Mormonizm w Utah
Mormonizm w Utah – obecność i struktury wyznań należących do ruchu świętych w dniach ostatnich w Utah. Mormonizm jest największą tradycją religijną w stanie, odciskającą swoje piętno na większości aspektów życia codziennego. Skupia wiernych rozmaitych kościołów, w tym Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich oraz Społeczności Chrystusa czy różnych wspólnot odwołujących się do mormońskiego fundamentalizmu. Mormonizm wywarł przemożny wpływ na kulturę Utah, w tym na stanową symbolikę, praktyki nazewnicze, kuchnię czy tradycję ludową.
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich
[edytuj | edytuj kod]Mormonizm odegrał kluczową rolę we współczesnej historii Utah. Terytorium stanowiło główny cel migracji świętych w dniach ostatnich zarówno w samych początkach tej tradycji, jak i na przestrzeni przynajmniej kolejnych pięciu dekad. Pierwsza grupa mormońskich pionierów przybyła do doliny Jeziora Słonego 24 lipca 1847[1]. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, największa denominacja mormońska, finansował i inicjował szeroko zakrojoną kolonizację daleko wykraczającą poza współczesne granice stanu[2]. Stał także za początkową ewolucją polityczną obszarów, które obecnie wchodzą w skład stanu. Niejako naturalną konsekwencją akcji kolonizacyjnej był stan Deseret[3][4]. Utworzony przez najwyższych przywódców kościelnych z Brighamem Youngiem na czele obejmował nie tylko całe terytorium obecnego stanu Utah, ale również części współczesnych stanów Kolorado, Wyoming, Idaho, Nevada, Oregon, Kalifornia oraz Arizona[5].
W literaturze zauważono, że wczesna historia polityczna Utah jest niemożliwa do oddzielenia od dziejów Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Najistotniejsze wydarzenia we wczesnych dziejach współczesnego Utah, takie jak utworzenie terytorium Utah (1850)[6], wojna z lat 1857–1858 czy przyjęcie terytorium do unii jako kolejnego stanu wchodzącego w skład Stanów Zjednoczonych (1896), wynikają bezpośrednio z doktryny i wewnętrznych uwarunkowań politycznych największej mormońskiej denominacji[7][8]. Kościół ten jest dominującym podmiotem również we współczesnym Utah, wywierając przemożny wpływ na jego życie polityczne, gospodarcze czy kulturalne[9][10]. Także w Utah znajduje się jego siedziba, dokładniej w stanowej stolicy Salt Lake City[11][12]. Spośród siedemnastu stojących na czele wspólnoty prezydentów ośmiu urodziło się w Utah[13].
Wpływ Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich na struktury władzy w Utah jest potwierdzany przez liczne źródła[14]. Zdecydowana większość aktywnych w Utah polityków, tak na szczeblu stanowym, jak i samorządowym, przynależy do największej mormońskiej denominacji[15]. Większość reprezentujących Utah na poziomie federalnym senatorów oraz członków Izby Reprezentantów również historycznie przynależała do największej grupy religijnej łączonej ze świętymi w dniach ostatnich. Wszyscy reprezentanci Utah w Kongresie 118. kadencji są ochrzczonymi członkami Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[16]. Ogromne wpływy tejże właśnie wspólnoty doprowadziły do pojawienia się w Utah organizacji oraz osób, które krytykę Kościoła uczyniły głównym elementem swej obecności w życiu publicznym[17]. Wskazuje się tutaj nade wszystko na związanych ze środowiskiem ewangelicznych chrześcijan Jeralda oraz Sandrę Tannerów, jak również stojącego na pozycjach bardziej liberalnych Johna Dehlina[18][19][20]. Tannerowie stali za powołaniem Utah Lighthouse Ministry (UTLM)[21]. Dehlin natomiast stworzył podkast Mormon Stories Podcast[22][23].
