Srednjovjekovna umjetnost

Srednjovjekovna umjetnost, razdoblje u zapadnoj umjetnosti između antike i novog vijeka. Pokriva široko prostorno područje i vremenski period, više od hiljadu godina umjetnosti Evrope, a u nekim razdobljima i Bliskog Istoka i Sjeverne Afrike. Obuhvaća glavne umjetničke pravce i periode onog doba, nacionalnu i regionalnu umjetnost, obnove prošlih umjetničkih karakteristika, umjetničke vještine i same umjetnike.

Historičari umjetnosti pokušali su klasificirati srednjovjekovnu umjetnost u osnovne periode i stilove, često s nemalim poteškoćama. Općeprihvaćena shema obuhvaća kasno razdoblje ranokršćanske umjetnosti, barbarsku umjetnost, bizantsku umjetnost, otočnu umjetnost, predromaniku, romaniku i gotiku, kao i mnoge periode unutar tih središnjih stilova. Osim toga, svaka je regija, uglavnom tokom perioda formiranja nacije ili kulture, imala svoj posebni umjetnički stil, kao na primjer anglosaksonska umjetnost ili vikinška umjetnost.

Srednjovjekovna umjetnost izražena je kroz mnoge medije, u najvećem su broju sačuvani kipovi, iluminirani rukopisi, vitraji, predmeti od metala i mozaici. Svi ovi mediji imaju veliku sposobnost očuvanja u odnosu na druge kao npr. freske, predmete od plemenitog metala ili tekstila, uključujući i tapiseriju. Posebno u ranom srednjem vijeku, djela tzv. "minornih umjetnosti" ili dekorativnih umjetnosti, kao predmeti od metala, rezbarije od bjelokosti, emajlirani predmeti i vez niti od plemenitog metala, vjerojatno su više bile cijenjene od slika i monumentalnih kipova.^[1]

Evropska srednjovjekovna umjetnost izrasla je iz umjetničke baštine rimske umjetnosti i ikonografske tradicije ranog kršćanstva. Ova se baština potom miješala sa živom "barbarskom" umjetničkom kulturom Sjeverne Evrope i stvorila značajno umjetničko nasljedstvo. Historija srednjovjekovne umjetnosti se doista može sagledati kao interakcija elemenata klasične, ranokršćanske i "barbarske" umjetnosti.^[2] Osim iz formalnih elemenata antičke klasične umjetnosti, postojala je kontinuirana tradicija realističkog prikaza koja je preživjela u bizantskoj umjetnosti tokom čitavog perioda, dok se na zapadu pojavljuje na mahove, kombinirajući se a ponekad i konkurirajući s novim izražajnim mogućnostima razvijenim u Zapadnoj Evropi i nordijskoj tradiciji jakih dekorativnih elemenata. Razdoblje završava samospoznajnim povratkom umijećima i vrijednostima klasične umjetnosti u renesansi, te se umjetničko nasljedstvo srednjeg vijeka uglavnom podcjenjivalo slijedećih nekoliko stoljeća. Ponovni interes i razumijevanje srednjeg vijeka u 19. vijeku promijenilo je sliku o njemu, te se počelo cijeniti kao razdoblje ogromnog postignuća koji je bio temeljem razvoja kasnije zapadne umjetnosti.

U prvim stoljećima srednjeg vijeka do otprilike 800. godine dolazi do smanjenja bogatstva, stabilnosti i broja stanovnika, zatim do postojanog i općeg rasta sve do naglog i masovnog pada 1350. dolaskom crne smrti. Procjenjuje se da je crna smrt ubila najmanje trećinu stanovništva Evrope, s općenito povećanom smrtnosti na jugu a manjom na sjeveru. Mnoge regije kontinenta nisu više dosegle isti broj stanovnika do 17. vijeka. Procijenjuje se da je stanovništvo Evrope doseglo minimum oko 650. godine s 18 miliona stanovnika, s 1000. godinom se broj udvostručio, a oko 1340. neposredno prije pojave crne smrti popeo se na 70 miliona. Godine 1450. još je uvijek bio na 50 miliona. Prema ovim procjenama, Sjeverna Evropa a posebno Britanski otoci imali su proporcionalno puno manje stanovnika nego danas, dok je u Južnoj Evropi uključujući i Francusku broj stanovnika bio puno veći.^[3] Crna smrt je malo utjecala na porast blagostanja za preživjele. Do otprilike 11. vijeka, u većem dijelu Evrope vladala je nestašica poljoprivredne radne snage, stoga su postojale velike površine neobrađenog zemljišta, a Srednjovjekovni topli period bio je povoljan za poljoprivredu do otprilike 1315.

