Faschissem

Faschissem è l’emprim stà l’autodenominaziun dal moviment politic ch’ha, cun eriger in sistem da regenza dictatoric, dominà sut Benito Mussolini en l’Italia ils onns 1922 fin 1943/45.

A partir dals onns 1920 è la noziun vegnida duvrada per tut ils moviments, ideologias e sistems da domini segnads d’ina orientaziun extrem naziunalistica, organisads tenor il princip dal manader sco er da tenuta antiliberala ed antimarxistica ch’han empruvà dapi l’Emprima Guerra mundiala da substituir las democrazias parlamentaras. Il fatg ch’ina autodenominaziun limitada geograficamain e temporalmain è daventada il num generic d’in’entira furma da regenza è contestà e betg nunproblematic, surtut en connex cun il stadi naziunalsocialistic en Germania. La noziun ‹neofaschissem› serva a designar moviments e partidas che sa refereschan dapi il 1945 a la tradiziun dal faschissem.

Mintg’emprova da vulair determinar caracteristicas communablas dal faschissem sto vegnir prendida cun precauziun, damai ch’igl existan tranter ils differents moviments faschistics sper tratgs cuminaivels evidents er differenzas pli u main impurtantas. Moviments faschistics èn però segnads indubitablamain d’ina retscha da caracteristicas da las qualas tut ils moviments disponan communablamain. Ils perscrutaders dal faschissem punctueschan quellas en lur definiziuns e teorias savens a moda differenta, uschia che lur lavurs divergeschan ina da l’autra en ils accents.

La noziun ‹faschissem› deriva dal pled talian fascio per ‹fasch›. Cuntrari a blers auters ‹-issems›, sco conservatissem, liberalissem u socialissem, – uschia fa valair l’istoriografia – na di il pled nagut specific davart quai che duess esser faschistic u betg. Tar in fascio sa tracti facticamain d’ina lia, d’in’uniun; faschists fissan pia verbalmain ‹uniunists› ed il faschissem tant sco ‹uniunissem›.^[1]

Etimologicamain vegn il pled fascio per il pli deducì dal latin fasces. Quests faschs da pertgas eran simbols da pussanza dal temp da l’Imperi roman, ils quals ils licturs purtavan davant ils pli auts uffiziants romans, ils consuls, preturs e dictaturs.^[2]

En il 19avel tschientaner serviva la noziun fascio sco autodefiniziun dal moviment naziunal talian resp. dal moviment da lavurants sco forza revoluziunara. Uschia ha il fasch da pertgas designà en il moviment naziunal dal 19avel tschientaner l’unitad da la naziun, e fascio sa referiva, suenter l’uniun da l’Italia il 1870, ad organisaziuns da lavurants independentas u schizunt anarchicas.^[3]

Il term fascismo è avanzà enturn il 1900 al simbol dal moviment da lavurants revoluziunar. Suenter l’Emprima Guerra mundiala è quel però vegnì identifitgà cun ils fasci di combattimento, las lias da cumbat che Mussolini ha fundà il mars 1919.^[4]

Da vulair definir la noziun ‹faschissem› è ordvart difficil, damai che la noziun sco tala na di nagut concret davart il moviment (cf. survart) e che la gronda part dals moviments dal tranterguerras che vegnan designads sco faschistics n’han sezs insumma betg duvrà quest term – cuntrari a quasi tut las partidas e reschims communistics ch’han designà sasezs sco ‹communistics›.^[5]

Tge che faschissem è u duai esser è per gronda part vegnì definì da vart dals adversaris ch’han sviluppà teorias davart quest moviment.^[6] Dapi ils onns 1920 han ins manà in’intensiva debatta areguard il faschissem sco noziun generica cumplessiva, la quala na dueva betg be explitgar il moviment e la dictatura da Mussolini, mabain er caracterisar organisaziuns e reschims sumegliants en auters stadis europeics. La perscrutaziun empirica è en quest connex surtut sa stentada d’identifitgar elements structurals centrals dal faschissem.^[7]

Da duvrar ‹faschissem› sco noziun generica che cumpiglia ils reschims en l’Italia, en Germania ed en il Giapun ch’han existì fin la fin da la Segunda Guerra mundiala è contestà en l’istoriografia. Intgins perscrutaders vulan restrenscher il diever da questa noziun sin l’Italia; auters pledeschan persuenter da restrenscher ses diever sin la fasa da moviment dals uschenumnads faschissems en l’Italia, la Germania ed il Giapun. «Sco noziun cumplessiva per las fasas da reschim n’è la noziun però betg adattada damai ch’ella na po betg tschiffar las singulas furmas da sa segirar il domini che sa differenziavan fitg ferm tranter Berlin, Roma e Tokio.» (Bernd Martin)^[8]

Auters perscrutaders dal faschissem, sco per exempel Roger Griffin, defendan il diever dal pled ‹faschissem› sco noziun generica, e quai cun focusar sin il coc ideologic da quel. Or da quest puntg da vista, vul dir cun tractar il faschissem tuttina sco autras ideologias politicas genericas (liberalissem, socialissem, conservatissem), «èsi evident da tractar in fenomen politic er lura sco faschistic, sche quel exista be en in stadi embrional en il chau d’in ideolog, senza expressiun concreta en ina partida politica, nundir en in moviment da massa».^[9]

‹Faschissem› vegn en general duvrà sco noziun superiura istoric-politica per divers moviments u dictaturas da dretga da tenuta antidemocratica ch’èn surtut sa furmads suenter l’Emprima Guerra mundiala.

Cumbain ch’i n’exista fin oz nagin consens areguard las caracteristicas constitutivas u ils motivs ch’han manà al svilup da moviments faschistics, han ins tuttina elavurà l’ultim temp definiziuns che tschiffan elements centrals da quests moviments e da lur fundament ideologic.