Praktyczna wszechobecność Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Utah widoczna jest również w jego niezwykle rozbudowanych strukturach organizacyjnych w tym terytorium. Utah jako jedyny amerykański stan stanowi samodzielny obszar Kościoła[24]. W stanie funkcjonuje 629 palików, odpowiedników katolickich diecezji[25][26]. W ich ramach funkcjonuje z kolei 5412 kongregacji, w tym 5094 okręgi oraz 318 gmin. Dodatkowo na terytorium Utah działalność swą prowadzi także 10 misji oraz 2 dystrykty. W stanie znajduje się 17 świątyń. Uniwersytet Brighama Younga (BYU), najistotniejsza część kościelnego systemu edukacyjnego, ma swoją siedzibę w Provo[27]. Wedle oficjalnych statystyk kościelnych członkami Kościoła w latach 20. XX stulecia było 60.5 % wszystkich mieszkańców stanu. W kolejnych dekadach odsetek ten wykazywał tendencję wzrostową, by w latach 70. XX wieku sięgnąć 71.5 % stanowej populacji[28]. Według danych za lata 20. XXI stulecia członkami Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich było blisko 2,2 miliona mieszkańców Utah[29][30]. Tym samym Utah wyróżnia się na tle wszystkich amerykańskich stanów jako stan z największą grupą obywateli należących do pojedynczej organizacji religijnej[31][32].
Należy przy tym pamiętać, że oszacowanie rzeczywistej liczby członków Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w stanie nie jest zadaniem łatwym. Nie było to czynnością prostą i dającą jednoznaczne rezultaty również w ujęciu historycznym[33]. Wynika to z między innymi ze sposobu w jaki sama wspólnota gromadzi i opracowuje informacje na ten temat[34]. Metodologia ta ma zresztą uzasadnienie nie tyle w praktyce administracyjnej grupy, co raczej w jej teologii[35]. Badania niezależne wskazują zazwyczaj na liczby dosyć wyraźnie mniejsze[29].
Społeczność Chrystusa
[edytuj | edytuj kod]Dominacja Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w życiu religijnym Utah nie ulega wątpliwości. Nie oznacza ona niemniej, iż jest to jedyny Kościół odwołujący się w swoich naukach do Josepha Smitha obecny w stanie. Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, od 2001 znany jako Społeczność Chrystusa, obecny był w Utah już w okresie, w którym obecny stan był jeszcze terytorium[36][37]. Relacje między tymi wspólnotami w Utah były przez wiele lat naznaczone silnymi napięciami, w dużej mierze sięgającymi swoją genezą do kryzysu sukcesyjnego po zamordowaniu Josepha Smitha w 1844[38]. Utah, szczególnie jako terytorium, było kluczowym obszarem misyjnym dla Zreorganizowanego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Grupa ta ukształtowała się przede wszystkim wokół kwestii legitymacji apostolskiej. Twierdziła, że prezydent Kościoła powinien być potomkiem Josepha Smitha w linii prostej[39]. Tym samym rzucała bezpośrednie wyzwanie Brighamowi Youngowi i innym przywódcom kościelnym w Utah. Przez podjęcie aktywności misyjnej w terytorium zgłaszała tak naprawdę pretensje do przywództwa w całym mormonizmie. Pierwszych starszych, którym powierzono zadanie ewangelizacji Utah, powołano już w 1863[37]. W kolejnych dekadach, mimo jedynie umiarkowanego sukcesu, Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich wysyłał swoich misjonarzy z dużą regularnością. Szczególnie silnie zapisały się tak w historii Utah, jak i całego mormonizmu wizyty misyjne składane przez członków rodziny Smithów, założycielskiej rodziny całego ruchu świętych w dniach ostatnich. Posługę misyjną w takim właśnie charakterze pełnili w Utah zatem chociażby Joseph Smith III, Alexander Hale Smith, David H. Smith czy Frederick M. Smith. Z uwagi na szczególną pozycję rodu w mormonizmie, w tym w mormońskiej teologii[40], ich wizyty wzbudzały znaczące zainteresowanie. Pozwalały też na kontakty wzajemne między potomkami Josepha Smitha oraz jego starszego brata Hyruma Smitha[37].
Zwłaszcza przed 1890 Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich przyciągał zamieszkujących Utah świętych w dniach ostatnich, którzy z rozmaitych powodów byli przeciwni małżeństwom pluralistycznym czy krytyczni wobec przywódców Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Po porzuceniu religijnie motywowanej poligamii przez tę właśnie denominację Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich zaczął tracić tak na znaczeniu, jak i atrakcyjności. Z perspektywy zamieszkujących Utah wiernych identyfikujących się z mormonizmem stawał się też stopniowo nazbyt podobny do Kościołów protestanckich. Proces ten przyspieszył zwłaszcza od lat 50. XX wieku. Marginalizacja Zreorganizowanego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach w Utah została zauważona w literaturze. W latach 90. XX stulecia obecność tej wspólnoty w stanie ograniczała się jedynie do trzech niewielkich gmin, kolejno w Ogden, Salt Lake City oraz Orem[37].