U srednjem vijeku su najzad okončane invazije i upadi izvana na evropski teritorij koji su bili karakteristični za prvi milenij. Muslimanska osvajanja u 6. i 7. vijeku naglo i trajno oduzimaju cijelu Sjevernu Afriku zapadnom svijetu, a tokom cijelog perioda muslimani postepeno stječu kontrolu nad Bizantskim carstvom. S krajem srednjeg vijeka katolička Evropa na jugozapadu uspostavlja kontrolu nad Pirinejskim poluotokom, ali ponovo dolazi pod pritisak na jugoistoku.

U ranom srednjem vijeku značajni umjetnički radovi bili su vrlo rijetki i skupi predmeti koje je posjedovala sekularna elita, manastiri i velike crkve, a radove religioznog karaktera uglavnom su izrađivali monasi. Krajem srednjeg vijeka radovi visoke umjetničke vrijednosti mogu se naći i u manjim selima i u značajnom broju gradskih kuća bogatijeg sloja, a njihova je proizvodnja u mnogim mjestima postala unosna lokalna industrija, dok umjetnici iz redova klera postaju iznimka. Međutim, pravilo sv. Benedikta dopuštalo je prodaju umjetničkih radova proizvedenih u manastirima i jasno je da su monasi mogli proizvoditi umjetnička djela, uključujući i sekularnu umjetnost, te prodavati ih na svjetovnom tržištu i po potrebi unajmljivati majstore laike.^[4]

Na osnovu preživjelih umjetničkih djela iz tog doba mogao bi se steći dojam da je gotovo cjelokupna srednjovjekovna umjetnost religiozne prirode. To je daleko od istine. Mada je crkva postala vrlo bogata u srednjem vijeku i mogla si je priuštiti raskošna umjetnička djela, postojala je također vrlo bogata sekularna umjetnost podjednake kvalitete, ali ona se s puno većom vjerojatnošću trošila, lomila, gubila ili bivala uništena. U srednjem vijeku općenito nije postojao osjećaj očuvanja starih djela zbog svoje umjetničke vrijednosti, ali su se umjetnički prikazi svetaca ili drugih religioznih figura čuvali s većim respektom. U kasnijim periodima, kao npr. renesansi i baroku postojala je tendencija podcjenjivanja srednjovjekovne umjetnosti što nije išlo u korist očuvanju umjetničkih djela. Većina raskošnih iluminiranih rukopisa ranog srednjeg vijeka imala je raskošne ukrase od plemenitih metala, slonovače i dragog kamenja na svojim koricama. Ponovo uvezene stranice i reljefi od slonovače za korice preživjeli su u mnogo većem broju od samih korica, koje su uglavnom bile otrgnute zbog dragog materijala.

Većina crkava je ponovo izgrađena, često i po nekoliko puta, ali stopa uništenja srednjovjekovnih palata i raskošnih kuća bila je puno veća, a to je imalo za posljedicu i uništenje njihovih sadržaja i dekoracija. U Engleskoj postoje dobro sačuvane crkve od 7. vijeka nadalje, a kasnije su crkve očuvane u vrlo velikom broju. Norwich, drugi najveći srednjovjekovni grad u Engleskoj nakon Londona, ima na primjer čak 40 očuvanih crkava, ali od tuceta kraljevskih palata niti jedna starija od 11. vijeka nije očuvana, a i od onih kasnijih preživjelo ih je samo nekoliko.^[5] Situacija je bila vrlo slična i u drugim djelovima Evrope, kao primjer može se navesti Papinska palača u Avignonu koja je od 14. vijeka na dalje preživjela je uglavnom bez oštećenja. Mnoge od najdužih diskusija među naučnicima o porijeklu i datiranju pojedinačnih predmeta iz tog doba zbivaju se oko svjetovnih umjetničkih djela, pošto su oni mnogo rjeđi. Anglosaksonski Fullerov broš bio je odbijen od British Museuma kao nevjerodostojan falsifikat, a male samostojeće brončane skulpture toliko su rijetke da je datiranje, porijeklo čak i autentičnost dvaju najočuvanijih primjeraka decenijama su bile predmet diskusija.^[6]

Upotreba plemenitih metala bilo je pravilo u srednjovjekovnoj umjetnosti. Do kraja perioda, obično se mnogo više trošilo za kupovinu materijala za izradu nego samih umjetnika, čak i ako isti nisu bili monasi koji su vršili svoju dužnost. Zlato se koristilo za izradu ukrasnih predmeta za crkve i palate, lični nakit, ukrase za odjeću, lijepilo se na stražnji dio staklenih kockica (tesserae) od kojih su izrađivani mozaici ili se lijepilo u obliku zlatnih listića na minijature u rukopisima i koristilo u oslikavanju drvenih ploča.