L’onn 2004 ha il politolog american Matthew Lyons formulà la suandanta definiziun: «Il faschissem è ina furma d’ideologia d’extrema da dretga che glorifitgescha la naziun u razza sco cuminanza organica che surpassa tut las autras loialitads. El accentuescha in mitus d’ina renaschientscha naziunala u da razza suenter ina perioda da declin u ruina. Per quest intent cloma il faschissem suenter ina ‹revoluziun spirituala› cunter indizis da declin moral sco individualissem u materialissem e prenda en mira da purifitgar la societad organica da forzas u gruppas ‹divergentas› che smanatschan quella. Il faschissem ha la tendenza da glorifitgar virilitad, giuventetgna, in’unitad mistica e la forza regenerativa da violenza. Savens – ma betg adina – sustegna el teorias da la superiuradad da razza, da la persecuziun etnica, da l’expansiun imperialistica e dal genocid. Il faschissem po a medem temp survegnir furma d’in internaziunalissem che s’extenda, a basa da solidaritad da razza u ideologica, sur ils cunfins naziunals. Per ordinari accentuescha il faschissem la predominanza masculina, cumbain ch’el sustegna magari er la solidaritad feminina e porscha novas pussaivladads per dunnas d’ina naziun u razza privilegiada.»^[10]

En ses cudesch ‹The Anatomy of Fascism›, publitgà medemamain il 2004, circumscriva l’istoriograf american Robert O. Paxton il faschissem sco suonda: «Il faschissem sa lascha definir sco ina furma dal cumportament politic ch’è segnada d’in’occupaziun obsessiva cun declin, umiliaziun e rolla d’unfrenda d’ina cuminanza e cun cults cumpensatorics d’unitad, fermezza e purezza; per quest intent banduna ina partida che sa basa sin las massas, manada d’activists naziunalistics decidids che collavuran cunter veglia, ma a moda effectiva cun elitas tradiziunalas, libertads democraticas e suonda, a basa d’ina violenza idealisada sco purifitganta e senza limitaziuns eticas u legalas, finamiras da la purificaziun a l’intern e da l’expansiun a l’exteriur.»^[11]

Ils onns 1990 ha il perscrutader talian Emilio Gentile preschentà ina definiziun dal faschissem che cumpiglia diesch puncts e ch’attribuescha las caracteristicas centralas da quel ad ina dimensiun organisatorica (cumposiziun sociala, structura, stil da viver e metodas da cumbat da la partida), ad ina culturala (concepziun da l’uman, da la massa e da la politica) ed ad ina instituziunala (il cumplex da las structuras e relaziuns, da las qualas resulta il reschim faschistic):^[12]

1. Moviments faschistics èn moviments da massa che surpassan las classas. En in’emprima fasa sa recruteschan els surtut dad umens da la classa mesauna e burgaisia pitschna. Blers da quests commembers n’eran avant politicamain betg engaschads, s’organiseschan uss però en las structuras da partida organisadas tenor exempel militar. Els na defineschan lur maletg da sasez resp. lur identitad betg tenor l’ierarchia da la societad u la derivanza da classa, mabain tenor lur appartegnientscha al moviment faschistic. Els considereschan sasezs sco executurs d’ina missiun da la restauraziun naziunala, en stadi da guerra cun ils adversaris politics; els han en mira il monopol da la pussanza politica e sa servan da mesiras da terror, da tactica parlamentara e da cumpromiss cun la classa regenta per eriger in nov urden, il qual destruescha la democrazia parlamentara

2. Moviments faschistics genereschan ina cultura che sa basa sin in pensar mitic, sin il mitus da la giuventetgna sco pussanza che fa avanzar l’istorgia e sin la militarisaziun da la politica sco model per l’organisaziun da la societad.

Gentile renda attent che l’ideologia faschistica vegnia formulada a moda plitost estetica che teoretica, e quai a basa da mitus, rituals e simbols d’ina religiun seculara che serva a furmar las massas culturalmain e socialmain ad ina cuminanza serrada, la finamira da la quala è da stgaffir in «nov uman». Cun far renascher la societad, il stadi e la cultura duai vegnir surmuntada ina fasa da decadenza e degeneraziun. Cun quest maletg dal mund mistic-irraziunal represchenta il faschissem da princip in program antiilluministic.

Tar ils aspects centrals da moviments faschistics tutgan lur organisaziuns paramilitaras, la militarisaziun da l’entira vita publica e manifestaziuns da massa militaricas.

3. Moviments faschistics suondan in’ideologia segnada d’in caracter antiideologic e pragmatic che proclamescha sasezza sco antimaterialistica, antiindividualistica, antiliberala, antidemocratica ed antimarxistica (uschenumnada ‹negaziun faschistica›).

Ils manaders faschistics èn surtut sa servids da la Revoluziun d’october russa e da la tema d’in’ulteriura derasaziun dal communissem en l’Europa per far patgs cun liberals e conservativs.

4. Moviments faschistics han in maletg totalitar dal primat da la politica, la quala vegn chapida sco revoluziun permanenta. Tras il stadi totalitar vul ins cuntanscher la fusiun da l’individi e da la massa en l’unitad organic-mistica da la naziun che furma ina cuminanza etica e morala. A medem temp vegnan prendidas mesiras da discriminaziun e persecuziun cunter tut quels ch’ins considerescha sco situads ordaifer questa cuminanza, saja quai sco inimis dal reschim u sco commembers da rassas ch’èn apparentamain inferiuras u almain privlusas per l’integritad da la naziun.

Tar las caracteristicas da reschims faschistics tutga er l’unifurmaziun da tut las forzas entaifer la societad, surtut da las medias e dal sistem da furmaziun, collià cun in’exclusiun radicala fin a l’extirpaziun da quels che s’opponan a quest process d’unifurmaziun.

