządzeniem dyrekcji Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu powołano do życia Kolekcję Komiksów, która w lipcu 2017 roku została przekształcona w Pracownię Komiksu. Na początku 2020 roku w jej zbiorach znajdowało się ponad 15 tysięcy woluminów komiksów wydanych w Polsce oraz wielu innych krajach. Z wielu materiałów rzadkich należy wymienić gromadzone tam polskie ziny komiksowe, spuściznę po Henryku Derwichu oraz kolekcję komiksów Jerzego Skarżyńskiego^[22]. Biblioteka była wraz z Fundacją Centrala współorganizatorem niektórych edycji Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Komiksowej Ligatura (2009-2012), a od roku 2017 jest głównym organizatorem Poznańskiego Festiwalu Sztuki Komiksowej.

W pierwszej dekadzie XXI wieku, oprócz tradycyjnych komiksów drukowanych powstało wiele komiksów sieciowych, ukazujących się w różnych odstępach czasu w Internecie.

W 2018 r. w Muzeum Narodowym w Krakowie odbyła się wystawa „Teraz Komiks” (kuratorzy: Wojciech Jama, Tomasz Trzaskalik, Artur Wabik), na której zaprezentowano ponad 600 obiektów z lat 1871-2017, związanych z komiksem w Polsce^[23]. W ciągu niecałych 5 miesięcy trwania wystawy, odwiedziło ją niemal 37 tysięcy osób^[24].

W Polsce organizowane są imprezy popularyzujące sztukę komiksową. Są to:

• Bałtycki Festiwal Komiksu
• Festiwal Komiksowa Warszawa
• Festiwal Komiksów Historycznych
• Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier w Łodzi
• Krakowski Festiwal Komiksu
• Poznański Festiwal Sztuki Komiksowej^[25]

• manga – komiks japoński
• Zeszyty Komiksowe

• Krzysztof Teodor Toeplitz: Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego. Warszawa: Czytelnik, 1985. ISBN 83-07-01080-2.
• AdamA. Rusek AdamA., Tarzan, Matołek i inni: Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919–1939, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2001, ISBN 83-7009-315-9, OCLC 51101431 . Brak numerów stron w książce
• Marek Misiora, Bibliografia komiksów wydanych w Polsce, Poznań: Centrala 2010, ISBN 978-83-930146-2-0
• Michał Traczyk: Komiks na świecie i w Polsce. Dragon, 2016. ISBN 978-83-7887-067-8.