Mormoński fundamentalizm
[edytuj | edytuj kod]Złożony kontekst historyczny i kulturowy mormonizmu w Utah sprawił, iż stan, a wcześniej i terytorium, są i były miejscem, w którym funkcjonują rozmaite grupy odwołujące się w swoim nauczaniu oraz praktykach do mormońskiego fundamentalizmu, w tym do integralnie z nim związanych małżeństw pluralistycznych. Wśród najistotniejszych ugrupowań tego typu wymienić należy Fundamentalistyczny Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Ta powstała w 1991 wspólnota jest jedną z najbardziej radykalnych grup przynależnych do szeroko pojętego ruchu świętych w dniach ostatnich. Jego wierni żyją w komunach zarządzanych wedle tak zwanego zjednoczonego porządku, który zakłada między innymi nadzorowaną przez przywódców kapłańskich wspólnotę własności. Jednym z głównych ośrodków grupy w Utah jest miasto Hildale[41]. Inną wspólnotą fundamentalistyczną obecną w Utah jest Kościół Chrystusa w Dniach Ostatnich[42]. Zorganizowany został formalnie w 1977, a jego siedzibą jest Salt Lake City[43]. Grupa, wraz ze swoimi oficjalnymi strukturami, stanowi niemniej jedynie część większej sieci, której początki sięgają 1935[44]. Kluczowym elementem tejże sieci jest powstałe w 1941 Davis County Cooperative Society[45]. Skupia ono dziesiątki firm oraz dysponuje znacznymi środkami finansowymi szacowanymi na wiele milionów dolarów. Fundusze te, podobnie jak w przypadku Fundamentalistycznego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, gromadzone są zgodnie z zasadami zjednoczonego porządku[46]. Również i ta wspólnota znana jest z doktrynalnego radykalizmu. W jej wierzeniach powszechne dla wszystkich świętych w dniach ostatnich przywiązywanie ogromnego znaczenia do rodowodu i pochodzenia przybrało szczególnie specyficzne formy. Pragnienie, by przynależne do grupy rodziny uczynić czystymi, doprowadziło do aranżowanych przez przywódców kapłańskich małżeństw między bliskimi krewnymi. Na przełomie XX i XXI stulecia Kościół Chrystusa w Dniach Ostatnich stał się z tych właśnie powodów obiektem zainteresowania stanowego wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania. Jego kierownictwo oskarżane oraz skazywane było w sprawach związanych z molestowaniem seksualnym, przemocą wobec małoletnich czy wyłudzeniami ze stanowego systemu opieki społecznej[47].
Do mormońskich fundamentalistów obecnych w Utah dodać należy jednocześnie także grupy odrzucające małżeństwa pluralistyczne, takie jak Zjednoczone Bractwo Apostolskie (AUB)[42]. W latach 80. XX stulecia wzniosła ona w Bluffdale swój dom obdarowania[48]. W tym też mieście ma ona swoją siedzibę[49]. Wspólnota nie uznaje się za odrębny Kościół, a raczej za kontynuatora tradycji porzuconych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich po 1890. Dodatkowo grupa włączyła do swej praktyki religijnej tak zwane wyższe prawo czystości moralnej, zobowiązujące do całkowitej wstrzemięźliwości seksualnej po przekroczeniu granicy wieku umożliwiającego prokreację[50]. Niekiedy za ruch o charakterze fundamentalistycznym uznaje się także społeczność skupioną wokół Denvera Snuffera[51]. Zaczęła się ona formować około 2013, zatem w okresie, w którym jej twórca, prawnik z Salt Lake City, został ekskomunikowany przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[52]. Opowiada się za bardziej oddolnym i nieformalnym przeżywaniem mormońskiej duchowości. Kładzie większy od denominacji macierzystej nacisk na objawienia oraz wizje, postuluje także wykorzystywanie kapłaństwa oraz odprawianie obrzędów zbawczych poza sformalizowaną strukturą prawną[53]. Odwołuje się do zmodyfikowanej oraz poszerzonej wersji tradycyjnego mormońskiego kanonu pism świętych[54]. Uznaje także, iż prorocza posługa Josepha Smitha stanowiła jedynie nieudaną próbę przywrócenia Ewangelii. Ruch liczy sobie między 5 a 10 tysięcy zwolenników[55]. Niektórzy z nich uważają przy tym Snuffera za proroka[56].