Datoteca:La Difesa Della Razza 1.jpg

Il naziunalissem ch’ils moviments faschistics represchentan ha ina tempra caracteristica, segnada da l’idea d’in origin mistic. La naziun vegn considerada sco unitad organica che sa basa sin il territori da viver tradiziunal e la derivanza unitara da l’agen pievel.

En quest connex vegn fatga valair la superiuritad da commembers da l’atgna razza, derivanza e naziunalitad envers auters. Quai po manar a furmas antisemiticas e rassisticas, las qualas resortan en il naziunalsocialissem pli ferm che en ils moviments da l’Italia e da l’Europa dal Vest.

Igl è avant maun in pensar marcantamain dichotom, segnà da categorias ch’excludan in l’auter sco ami/inimi, nus/ils auters, superiur/inferiur, e quai gist er vers l’intern da la societad. L’inimi a l’intern da la societad faschistica gioga ina rolla almain uschè impurtanta sco l’inimi a l’exteriur. Il «corp dal pievel» stoppia vegnir nettegià da quests «elements nuschaivels» che smanatschian l’agen «sang».

Dapi il concept da Mussolini dal stato totalitario ha la pretensiun faschistica cumpiglià tut las parts da la vita publica ed è penetrà fin en la vita privata. La famiglia aveva d’attribuir cun schendrar uffants a la creschientscha da la cuminanza dal pievel. Democrazia, libertad, pluralissem e la spartiziun tranter stadi, economia e sfera privata considerescha il faschissem sco smanatscha da quest collectivissem organic.

5. Moviments faschistics represchentan ina morala da burgais dal stadi, la qual parta da la subordinaziun absoluta dal burgais sut il stadi, da la submissiun totala da l’individi a la naziun, da disciplina, virilitad, camaradaria e d’in spiert guerresc.

Betg mo la guerra e la violenza vegnan estetisadas, mabain er concurrenzas da sport daventan in simbol da la submissiun a la naziun; questas ultimas porschan en pli la pussaivladad da cuntanscher las parts da la populaziun ch’èn uschiglio nunpoliticas.

Suenter che moviments faschistics han conquistà la pussanza statala, sa laschan els designar sco reschims faschistics. Per lur politica ed organisaziun statala èn caracteristics:

6. In apparat polizial che surveglia, controllescha e supprima dissens ed opposiziun, er cun recurrer a furmas dal terrur organisà. Quests instruments pon er vegnir applitgads cunter vuschs criticas entaifer las atgnas retschas.

7. Ina partida unitara, la quala garantescha cun si’atgna milissa la defensiun armada dal reschim, recrutescha il cader e l’‹aristocrazia regenta›, organisescha las massas en il stadi totalitar e las mobilisescha spiertalmain ed emoziunalmain en in process educativ ed agitatoric permanent. Entaifer il reschim serva la partida sco organ da la revoluziun cuntinuanta a realisar il mitus dal stadi totalitar en las instituziuns, la societad, la mentalitad e las isanzas da quel.

8. In sistem politic che sa basa sin la simbiosa tranter partida e stadi e ch’è ordinà en furma d’ina ierarchia da funcziuns che vegn instituida da surengiu. Sisum quella sa chatta la figura dal ‹Führer›, munida cun ina sacralitad carismatica; quel maina e coordinescha las activitads da la partida, dal reschim e dal stadi. En in tal sistem politic daventa il princip da la separaziun da las pussanzas obsolet; er la giustia funcziuna la finala tenor ils princips dictads dal manader suprem.

9. In’organisaziun economica corporativa che supprima la libertad dals sindicats ed extenda il champ d’intervenziuns statalas. Sut la controlla dal reschim vegnan lavurants e purs involvids tenor princips tecnocratics ed orientads a l’ideal da la solidaritad. Uschia duai vegnir augmentada la pussanza dal stadi corporativ, resalvond però il possess privat e la spartiziun da la societad en classas.

10. Ina politica exteriura ch’è orientada ad acquistar pussanza e grondezza naziunala e ch’ha la finamira da stgaffir in nov urden sa servind als meds da l’expansiun imperialistica.

Mussolini ha fundà il 1915, cur che l’Italia è entrada en la guerra, ils Fasci d’azione rivoluzionaria ed ha furmà il mars 1919 dals Fasci dēi lavoratōri e dals Fasci siciliani il moviment Fasci italiani di combattimento, il qual è sa servì d’in fasch da pertgas sco ses simbol. Oriundamain consistiva quest moviment per gronda part d’aderents dal sindicalissem, ina furma dal socialissem da sindicats, fin che Mussolini ha cunfinà quel il 1921 decididamain cunter socialissem e communissem. Tras quai è sia partida, che sa numnava uss Partito Nazionale Fascista (PNF), daventada elegibla er per la classa mesauna burgaisa e sustegnida da parts da la baselgia catolica, dals funcziunaris statals e da l’armada.

Cun agid da paramilitars, terrur sin via, in ferm cult da persuna, propaganda da las massas ed il ‹Marsch sin Roma› inscenà a moda effizienta, ha Mussolini conquistà il 1922 l’uffizi dal primminister talian. Pass per pass ha el sinaquai sviluppà fin il 1925 ina dictatura d’ina partida sut in Cussegl grond faschistic sut si’egida. A quest intent han servì ina lescha d’autorisaziun, il scumond da las ulteriuras partidas, la dissoluziun dals dretgs da burgais e da la libertad da pressa, l’amplificaziun da la milissa da partida ed assassins politics.

