Wolsztyn

Pierwsze ślady osadnictwa i działalności człowieka na terenie ziemi wolsztyńskiej pochodzą z okresu kultury wczesnołużyckiej, o czym świadczą znalezione tam naczynia gliniane. Przypuszcza się, że w rejonie ujścia Dojcy do Jeziora Berzyńskiego istniało w IX–X wieku obronne grodzisko^[1]. Pierwsze dokumenty mówiące o tym terenie pochodzą dopiero z połowy XII wieku^[5]. Około 1285 powstała osada, którą założyli cystersi z pobliskiego klasztoru w Obrze i która rozwinęła się lepiej niż Niałek Wielki i Komorowo (włączone do miasta)^[1].

Początki Wolsztyna związane są z handlem wełną, a także z produkcją sukna i sukiennictwem^[1]. W ciągu wieków nawiedzały miasto klęski żywiołowe – pożary i epidemie – z których najgroźniejsze wybuchły w latach: 1469, 1630, 1710 i 1810 r.

U schyłku XVIII wieku Wolsztyn liczył ponad półtora tysiąca mieszkańców. Wśród nich najwięcej było kupców, młynarzy, piwowarów i szewców. Pod koniec stulecia ten pomyślny dla miasta stan gospodarczy uległ zmianie.

Rok 1793, a z nim II rozbiór Polski zmienił sytuację Wolsztyna. Miasto weszło w granice Królestwa Pruskiego pod nazwą Wollstein. Oznaczało to oderwanie go od dotychczasowego zaplecza, jakim były dlań ziemie Rzeczypospolitej.

W roku 1811 miasto liczyło 1810 mieszkańców (224 domy)^[6]. 26 lat później (1837) spis urzędowy wykazał 2587 osób (w tym 834 Żydów)^[6]. Ludność niemiecka 3-krotnie przewyższała polską. Miasto należało do Apolinarego Gajewskiego i miało trzy szkoły, dwa szpitale, kościół katolicki, kościół ewangelicki (z superintendentem) oraz synagogę^[6]. Budowę kościoła ewangelickiego i synagogi współfinansował rząd pruski^[6]. W mieście urzędował sąd ziemsko-miejski oraz landrat powiatu Bomst^[6]. Zajęciem wolsztynian było tkactwo, garbarstwo i sukiennictwo^[6].

W II poł. XIX posiadające mieszany charakter etniczny miasto stało się areną nasilających się, urzędowych nacisków germanizacyjnych. Na skutek działalności Hakaty zmniejszył się stan posiadanej w rękach polskich ziemi.

W czasie powstania wielkopolskiego oddziały polskie w sile 800 powstańców przejęły kontrolę nad miastem 5 stycznia 1919^[1]. W tym samym roku powstał powiat wolsztyński^[1].

W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonował komisariat Straży Granicznej i placówka II linii SG „Wolsztyn”^[7].

W czasie II wojny światowej z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. Na terenie miasta (w dzielnicy Komorowo) znajdowały się obozy pracy i obozy jenieckie^[1]. Okupację niemiecką Wolsztyna zakończyło wkroczenie w dniu 26 stycznia 1945 oddziałów 7 samodzielnego korpusu kawalerii gwardii i 33 armii I Frontu Białoruskiego^[8].

Pod koniec lat 50. powstało w mieście Muzeum dr. Roberta Kocha przy szpitalu powiatowym^[9].

Długość dróg powiatu wolsztyńskiego wynosi 650 km. Główną arterią komunikacyjną powiatu wolsztyńskiego jest droga krajowa nr 32 przechodząca przez Wolsztyn, łącząca Poznań z Zieloną Górą.

Poza tym ważnymi szlakami łączącymi Wolsztyn głównie z zachodnim obszarem Wielkopolski są drogi wojewódzkie: 303 (Wolsztyn-Babimost), 305 (Wolsztyn-Nowy Tomyśl) oraz 315 (Wolsztyn-Nowa Sól).

Głównym węzłem transportu drogowego jest przystanek autobusowy w Wolsztynie. Na terenie powiatu wolsztyńskiego swoje usługi świadczą: PKS Zielona Góra, Poznań, i spółka Feniks V – własność PKS Żary.

Linie kolejowe zapewniają dostęp komunikacyjny w układzie regionalnym dla Wolsztyna. Przez Wolsztyn prowadzi linia kolejowa z Poznania oraz z Leszna do Zbąszynka.

Jeszcze kilkanaście lat temu miasto było znaczącym węzłem komunikacji kolejowej, gdyż funkcjonowały linie z 5 kierunków. Z biegiem lat zaczęto wycofywać z użytku kolejne połączenia, czego przykładem było w 1994 r. zaprzestanie kursów do Nowej Soli i Sulechowa.

Około 6 km na zachód od miasta znajduje się lądowisko Powodowo.

Źródło^[10][11]:

• Piramida wieku mieszkańców Wolsztyna w 2014 roku.