Poligamia pozostaje kwestią wysoce delikatną w stanowym dyskursie publicznym[57]. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich uznaje praktykowanie poligamii za grzech pociągający za sobą karę ekskomuniki czy też wycofania członkostwa. Współpracuje też z organami ścigania w zwalczaniu tego zjawiska[58]. Podobnie delikatnym tematem pozostają inne elementy dawnej mormońskiej ortodoksji[59]. Zalicza się do nich chociażby nauki dotyczące osób afrykańskiego pochodzenia[60][61][62].
Wpływ mormonizmu na kulturę Utah
[edytuj | edytuj kod]Mormonizm, niezależnie już od denominacji, wywarł przemożny wpływ na kulturę Utah. Specyficzne praktyki nazewnicze, obecne wśród zamieszkującej stan ludności, korzenie mają w mormonizmie, w jego kanonie pism świętych lub w jego historii[63]. Pszczoła miodna, wywiedziona z Księgi Mormona, znajduje się na pieczęci stanowej i jako oficjalny symbol stanowy ma bardzo szerokie zastosowanie[64][65][66]. Rocznica przybycia świętych w dniach ostatnich do doliny Jeziora Słonego jest obchodzona w stanie jako Dzień Pioniera. Święto to jest jednym z największych tego typu wydarzeń w Stanach Zjednoczonych[67].
Elementy kultury ludowej Utah, takie jak legenda o trzech Nefitach, korzenie swoje mają w mormonizmie[68][69]. Religia ta wywiera również znaczący wpływ na stanowe tradycje kulinarne. Jednym z istotnych źródeł tego wpływu jest tak zwane słowo mądrości, swoisty mormoński kodeks zdrowotny[70][71]. Relatywnie wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego w stanie wiąże się bezpośrednio z mormonizmem[72]. W religii tej bowiem rodzina stanowi centralny element całego systemu wierzeń. Jest również podstawową i jedyną jednostką, w której osiąga się wywyższenie, ostateczny cel doświadczenia religijnego dla każdego pobożnego świętego w dniach ostatnich[73]. Znaczna część populacji Utah włada, przynajmniej w pewnym stopniu, językiem obcym. Wiąże się to bezpośrednio przede wszystkim z szeroko zakrojonym programem misyjnym Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[74]. Ogromną popularność firm opierających się na marketingu wielopoziomowym w stanie również wyjaśniano wpływem mormonizmu. Wskazywano, że zżyte ze sobą, niekiedy zamknięte na wpływy z zewnątrz społeczności świętych w dniach ostatnich stanowią środowisko, w którym takowe przedsiębiorstwa rozwijają się szczególnie prężnie[75]. Zauważano również dodatkowo zbieżność między umiejętnościami nabywanymi przez mieszkańców Utah podczas mormońskiej służby misyjnej a tymi przydatnymi w sprzedaży bezpośredniej[76]. Częste występowanie wśród stanowej populacji zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych o podłożu religijnym również łączy się z mormonizmem[77][78].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pioneer Trek of 1847, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 6963, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Colonization, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 1860-1861, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Deseret, state of, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 2314, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Davis Bitton, Thomas G. Alexander: Historical Dictionary of Mormonism Third Edition Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, No. 89. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2008, s. 56–57. ISBN 978-0-8108-6251-7.
- ↑ Brinkerhoff 2013 ↓, s. 142.
- ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9583, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9589, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Utah War, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9611-9624, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 163.
- ↑ James B. Allen: THE CHURCH OF JESUS CHRIST OF LATTER-DAY SAINTS. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
- ↑ 4.0 Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 148, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ Quinn 1998 ↓, s. 1.
- ↑ Christine Rappleye: Family foundations: Early homes of the 17 Church presidents. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2022-02-13. [dostęp 2023-11-16]. (ang.).
- ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 3.
- ↑ AP: Utah’s theocratic past colors church-state perceptions. [w:] Deseret News [on-line]. deseret.com, 2003-05-17. [dostęp 2023-11-18]. (ang.).
- ↑ Christine Rappleye: How many Latter-day Saints are in the 118th U.S. Congress?. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2023-01-14. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).
- ↑ Foster 1984 ↓, s. 35.
- ↑ Roper 1992 ↓, s. 169.
- ↑ Foster 1984 ↓, s. 44.
- ↑ Mason 2023 ↓, s. 80.
- ↑ BYU, Tanner, Sandra, 1941-, [w:] BYU Library – Special Collections [online], byu.edu [dostęp 2024-02-15] (ang.).