Il 1932 ha el preschentà en scrit l’ideologia da ses sistem statal (‹La dottrina del fascismo›). Las caracteristicas da quel eran in naziunalissem extrem, la posiziun – cun agid da meds militars – da l’Italia sco pussanza gronda en la Mar Mediterrana, l’accent sin la «voluntad a la pussanza» (Friedrich Nietzsche), il princip dal manader autoritar (Vilfredo Pareto), l’«acziun directa» sco «forza creativa» (Georges Sorel) e la fusiun totalitara da stadi e partida unitara sut surveglianza da la polizia secreta. La cumponenta socialrevoluziunara dal temp da partenza han ins percunter mitigià; organisaziuns unitaras cumandadas da lavurants ed interprendiders duevan impedir tuttas furmas da cumbat da classas. Per gudagnar sper la pussanza er l’egemonia en il senn dad Antonio Gramsci, ha il stadi er surpiglià il moviment da sport. Quai cun l’intenziun da glorifitgar il cult dal corp, la forza e virilitad e demonstrar la superiuradad taliana en activitads fisicas sco il campiunadi mundial da ballape u ils gieus olimpics.^[13]

Sco caracteristicas dal faschissem tenor l’exempel talian valan perquai concepts politics voluntaristics e futuristics che suttamettan las necessitads economicas a la voluntad da pussanza e prendan – sco visiun futuristica – en mira la transfurmaziun radicala da la societad sco destinaziun naziunala^[14], en pli ina furma da regenza avertamain terroristica e dictatorica che fa finta da correspunder a la voluntad dal pievel, segnada d’in cult da persuna exprimì^[15] e d’ina ferma estetisaziun da la politica che duai surcuvrir e tegnair ensemen interess e moviments divergents.

Tras ses etatissem sa differenziava il ‹nov urden› faschistic da l’Italia cleramain dal reschim naziunalsocialistic. Mussolini è numnadamain sa stentà tras e tras da furmar ses «stadi ferm» cun integrar las veglias elitas.

Per pudair conquistar spazi da viver (spazio vitale) sa basava il sistem faschistic sin il princip da l’expansiun cun meds guerrils. Dal 1923 fin il 1934 ha gì lieu la Segunda Guerra tranter l’Italia e la Libia, a partir dal 1935 la Guerra da l’Abessinia, a partir dal 1936 è il pajais sa participà a la Guerra civila spagnola, il 1939 è suandada l’occupaziun da l’Albania, il 1940 la participaziun a la champagna dal vest da la Germania naziunalsocialistica e la Guerra tranter l’Italia e la Grezia ed il 1941 è il pajais sa participà a la campagna militar tudestga sin il Balcan – cunter la Jugoslavia – sco er als cumbats cunter l’Uniun sovietica ed en l’Africa dal Nord.^[16] La repressiun taliana en ils territoris africans occupads sa lascha cumparegliar cun il terror d’occupaziun tudestg en la Pologna avant l’attatga sin l’Uniun sovietica. Sco repressiun cunter il moviment clandestin sin il Balcan ha il militar talian applitgà ils medems meds sco pli baud en l’Africa, numnadamain la strategia da la terra arsa, da nettegiadas etnicas, d’internaziun en massa en champs da concentraziun talians, da rapiment ed execuziun d’ostagis e da la colonisaziun taliana.^[17] Per ils faschists èsi evident ch’i sa tractia tant en l’Africa da l’Ost taliana sco er sin il Balcan da razzas che sajan culturalmain, sche betg er biologicamain, inferiuras. Quest antiafricanissem ed antislavissem ha be anc fatg vegnir pir las repressiuns.

A l’entschatta n’era il faschissem betg segnà d’in’orientaziun antisemitica. Repetidamain ha Mussolini refusà en allocuziuns publicas il rassissem ed antisemitissem dals naziunalsocialists, perquai ch’el veseva en questas tendenzas il return dal «germanissem» ch’el aveva adina cumbattì da giuven. Pir dapi la mesadad dals onns 1930, pervi da la coaliziun politica da Mussolini cun il Reich tudestg, hai dà agitaziuns antisemiticas che duevan la finala er manar tar las leschas da razza talianas. Questa politica n’ha però mai gì la finamira d’exterminar ils Gidieus europeics, mabain intendeva da privar quels da lur dretgs, d’als expropriar e bandischar.

• Benito Mussolini (1883–1945) è stà il 1919 il fundatur dal faschissem talian. El derivava da l’ala sindicalistica da la Partida socialistica da l’Italia ed è stà influenzà fermamain da Georges Sorel, e main – sco ch’el ha pretendì a l’entschatta – da Vilfredo Pareto. Cun ‹La Dottrina Del Fascismo› ha el publitgà il 1932 si’elavuraziun teoretica.
• Robert Michels (1876–1936) è stà in sociolog tudestg. Michels derivava da la SPD ed è daventà impurtant sco sociolog da partida. El ha midà en l’Italia, è s’orientà vers il sindicalissem e pli tard vers il faschissem. Il 1928 al ha Mussolini endrizzà ina professura a l’universitad da Perugia per cuntinuar a sviluppar la teoria dal faschissem.
• Giovanni Gentile (1875–1944) è stà in filosof neoidealistic. El ha represchentà ina direcziun filosofica radicala numnada «actualissem», la quala snegava l’existenza absoluta dals objects e defendeva la teoria che tuttas appartegnientschas vegnan pir stgaffidas en l’«act pur». Gentile è stà il 1922/23 minister da furmaziun faschistic ed ha chatschà tras ina refurma da scola tradiziunalistica. Suenter il 1929 è el però vegnì isolà adina dapli pervi da sias posiziuns radicalas.
• Sergio Panunzio (1886–1944) è stà in teoreticher dal sindicalissem. El ha sviluppà suenter il 1922 in’impurtanta part da la teoria dal stadi faschistica cun empruvar da cunfinar in da l’auter la relaziun tranter partida e stadi. Panunzio ha docì a la facultad per scienza politica da l’universitad da Perugia ch’ha gì grond’influenza.
• Il giurist Alfredo Rocco (1875–1935) è oriundamain stà in impurtant pensader dal moviment naziunalistic talian, il qual ha fusiunà il 1923 cun il faschissem. Durant la restructuraziun totalitara dal stadi talian a partir dal 1925 è Rocco stà l’architect da la structura d’instituziuns faschistica. Tranter auter è el er stà responsabel per in dretg penal pli rigurus.
• Enrico Corradini (1865–1931) è medemamain stà l’emprim naziunalist. El ha represchentà in curs d’expansiun exprimì, en rom dal qual l’Italia sco «naziun proletara» stoppia cumbatter cunter las ritgas naziuns dal vest. Quest’idea, che dueva pli tard daventar fitg impurtanta entaifer il faschissem, ha Corradini collià cun sia veneraziun passiunada per la Roma antica.
• Julius Evola (1898–1974) è stà in filosof da cultura e derivava d’ina famiglia catolic-tradiziunala a Roma. Pli tard ha el sviluppà in «tradiziunalissem» pajaun-rassistic, orientà a l’antica. Evola represchentava ina vart reacziunara dal faschissem ch’è adina puspè vegnida en conflict cun l’ala modernistica (la quala Evola ha da sia vart crititgà sco degeneraziun dal faschissem). Las posiziuns extremas dad Evola èn adina restadas entaifer il faschissem en ina posiziun minoritara.