W Wolsztynie funkcjonuje od 2006 roku fabryka światowego koncernu Firestone – produkuje głównie na eksport amortyzatory do autobusów i ciężarówek. Ważnymi pracodawcami są także firmy Nexbau - producent okien i Gorgiel oferujący grzejniki. Działają tutaj także zakład przetwórczy owoców i warzyw, fabryka mebli oraz fabryka akcesoriów metalowych z głównym nastawieniem na eksport bardzo szerokiego asortymentu okuć, zamków, profili metalowych wykorzystywanych w przemyśle meblarskim i metalowym. W okolicach Wolsztyna działają firmy z branży spożywczej.

Wokół Wolsztyna znajdują się następujące obiekty krajobrazowe^[12]:

• Jeziora Zbąszyńskie;
• Pszczewski Park Krajobrazowy;
• Przemęcki Park Krajobrazowy;
• Pojezierze Sławskie;
• Dolina Dojcy (Jezioro Wolsztyńskie i Berzyńskie);
• Bagno Chorzemińskie.

W 2020 roku objęto ochroną kasztanowca zwyczajnego o obwodzie 414 cm rosnącego na zapleczu Muzeum Dr Roberta Kocha^[13]

Hala Sportowa „Świtezianka” była miejscem spotkań o charakterze międzynarodowym (m.in. eliminacje grupowe w hokeju halowym kobiet do Mistrzostw Świata w 2007 roku, mecze juniorów reprezentacji Polski i Egiptu w 2004 roku). W mieście odbyły się finały Mistrzostw Świata Women´s U19 WFC 2008. W 2007 roku (wiosną) odbyły się w Wolsztynie rozgrywki o Mistrzostwo Polski Juniorów w piłce ręcznej, w których drugie miejsce zajął zespół KPR Wolsztyniak. Od 2007 roku na jeziorze wolsztyńskim odbywają się corocznie zawody kajakarskie. W grudniu 2008 roku została oddana do użytku Miejska Pływalnia, na której to od 16 marca 2010 roku rozpoczęły się treningi klubu pływackiego – UKS „3 WODNIK Wolsztyn”. Klub ten reprezentuje powiat wolsztyński m.in. na Grand Prix w Śremie, Mistrzostwach Wielkopolski LZS oraz w licznych zawodach rozgrywanych w Wielkopolsce i woj. lubuskim. W Wolsztynie mieści się również Stadionie Ośrodka Sportu i Rekreacji im. Józefa Piłsudskiego, na którym występuje klub piłkarski Grom Wolsztyn^[14].

Klubami Wolsztyna są m.in.:

• piłkarski Klub Sportowy „Grom” Wolsztyn, założony 7 kwietnia 1945 roku^[14]
• Klub Piłki Ręcznej „Wolsztyniak” Wolsztyn, założony 5 listopada 1994 roku i wywodzący się z sekcji piłki ręcznej Gromu Wolsztyn^[15]
• UMKS „Iskra” Wolsztyn (lekkoatletyka i badminton)
• MUKS „Kolejarz” APR Wolsztyn (piłka nożna)
• KR „Lokomotywa” Wolsztyn (rugby)
• UKS „3 Wodnik” Wolsztyn (klub pływacki)
• Klub Sportowy Zryw Wolsztyn (klub kajakarski)

W okresie międzywojennym w Wolsztynie istniały^[14]:

• „Unitas” Wolsztyn, klub piłkarski założony 1 czerwca 1921 roku, zespół dokonał fuzji z Sokołem 26 sierpnia 1928 roku, występował na dzisiejszym Stadionie Ośrodka Sportu i Rekreacji im. Józefa Piłsudskiego, który został otwarty 14 czerwca 1931 roku, sukcesem klubu jest m.in. IV poziom rozgrywek;
• „Czarni” Wolsztyn, klub posiadający sekcję piłki nożnej, hokeja na lodzie i tenisa, założony 1 lipca 1927 roku;
• Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Wolsztyn, założone 21 września 1921 roku;
• „Jordan” Wolsztyn, klub szkolny założony 5 stycznia 1919 roku i zlikwidowany w lipcu 1934 roku.

• Kościół parafialny pw. NMP (farny) Niepokalanie Poczętej, ul. Kościelna – najcenniejszy zabytek w mieście – późnobarokowy, powstał w II poł. XVIII w. Obecny kształt kościoła jest wynikiem remontów dokonanych w latach 1925 (zakrystia), 1987 (hełm wieży).
• Poewangelicki kościół filialny Wniebowstąpienia Pańskiego.