Skuplji čak i od zlata, u gotici se raskošno koristio pigment ultramarin, proizveden iz afganistanskog lapis lazulija, više za bojanje vanjskog plašta Djevice Marije nego za nebo. Bjelokost, često i obojana, bila je važan materijal do samog kraja srednjovjekovnog perioda i odlično ilustrira prijelaz iz umjetnosti religiozne tematike na onu sekularnu. Tokom srednjeg vijeka bjelokost se koristi za izradu ploča za zaštitu korica knjiga, relikvarije i biskupske štapove, ali u periodu gotike mešu imučnijima postaju česti predmeti svjetovne tematike kao zrcala, kovčezi i ukrašeni češljevi. Tanke ploče od bjelokosti ukrađene reljefima rijetko su se reciklirale za druga djela, stoga se velik broj njih sačuvao do danas, a isto vrijedi i za stranice rukopisa, iako se se one često reciklirale struganjem i tako proizvodili palimpsesti.

Čak i jednostani materijali bili su iznimno skupi: kad je anglosakskonska opatija Monkwearmouth-Jarrow planirala izradu tri kopije Biblija|Biblije 692. godine (jedna od njih je preživjela kao Codeks Amiatinus), prvi nužni korak bio je planiranje parenja goveda kako bi se proizvelo oko 1600 teladi od čije će se kože izraditi potrebni vellum.^[7]

Papir se pojavljuje u zadnjim vjekovima srednjeg vijeka, ali u počeku je bio iznimno skupa u odnosu na suvremene standarde. Drvorezi koji su se prodavali običnim hodočasnicima u blizini svetišta često su imali dimenzije kutije šibica ili su bili još manji. Studije moderne dendrokronologije otkrivaju da većina hrastovine korištene za izradu panela za slikanje u periodu ranog nizozemskog slikarstva 15. vijeka dopremala se s bazena Visle u Poljskoj. Trupci su se puštali niz rijeku i ukrcavali u Baltičkom moru, te se prevozili preko Sjevernog mora u flamanske luke i tamo skladištila i sušila nekoliko godina.^[8]

Umjetnost srednjeg vijeka vrlo je širok pojam, pa ga historičari dijele na nekoliko velikih faza, stilova i perioda. Period srednjeg vijeka ne započinje niti završava jasno na točno određeni datum, niti završava u isto vrijeme u svim regijama Evrope. To također vrijedi i za pojedine umjetničke faze i stilove unutar srednjeg vijeka.^[9] Osnovne faze u srednjovjekovnoj umjetnosti detaljno su objašnjene u slijedeći poglavljima.

Glavni članak: Ranokršćanska umjetnost

Rana kršćanska umjetnost, općenito opisana kao kasnoantička umjetnost, pokriva period od oko 200. godine (prije toga nije preživio niti jedan element kršćanske umjetnosti), do uspostave pune bizantske umjetnosti oko 500. godine. Postoje različiti nazori o tome kada u tom periodu započinje srednji vijek, kako u smislu opće historije ili specifično historije umjetnosti, ali većinom se početak srednjeg vijeka smješta kasno u tom periodu. Tokom 4. vijeka kršćanstvo se razvilo od proganjane sekte do službene religije Carstva, preuzimajući pritom postojeće rimske stilove, često i ikonografiju, iz narodne i imperijalne umjetnosti. Najčešći preživjeli primjeri hrišćanske umjetnosti od početka perioda su slike unutar grobnica u narodnom stilu unutar rimskih katakombi ,ali prema kraju osvanuli su mnogi raskošni mozaici u crkvama sagrađenim pod imperijalnim patronatom.

Tokom ovog perioda imperijalna kasna rimska umjetnost prolazila je kroz izraženu "baroknu" fazu, tokom koje se uglavnom napuštao klasični stil grčkog realizma u korist više mističnog i hijerarhijskog stila, proces je već započeo prije nego je hrišćanstvo postalo važan činioc u imperijalnoj umjetnosti. Tom procesu doprinijeli su utjecaji istočnih dijelova Carstva Egipat, Sirija i dalje, također i čvrsta "italska" vernakularna tradicija. Likovi su uglavnom prikazivani frontalno s pogledom ravno prema promatraču, dok je klasična umjetnost imala tendenciju prikazivanja profila. Ta se promjena najzad vidi čak i na novcu. Individualnost portreta, velika snaga rimske umjetnosti, brzo propada, a anatomske karakteristike i draperija prikazanih likova prikazuje se s puno manje realizma. Modeli iz kojeg je posebno srednjovjekovna Sjeverna Evropa formirala ideju "rimskog" stila bili su gotovo uvijek kasnoantički osobni predmeti koji su se mogli nositi i rezbarije kasnoantičkih sarkofaga prisutnih širom cijelog bivšeg Rimskog Carstva;^[10] inzistiranje na pronalasku starijih "čišćih" klasičnih modela, bio je ključni element u renesansnoj umjetnosti all'antica.^[11]

Bjelokosni reljefi

• 
  Uzačašće Kristovo i Noli me tangere, oko 400., s mnogim sačuvanim elementima klasičnog stila. Vidi Drogov sakramentarij za slično uzačašće 450 godina kasnije.
• 
  Konzularni diptih, Konstantinopolis 506., razvijeni kasnoantički stil
• 
  Otonski oltarni reljef u monumentalnom stilu, s blagim pokušajem prikaza klasičnog stila; Milano 962.–973.
• 
  Francuski gotički triptih it 14. vijeka, vjerojatno za vlasnika laika, sa scenama života Djevice Marije.