• Italia: Faschists (fundaziun 1919, a la pussanza 1922–1945). Dapi il 1922 part d’ina regenza da coaliziun cun conservativs e naziunalists, a partir dal 1925 partida regenta cun meds dictatorics. Suenter la conquista da l’Albania ha existì là dal 1939 fin il 1943 la Partida faschistica albanaisa sco partida locala dals faschists talians.
• Germania: Naziunalsocialists (fundaziun 1920, a la pussanza 1933–1945). Dal 1926 fin l’annexiun l’onn 1938 (a partir dal 1933 a moda clandestina) ha existì en l’Austria ina NSDAP austriaca sco partida locala dals naziunalsocialists tudestgs.
• Rumenia: Garda da fier (fundaziun 1927, a la pussanza 1940–1941). Durant la fasa da reschim ha quella furmà, en ina coaliziun cun il militar, la partida statala rumena sut Ion Antonescu.
• Croazia: Ustascha (fundaziun 1929, a la pussanza 1941–1945)
• Spagna: Falangists (fundaziun 1933, a la pussanza 1936–1977). A partir dal 1937 sco fracziun parziala entaifer la partida statala franquistica F.E.T. y de las JONS.
• Ungaria: Partida da las cruschs a frizzas (fundaziun 1935, a la pussanza 1944–1945).

Daspera han existì partidas faschisticas europeicas senza agen reschim tranter auter en ils suandants stadis: Austria, Belgia, Bulgaria, Danemarc, Finlanda, Frantscha, Gronda Britannia, Irlanda, Islanda, Lettonia, Liechtenstein, Luxemburg, Norvegia, Pajais Bass, Pologna, Serbia, Svezia, Svizra (Front naziunala), Tschecoslovachia ed Uniun sovietica.

Analog a la situaziun en l’Europa (partidas faschisticas senza agen reschim) hai dà avant e durant la Segunda Guerra mundiala sin auters continents gruppaziuns faschisticas, las qualas han operà sco partidas pitschnas u ordaifer il parlament, tranter auter en ils suandants stadis: Egipta, Palestina, Siria e Libanon, Africa dal Sid, Brasilia, Chile e Stadis Unids. Ina rolla tut speziala, betg mo sco reschim etablì, mabain er sco partenari da coaliziun cun la Germania naziunalsocialistica e l’Italia faschistica (uschenumnadas Pussanzas da l’axa), ha giugà il Giapun (1926–1945) che duai perquai vegnir preschentà a fund:

L’impuls revoluziunar da divers teoretichers (sco Kita Ikki u Takabatake Motoyuki), gruppaziuns e partidas a partir dal 1920 è stà en il Giapun main exprimì che en l’Europa ed aveva plitost en mira la predominanza d’ina monarchia birocratica, nundemocratica, constituziunala a basa da valurs tradiziunalas che da stgaffir in urden cumplettamain nov. Las duas gruppaziuns las pli fermas dapi il 1936, la Tōhōkai e la partida da giuvenils stabilida tenor il model da la giuventetgna da Hitler, n’eran betg directamain moviments faschistics, ma tuttina segnads da tratgs sumegliants ad organisaziuns faschisticas. L’autoritarissem giapunais a partir dal 1940 sa lascha descriver il meglier sco in cumplex segnà da birocrats dal stadi, manaders economics conservativs e pretorians militars. Cumbain ch’è er en diever la noziun faschissem da Tennō, èsi problematic da vulair applitgar il term faschissem sin la situaziun en il Giapun. Parallelas datti bain areguard l’autoritarissem, il militarissem, il cumportament imperialistic e l’ideologia da razza. Da l’autra vart n’ha betg existì en il Giapun in moviment politic che vuleva arrivar a la pussanza; en pli è l’autoritad constituziunala restada – almain vers anora – intacta ed ha existì vinavant in tschert pluralissem. Sco elements essenzials dal faschissem han ultra da quai mancà (surtut avant il 1941/42) tendenzas vers ina partida unitara, da las massas u d’in manader. Ed areguard la successiun ‹moviment – ideologia – reschim› dal faschissem europeic fa Gregory J. Kasza valair che quella haja gì lieu qua precis en successiun cuntraria.^[18]

Tar las uschenumnadas teorias dal faschissem sa tracti da teorias scientificas che sa stentan da descriver ed explitgar las raschuns ed ils tratgs caracteristics dal faschissem sco fenomen istoric. En las scienzas istoricas e socialas han ins sviluppà per quest intent diversas avischinaziuns teoreticas, las qualas sa differenzieschan surtut areguard la dumonda tge elements che sajan da considerar sco caracteristics resp. paradigmatics per moviments faschistics sco er areguard ils facturs socials ed istorics ch’hajan manà al svilup da quests moviments.