• Klasztor pocysterski i opactwo oo. Cystersów w Obrze – założył je w 1231 r. Sędziwój – kantor katedry gnieźnieńskiej. Pierwsza świątynia przetrwała do XVI w. W 1596 r. poświęcenia nowego klasztoru i kościoła dokonał Jakub Brzeźnicki, biskup pomocniczy poznański. Obecny kościół pochodzi z XVII w. Jego gospodarzami od 1920 r. są Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej.
• Pałac i park, ul. M. Drzymały 12 – zabytkowy park nad Jeziorem Wolsztyńskim w stylu angielskim z rzadkimi gatunkami drzew (miłorząb dwuklapowy, dąb), w którym stoi pałac neoklasycystyczny z początku XX wieku. Obecnie pałac jest zamknięty.
• Izba pamięci Roberta Kocha, ul. Roberta Kocha 12 – budynek dawnego szpitala, w którym pracował Robert Koch, laureat Nagrody Nobla. Obecnie znajduje się tu muzeum dr Roberta Kocha.
• Skansen Budownictwa Ludowego Zachodniej Wielkopolski, ul. Bohaterów Bielnika 26 – znajduje się tu kilka typowych dla tego regionu wiejskich zagród wraz z wyposażeniem wnętrz, m.in. karczma z 1706 r., stodoła zrębowa, stajnia z wozownią, studnia zrębowa, chałupa parobka, zrębowa chata, obora z wozownią oraz wiatrak „Koźlak” z 1603 r.
• Muzeum Regionalne im. Marcina Rożka, ul. 5 Stycznia 34 – mieszkał tu znany rzeźbiarz i malarz Marcin Rożek. Jest on autorem m.in. pomnika Bolesława Chrobrego w Gnieźnie i Siewcy w Luboniu. W muzeum prezentowane są pamiątki po artyście oraz materiały dotyczące historii Wolsztyna i okolic. W ogrodzie zachowało się kilka rzeźb artysty.
• Synagoga z 1842 r., spłonęła 30 grudnia 2009 r.
• Parowozownia Wolsztyn

• Parowozownia Wolsztyn (ul. Fabryczna) – jedyny obiekt w Europie, gdzie parowozy normalnotorowe (przystosowane do jazdy po torze o standardowej szerokości 1435 mm) obsługują planowy ruch pasażerski. Znajduje się tutaj ok. 30 sztuk tych pojazdów, m.in. unikalna lokomotywa Ok1, Ok22, oraz zabytkowe wagony. Najcenniejszym eksponatem jest parowóz Pm36, z 1937 r. wyprodukowany w fabryce w Chrzanowie, który potrafi osiągać szybkość do 130 km/h. Parowozy prawie codziennie prowadzą planowe pociągi osobowe. W dni robocze kursują na trasie do Leszna, w soboty do Poznania. Czasami organizowane są również przejazdy retro i specjalne pociągi okolicznościowe. Parowozownia jest dostępna dla turystów całorocznie i całodobowo. Co roku na przełomie kwietnia i maja ma miejsce „Parada Parowozów” oraz w okolicach maja organizowane jest widowisko "Światło, Para Dźwięk". Jubileuszową paradę w 2007 roku obejrzało ponad 20 tysięcy turystów^[16].

Z dziejami Wolsztyna związali swe życie m.in.:

• Józef Hoene-Wroński – filozof i matematyk urodzony w Wolsztynie w 1776 r.^[1]
• Robert Koch – uczony, lekarz, laureat Nagrody Nobla. W latach 1872–1880 jako skromny lekarz powiatowy w Wolsztynie dokonał swych pierwszych odkryć^[1], wykrył zarazek wąglika, który dziesiątkował wówczas bydło. Później, znany już w medycynie i świecie nauki, pracując w Berlinie odkrył prątki gruźlicy.

• Szkoły:
  • Szkoła Podstawowa nr 1
  • Szkoła Podstawowa nr 2
  • Szkoła Podstawowa nr 3
  • Szkoła Podstawowa nr 5
  • Zespół Szkół Specjalnych w Wolsztynie
  • Zespół Szkół Zawodowych im. Marcina Rożka
  • Zespół Szkół Ogólnokształcących i Profilowanych im. Marii Skłodowskiej-Curie*
• Biblioteki:
  • Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn
  • Biblioteka Pedagogiczna Poznań – oddział Wolsztyn

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Józefa Opiekuna Kościoła Świętego
  • parafia Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • Zbór w Wolsztynie
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Wolsztyn (w tym grupa ukraińskojęzyczna) – Sala Królestwa ul. Fabryczna 11^[17]

• Lubin (Niemcy)
• Domont (Francja)
• Maasbree (Holandia)
• Neunkirchen (Niemcy)
• Bad Bevensen (Niemcy)
• Mór (Węgry, od 2016)^[18]

• Cmentarz Żołnierzy Radzieckich w Wolsztynie
• Cmentarz żydowski w Wolsztynie
• Cmentarz ewangelicki w Wolsztynie
• Wolsztyn (stacja kolejowa)
• Gajewscy herbu Ostoja

• Paweł Anders: Jeziora Wolsztyńsko-Zbąszyńskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989.
• Władysław Korcz: Wolsztyn - zarys dziejów [w:] Babimost, Kargowa, Wolsztyn. Z dziejów i współczesności, Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Kultury 1981. ISBN 8300002278

• Strona internetowa Wolsztyna
• Powstanie Wielkopolskie – Walki o Wolsztyn i Rostarzewo 5 stycznia 1919 r. (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
• Wolsztyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 858 .