- ↑ John Dehlin , Lindsay Hansen Park , Turning The Mic On John A Celebration Of 10 Years Of Mormon Stories, [w:] Sunstone [online], sunstone.org, 2015 [dostęp 2024-02-15] (ang.).
- ↑ ‘Mormon Stories’ Podcast Founder Contemplates Excommunication. [w:] NPR [on-line]. npr.org, 2015-02-01. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
- ↑ Area. [w:] Newsroom [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
- ↑ Quinn 1994 ↓, s. 57.
- ↑ Stake President. [w:] Newsroom [on-line]. newsroom.churchofjesuschrist.org. [dostęp 2022-12-16]. (ang.).
- ↑ Brigham Young University, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 1171, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Phillips 1999 ↓, s. 77.
- ↑ a b Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 169.
- ↑ Utah. [w:] Newsroom [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
- ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9577, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 2.
- ↑ Phillips 1999 ↓, s. 73-74.
- ↑ Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 165.
- ↑ Eliason 2015 ↓, s. 218.
- ↑ Smith 2006 ↓, s. 185.
- ↑ a b c d Roger D. Launius: THE REORGANIZED CHURCH OF JESUS CHRIST OF LATTER DAY SAINTS IN UTAH. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-16]. (ang.).
- ↑ Russell 2018 ↓, s. 7.
- ↑ Russell 2006 ↓, s. 28–29.
- ↑ M. Russell Ballard: The Family of the Prophet Joseph Smith. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1991. [dostęp 2021-03-11]. (ang.).
- ↑ 4.17.2.3 Fundamentalist Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 274–275, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ a b Wójtowicz 2016 ↓, s. 83.
- ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 287, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 285, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 285–286, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 286–287, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 287–288, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ Nate Carlisle: Right after the Mormon church gave blacks the priesthood, a polygamous offshoot saw its ranks grow. [w:] The Salt Lake Tribune [on-line]. sltrib.com, 2018-05-25. [dostęp 2021-07-04]. (ang.).
- ↑ 4.17.1 Apostolic United Brethren, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 200, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.17.1 Apostolic United Brethren, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 200–201, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ Rhett Wilkinson: Mormonism Has a New Religion – and it Has a Prophet, Named Denver Snuffer. [w:] The Good Men Project [on-line]. goodmenproject.com, 2018-05-03. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
- ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 466, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 468, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 470–471, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ B.H. Roberts Foundation: Denver Snuffer and the Remnant Movement. [w:] Mormonr Make Mormonism Peculiar Again [on-line]. mormonr.org. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
- ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields , Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 468–469, ISBN 978-1-56085-401-2 .
- ↑ B.H. Roberts Foundation: Polygamy and Population Growth. [w:] Mormonr Make Mormonism Peculiar Again [on-line]. mormonr.org. [dostęp 2023-11-20]. (ang.).
- ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1095. ISBN 978-0-02-904040-9.
- ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 7.
- ↑ Priesthood, Revelation on, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 3523-3527, ISBN 1-60908-059-9 .
- ↑ Nzojibwami, Christensen i Prince 2018 ↓, s. 220.
- ↑ Kimball 2008 ↓, s. 1.
- ↑ Kirsten Sorenson: Unusual names declare, „I’m a Utah Mormon”. [w:] The Herald Journal [on-line]. wesclark.com, 1997-06-30. [dostęp 2021-11-03]. (ang.).
- ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 371. ISBN 978-0-02-904040-9.
- ↑ PBS: The Mormons Map: Forced Migrations. [w:] American Experience [on-line]. pbs.org. [dostęp 2022-08-27]. (ang.).
- ↑ Davis Bitton, Thomas G. Alexander: Historical Dictionary of Mormonism Third Edition Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, No. 89. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2008, s. 56. ISBN 978-0-8108-6251-7.
- ↑ Steven L. Olsen: PIONEER DAY. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
- ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill , Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6641, ISBN 1-4621-1685-X .
- ↑ Wilson 1988 ↓, s. 14–15.
- ↑ Julia Moskin: PIONEER DAY. [w:] The New York Times [on-line]. nytimes.com, 2012-01-24. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
- ↑ Word of Wisdom, [w:] Arnold K. Garr , Richard O. Cowan , Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 10205, ISBN 1-57345-822-8 .
- ↑ Genetics in Utah. [w:] Learn Genetics [on-line]. learn.genetics.utah.edu. [dostęp 2024-03-04]. (ang.).
- ↑ Family, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 1509-1510, ISBN 1-60908-059-9 .