Il pensar ch’ha furmà la basa da l’ideologia faschistica sco er dal moviment naziunalistic, collectivistic resp. corporativ che dueva purtar quella, è sa sviluppà per grond apart avant l’Emprima Guerra mundiala (prefaschissem) ed ha cumenzà a sa far valair sin champ politic a l’entschatta dal tranterguerras.

Dapi l’entschatta dals onns 1920 han ins – parallel a l’avanzament da quest moviment en l’Italia – sviluppà numerusas teorias ed interpretaziuns en connex cun l’origin ed il caracter dal faschissem. Tut tenor la perspectiva scientifica dals singuls auturs han questas teorias ubain in accent sociologic, socio-economic u sociopsicologic. Las emprimas teorias han considerà l’ideologia e la politica da la partida da Benito Mussolini sco caracteristica constitutiva er per auters moviments cumparegliabels en l’Europa. Surtut il naziunalsocialissem tudestg han ins interpretà sco furma extrema dal faschissem.

Il marxissem (tant da l’ost sco er dal vest) ha valità da quel temp il faschissem sut aspects socio-economics sco expressiun e consequenza d’ina profunda crisa dal chapitalissem da monopols. Interpretaziuns ch’èn s’orientadas a l’analisa da las classas han classifitgà ils faschists sco marionettas dals chapitalists (uschenumnada teoria d’agents), sco classa mesauna che sa radicalisescha a medem temp cunter la burgaisia ed il proletariat, sco consequenza da la dissoluziun da la structura da classas tradiziunala ubain sco nov bonapartissem che profitia dal spazi vid tranter las forzas da las classas che neutraliseschian ina l’autra.

En pliras resoluziuns ha l’Internaziunala communistica condemnà tranter il 1924 ed il 1935 il faschissem sco «dictatura terroristica dals elements ils pli reacziunars, schovinistics ed imperialistics dal chapital da finanzas» (Georgi Dimitroff).

Quests puntgs da vista temprivs, per il pli d’orientaziun monocausala u reducziunistica, valan oz sco antiquads.^[19]

En Germania èn gia sa fatgas valair baud tesas che s’orienteschan – vidvart Marx – a la psicanalisa da Sigmund Freud, tranter auter per explitgar l’abilitad surprendenta da moviments faschistics da mobilisar las massas. Pli tard han las lavurs da la Scola da Francfurt intercurì l’inclinaziun da la burgaisia pitschna envers ina structura da la persunalitad specifica, il «caracter autoritar», ed ensemen cun quel envers il princip dal manader. Quest caracter social, ch’è sa sviluppà en Germania surtut dal temp da l’imperi e da la Republica da Weimar, è vegnì considerà sco basa sociopsicologica essenziala da structuras da la societad faschisticas.

Cun l’avanzament dal naziunalsocialissem èn alura daventadas impurtantas teorias dal faschissem ch’accentueschan aspects da la politica economica. Hermann Heller, Rudolf Hilferding, Richard Löwenthal, Franz Borkenau ed auters han preschentà studis ch’han er analisà la «faschisaziun» da l’entir’Europa suenter ch’ils naziunalsocialists èn arrivads a la pussanza e la midada da funcziun dal liberalissem ch’è stada colliada cun quest svilup. Tematisà vegn il faschissem en quest connex a moda cuntraria – ubain sco emprova da manar natiers ina modernisaziun accelerada, ubain sco revolta tradiziunalistica, drizzada cunter la moderna.

Suenter il 1945 han dominà en l’Europa dal Vest ed ils Stadis Unids las teorias dal totalitarissem che consideravan il faschissem ed il realsocialissem sco dictaturas da sumegliant caracter. Quests studis èn sa stentads da preschentar ils sistems parlamentars da l’Occident sco exemplarics e da condemnar tant dictaturas da dretga sco da sanestra sco deviaziuns da quest ideal. Cuntrari a la teoria dal faschissem tematisescha la teoria dal totalitarissem pia sumeglientschas structuralas, metodicas ed ideologicas da differents sistems da regenza dictatorics, sajan quels faschistics ubain communistics.

Expressiun pregnanta ha quest dualissem tranter faschissem e totalitarissem chattà en la Guerra fraida. D’ina vart è numnadamain il cuntramodel al totalitarissem sa sviluppà al stabilisatur d’identitad da las democrazias liberalas dal vest; da l’autra vart ha la noziun dal faschissem enconuschì da quel temp ina nova conjunctura surtut en si’interpretaziun marxistica.

Sco dus pensaders d’atgna tempra dals emprims decennis suenter la fin da la guerra sajan menziunads Hannah Arendt ed Ernst Nolte:

La tesa dal totalitarissem che Hannah Arendt ha sviluppà en si’ovra politica principala ‹Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft› (‹The Origins of Totalitarianism›) ha sulettamain considerà ils sistems politics dal naziunalsocialissem ed il stalinissem fin la mort da Stalin il 1953 sco totalitars. Cuntrari a blers auters studis da ses temp, ch’avevan surtut en mira da cumparegliar in cun l’auter ils differents sistems totalitaristics, è Arendt sa stentada sper l’analisa dals «elements» da perscrutar ils «origins» da reschims totalitars. Tenor ses avis han l’antisemitissem, l’imperialissem, il rassissem e la societad da la massa ch’era londervi da sa sviluppar furmà motivs per il svilup dal domini da terror totalitar. Il faschissem talian ed il franquissem ha Arendt exclus da questa definiziun. E la noziun faschissem n’ha ella betg duvrà per caracterisar il naziunalsocialissem.

L’istoriograf Ernst Nolte ha dà a la discussiun novs impuls cun si’ovra ‹Der Faschismus in seiner Epoche› ch’è cumparida l’onn 1963. Nolte vesa il faschissem sco tratg caracteristic da l’epoca dal 1917 fin il 1945: Sulettamain da quel temp sajan ins sa stentà da far frunt a la smanatscha tras l’Uniun sovietica ed al clom da quella suenter al revoluziun mundiala cun meds faschistics. Cunter questa teoria che vesa il faschissem sco reacziun politica sin il success dal bolschevissem è percunter, tranter auters, sa drizzà Zeev Sternhell cun intercurir tratgs prefaschistics ch’eran gia avant maun avant la Revoluziun d’october. La noziun ‹faschissem› sco che la dovra Nolte è, en furma simplifitgada e savens pauc profunda, sa derasada vastamain ed è la finala vegnida applitgada sin quasi tut las dictaturas betg communisticas en l’Europa dal 20avel tschientaner. Surtut è er il naziunalsocialissem vegnì designà tras quai sco faschistic. Per part è il svilup schizunt ì uschè lunsch che ‹faschistic› vegniva duvrà sco denominaziun polemica per anticommunists d’orientaziun autoritara.

Ozendi predomineschan en la perscrutaziun dal faschissem surtut access sociologics. Menziunads spezialmain sajan dus, numnadamain per l’ina la chapientscha generica da la noziun faschissem, per l’autra la cunfinaziun da quella da l’autoritarissem.

En la perscrutaziun cumparativa vegnan constatads parairis divergents, gea per part cuntradictorics, e quai betg mo tranter ils differents pensaders e manaders faschistics, mabain magari schizunt tranter quels dal medem moviment. Da l’autra vart èn ils singuls moviments faschistics segnads da numerus princips ed ideas centralas ch’èn sumegliants u schizunt identics. Questas ideas centralas communablas e tratgs ideologics fundamentals da tut ils moviments faschistics vegnan designads en la perscrutaziun sco faschissem generic (cf. latiers survart, en il chapitel ‹Definiziun›, las expectoraziuns da Lyons, Paxton e Gentile). Tar ils critichers da la noziun generica dal faschissem tutgan surtut ils represchentants dal concept dal totalitarissem sco Friedrich Pohlmann e Wolfgang Kraushaar.

Colliada stretgamain cun la noziun generica dal faschissem è il problem da la cunfinaziun da quel envers auters tips da moviments e reschims. Cuntrari als concepts d’interpretaziun classics, per gronda part marxistics, è sa sviluppada en la perscrutaziun dal faschissem pli nova ina noziun dal faschissem pli differenziada. Ina rolla decisiva en quest connex gioga surtut la cunfinaziun da quel envers l’autoritarissem. Il franquissem en Spagna e l’Estado Novo portugais sut António de Oliveira Salazar vegnan per exempel interpretads ord vista marxistica sco fenomens specifics entaifer in faschissem general europeic; perscrutaziuns pli novas han percunter elavurà sper ils tratgs cuminaivels er las differenzas tranter quests ed auters moviments resp. reschims, ils quals èn bain tuts represchentants d’in «naziunalissem autoritar», ma na ston betg exnum vegnir considerads sco faschissem.

Uschia era la Falange en ses origin bain tuttavia in moviment faschistic ed ella dueva er furmar la basa organisatorica da la partida statala franquistica. Sco partida statala è quella però gia baud vegnida stgatschada a l’ur tras autras tendenzas entaifer il sistem da regenza franquistic ed uschia er privada da la pussanza. Tut en tut han elitas tradiziunalas che derivavan dal militar, da la baselgia e dals gronds proprietaris da terren giugà ina rolla bundant pli impurtanta per il reschim en Spagna ch’il moviment faschistic dal pajais. Tant l’Estado Novo en il Portugal sco er il reschim da Franco en Spagna portan tratgs d’ina dictatura militara e d’in corporatissem autoritar. La finamira da quests reschims, uschia fan valair divers perscrutaders, saja stà da conservar l’ierarchia sociala tradiziunala, entant che gruppaziuns faschisticas sajan sa stentadas da surmuntar il status quo cun mobilisar gruppas declassadas. En il cas da la Spagna, uschia vegn tuttavia concedì, possian ins però senz’auter discurrer per la fasa tempriva dal reschim fin il 1945 da tratgs «semifaschistics».^[20]