- ↑ Henrichsen 2001 ↓, s. 63–64.
- ↑ Jana Riess: 10 reasons Mormons dominate multi-level marketing companies. [w:] Religion News [on-line]. religionnews.com, 2017-06-20. [dostęp 2023-11-15]. (ang.).
- ↑ Orla McGrath: Expert explains why Mormon women embrace multi-level marketing. [w:] Colorado Arts and Sciences Magazine [on-line]. colorado.edu, 2023-04-24. [dostęp 2023-11-15]. (ang.).
- ↑ Lauren Adkins: Scrupulosity: Find Help for Religious OCD in Utah. [w:] The Center For Couples and Families [on-line]. utahtherapy.com, 2023-07-31. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
- ↑ Kristen Moulton: Scrupulosity afflicts Catholics, Mormons and other believers. [w:] The Salt Lake Tribune [on-line]. sltrib.com, 2010-12-16. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jason R. Smith. Pauline Hancock and Her „Basement Church”. „The John Whitmer Historical Association Journal”. 26, s. 185–193, 2006. John Whitmer Historical Association. ISSN 0739-7852.
- Val Brinkerhoff. The Symbolism of the Beehive in Latter-day Saint Tradition. „Brigham Young University Studies Quarterly”. 52 (2), s. 140–150, 2013. Brigham Young University. ISSN 2167-8472.
- D. Michael Quinn: The Mormon Hierarchy: Origins of Power. Salt Lake City: Signature Books, 1994, s. 1–686. ISBN 978-1-56085-056-4.
- D. Michael Quinn. Plural Marriage and Mormon Fundamentalism. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 31 (2), s. 1–68, 1998. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- William A. Wilson. Freeways, Parking Lots, and Ice Cream Stands: The Three Nephites in Contemporary Society.. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 21, s. 13–26, 1988. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- William D. Russell. LDS & Community of Christ: Growing Separation, 1958–Present. „The John Whitmer Historical Association Journal”. 38 (2), s. 3–23, 2018. John Whitmer Historical Association. ISSN 0739-7852.
- Lynn Henrichsen. Missionary Language Mangling. „Deseret Language and Linguistic Society Symposium”. 27 (1), s. 63–71, 2001. Brigham Young University.
- Edward L. Kimball. Spencer W. Kimball and the Revelation on Priesthood. „Brigham Young University Studies Quarterly”. 47 (2), s. 1–78, 2008. Brigham Young University. ISSN 2167-8472.
- Egide Nzojibwami, Verlyne Christensen, Gregory A. Prince. Interview: Father-Daughter Interview on Blacks and the Priesthood. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 51 (3), s. 213–236, 2018. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- William D. Russell. Grant McMurray and the Succession Crisis in the Community of Christ. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 39 (4), s. 27–57, 2006. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- Matthew Roper. Jerald Tanner and Sandra Tanner, Mormonism: Shado or Reality?. „Review of Books on the Book of Mormon”. 4 (1), s. 169–215, 1992. Brigham Young University. ISSN 2168-3719.
- Lawrence Foster. Career Apostates: Reflections on the Works of Jerald and Sandra Tanner. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 17 (2), s. 35–60, 1984. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- Patrick Q. Mason. The September Six and the Lost Generation of Mormon Studies. „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”. 56 (3), s. 79–88, 2023. Dialogue Foundation. ISSN 1554-9399.
- Artur Wójtowicz. Podziały w Kościele mormońskim – tło historyczne i stan dzisiejszy.. „Kultura i Wartości”. 17, s. 69–93, 2016. ISSN 2299-7806.
- Rick Phillips, Ryan T. Cragun: Mormons in the United States 1990-2008: Socio-demographic Trends and Regional Differences. Hartford, Connecticut: Trinity College, 2008, s. 1–13.
- Ryan T. Cragun, Bethany Gull, Rick Phillips. Mormons Are No Longer a Majority in Utah: Causes, Consequences, and Implications for the Sociology of Religion. „Journal of Religion and Demography”. 10, s. 162–184, 2023. Brill. ISSN 2589-742X.
- Rick Phillips. The "Secularization" of Utah and Religious Competition. „Journal for the Scientific Study of Religion”. 38 (1), s. 72–82, 1999. Wiley on behalf of Society for the Scientific Study of Religion. ISSN 1468-5906.
- Elias Eliason. Reaching the Nations: International Church Growth Almanac,. „BYU Studies Quarterly”. 54 (3), s. 218–219, 2015. ISSN 2167-8472.