1. ↑ Fritz Schotthöfer: Il fascio. Sinn und Wirklichkeit des italienischen Faschismus, 1924; cità tenor Wippermann: Faschismus. Eine Weltgeschichte. 2009, p. 7.
2. ↑ Wolfgang Benz, Hermann Graml, Hermann Weiß (ed.): Enzyklopädie des Nationalsozialismus. 3. ed., Klett-Cotta, Stuttgart 1997, p. 453.
3. ↑ Bauerkämper: Der Faschismus in Europa 1918–1945, p. 13.
4. ↑ Hans-Georg Herrnleben: Totalitäre Herrschaft. Faschismus – Nationalsozialismus – Stalinismus, Ploetz, Freiburg 1980, p. 21.
5. ↑ Payne: Geschichte des Faschismus, p. 11s.
6. ↑ Wippermann: Faschismus. Eine Weltgeschichte, p. 7.
7. ↑ Bauerkämper: Der Faschismus in Europa 1918–1945, p. 27s.
8. ↑ Bernd Martin: Zur Tauglichkeit eines übergreifenden Faschismus-Begriffs. En: Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 29. ann. 1981, p. 48–73 (PDF; 6,3 MB).
9. ↑ Roger Griffin (2005): Völkischer Nationalismus als Wegbereiter und Fortsetzer des Faschismus: Ein angelsächsischer Blick auf ein nicht nur deutsches Phänomen. En: Heiko Kauffmann, Helmut Kellershohn, Jobst Paul (ed.): Völkische Bande. Dekadenz und Wiedergeburt – Analysen rechter Ideologie. Münster: Unrast.
10. ↑ Matthew N. Lyons: What is Fascism? Some General Ideological Features, 12 da schaner 2004; translatà dad Alfred Schober en: Heiko Kauffmann, Helmut Kellershohn, Jobst Paul (ed.): Völkische Bande. Dekadenz und Wiedergeburt. Münster 2006.
11. ↑ Robert O. Paxton: Anatomie des Faschismus. DVA, Minca 2006, ISBN 3-421-05913-6, p. 319.
12. ↑ Emilio Gentile: Der Faschismus: Eine Definition zur Orientierung, en: Mittelweg 36, 2007, carnet 1.
13. ↑ Arnd Krüger: Sport im faschistischen Italien (1922–1933), en: G. Spitzer, D. Schmidt (ed.): Sport zwischen Eigenständigkeit und Fremdbestimmung. Festschrift für Prof. Dr. Hajo Bernett. P. Wegener, Bonn 1986, p. 213–226; Felice Fabrizio: Sport e fascismo. La politica sportiva del regime, 1924–1936. Guaraldi, Rimini 1976.
14. ↑ Manfred Hinz: Die Zukunft der Katastrophe. Mythische und rationalistische Geschichtstheorie im italienischen Futurismus, p. 1–18 e 89–111.
15. ↑ Cf. Clemens Zimmermann: Das Bild Mussolinis. Dokumentarische Formungen und die Brechungen medialer Wirksamkeit. En: Gerhard Paul: Visual History. Ein Studienbuch, p. 225s.
16. ↑ Wolfgang Schieder: Die Verdrändung der faschistischen Tätervergangenheit im Nachkriegsitalien. En: Der erste faschistische Vernichtungskrieg, ed: Aram Mattioli, ISBN 978-3-89498-162-4, p. 181s.
17. ↑ Rodogno, Davide: Fascism’s European Empire: Italian Occupation During the Second World War. Cambridge. Cambridge University Press 2006, ISBN 978-0-521-84515-1, p. 333ss.
18. ↑ Gregory J. Kasza: Fascism from above? Japan’s kakushin right in comparative perspective. En: Stein, Ugelvik, Larsen: Fascism Outside Europe. The European Impulse Against Domestic Conditions in the Diffusion of Global Fascism. Columbia University Press, 2002, p. 185ss.
19. ↑ Stanley Payne: Geschichte des Faschismus. Aufstieg und Fall einer europäischen Bewegung. Propyläen, Berlin 2001, p. 592.
20. ↑ Wolfgang Wippermann: Faschismustheorien. Zum Stand der gegenwärtigen Diskussion. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1989.

• Arnd Bauerkämper: Der Faschismus in Europa 1918–1945. Reclam, Stuttgart 2006, ISBN 3-15-017049-4.
• Jerzy W. Borejsza: Schulen des Hasses. Faschistische Systeme in Europa. Fischer TB, Francfurt a.M. 1999, ISBN 3-596-60160-6.
• Francis L. Carsten: Der Aufstieg des Faschismus in Europa. Europäische Verlagsanstalt, Francfurt a.M. 1968.
• Roger Griffin, Matthew Feldman (ed.): Fascism. Critical Concepts in Political Science. Tschintg toms. Routledge, Londra 2004.
• Armin Heinen: Erscheinungsformen des europäischen Faschismus. En: Christof Dipper, Lutz Klinkhammer, Alexander Nützenadel: Europäische Sozialgeschichte. Festschrift für Wolfgang Schieder. (= Historische Forschungen, tom 68) Duncker & Humblot, Berlin 2000, ISBN 3-428-09843-9, p. 3–20.
• Philip Morgan: Fascism in Europe, 1919–1945. Routledge, New York 2003, ISBN 978-0-415-16942-4.
• Ernst Nolte: Der Faschismus in seiner Epoche. Action française, italienischer Faschismus, Nationalsozialismus. Piper, Minca 1984, ISBN 3-492-10365-0.
• Robert Paxton: Anatomie des Faschismus. DVA, Minca 2006, ISBN 3-421-05913-6.
• Stanley G. Payne: Geschichte des Faschismus. Aufstieg und Fall einer europäischen Bewegung. Propyläen, Berlin 2001, ISBN 3-549-07148-5.
• Werner Röhr: Faschismusforschung im Spiegel der Kritik. Aurora, Berlin 2014, ISBN 978-3-359-02536-8.
• Reactionary Nationalists, Fascists and Dictatorships in the Twentieth Century. Ed. Ismael Saz, Zira Box, Toni Morant, Julian Sanz; Palgrave, 2019.
• Thomas Schlemmer / Hans Woller (ed.): Der Faschismus in Europa. Wege der Forschung. de Gruyter/Oldenbourg, Minca 2014, ISBN 978-3-486-77843-4.
• Wolfgang Wippermann: Europäischer Faschismus im Vergleich (1922–1982). Suhrkamp, Francfurt a.M. 1983, ISBN 3-518-11245-7.
• Wolfgang Wippermann: Faschismus. Eine Weltgeschichte vom 19. Jahrhundert bis heute. Primus, Darmstadt 2009, ISBN 3-89678-367-X.
• Friedrich Hacker: Das Faschismus-Syndrom. Analyse eines aktuellen Phänomens. Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1992, ISBN 3-596-10775-X.
• Konrad Hecker: Der Faschismus und seine demokratische Bewältigung. GegenStandpunkt, Minca 1996, ISBN 3-929211-02-5.
• Christoph Cornelißen, Lutz Klinkhammer, Wolfgang Schwentker (ed.): Erinnerungskulturen. Deutschland, Italien und Japan seit 1945. Fischer, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-596-15219-4.

• Faschissem, sin shoa.de
• Beate Scholz: Italienischer Faschismus als ‹Export›-Artikel (1927–1935). Ideologische und organisatorische Ansätze zur Verbreitung des Faschismus im Ausland (PDF)
• Fernando Esposito: Faschismus, en: Docupedia Zeitgeschichte, 6 da matg 2016