Glavni članak: Bizantska umjetnost

Bizantska umjetnost je umjetnost greciziranog Bizantskog Carstva stvorenog nakon podjele Rimskog Carstva na istočnu i zapadnu polovinu, te u jednom periodu i Italije pod bizantskom vladavinom. Proizašla je iz kasne antike oko 500-ih godina nove ere i ubrzo je izgradila bogatu tradiciju različitu od katoličke Evrope, ali s velikim utjecajem na nju. U ranom srednjovjekovnom periodu najbolja bizantska umjetnost, često stvorena direktno u imperijalnim radionama, predstavljala je ideal sofisticiranosti i tehničke rafiniranosti koju su evropski patroni pokušavali emulirati. Tokom perioda bizantskog ikonoklazma od 730. do 843. bila je uništena velika većina ikona (svetih slika najčešće naslikanih na drvu); vrlo je malo ostalo očuvano do danas tako da svako otkriće pridonosi nejnom razumjevanju. Većina očuvanih djela bizantske umjetnosti nalazi se u Italiji (Rim, Ravenna i ostali gradovi) i Egiptu Manastir Svete Katarine.

Bizantska umjetnost je izuzetno konzervativna, iz religioznih i kulturalnih razloga, ali održava kontinuiranu tradiciju s grčkim realizmom, which contended with a strong anti-realist and hieratic impulse. Nakon ponovne uspostave proizvodnje ikona od 843. do 1453. bizantska je umjetnička tradicija nastavljena s relativno malim promjenama, usprkos ili zbog polaganog propadanja carstva. Postojao je period značajnog buđenja klasičnog stila u djelima dvorske umjetnosti 10. vijeka kao što je Pariški psaltir. Tokom cijelog perioda postojali su paralelni stilovi oslikavanja iluminiranih rukopisa ikonskih likova u uokvirenim minijaturama, često i kod istog umjetnika, a više neformalne manje scene ili likovi dodavani su neuokvireni uz rubove teksta u puno realističnijem stilu.^[12] Monumentalna skulptura s figurativnim prikazom bila je tabu u bizantskoj umjetnosti, gotov da nije poznat ijedan primjerak. Suprotno tome bila je vrlo raširena izrada malih reljefa od bjelokosti, gotovo svih u prikazu sličnom ikoni (Harbavilski triptih je slične starosti kao i Pariški psaltir, ali stilski vrlo različit), kao i reljefnih dekoracija na posuđu i drugim metalnim predmetima. Bizantsko carstvo je proizvelo većinu najcjenjenije umjetnosti srednjeg vijeka u smislu kvalitete materijala i izrade, s najkvalitetnijom dvorskom izrada umjetnina smještenom u Konstantinopolisu, mada su neki historičari umjetnosti doveli u pitanje tu još uvijek često ponavljanu tezu da je svako umjetničko djelo visoke kvalitete ali bez oznake o porijeklu nožno moralo biti proizvedeno u glavnom gradu. Najspektakularniji doseg bizantske umjetnosti bile su monumentalne freske i mozaici unutar zasvođenih crkava, od kojih većina nije preživila zbog prirodnih katastrofa i prenamjene crkvi u džamije.

Bizantska umjetnost imala je stalni utjecaj na zapadnoevropsku umjetnost i sjaj bizantskog dvora i manastira, čak i pri samom kraju carstva, služio je kao model zapadnim vladarima i sekularnim i crkvenim patronima. Bizantska svila, često ukrašenu motivima životinjskih ili ljudskih figura, bila je na primjer neprevaziđena po kvaliteti u cijelom kršćanskom svijetu gotovo do kraja postojanja Carstva. Proizvodila se, vjerojatno ne u potpunosti, u carskim radionama u Konstantinopolisu, o čijem poslovanju znamo vrlo malo. Neke druge vrste dekorativnih umjetnosti bile su manje razvijene; bizantska keramika rijetko se uzdizala iznad nivoa atraktivne narodne umjetnosti, usprkos naslijeđu Stare Grčke, impresivne otomanske keramike iz İznika koja će se razviti na ovim prostorima i drugih vrsta keramike.

Egipatska koptska umjetnost krenula je drugačijim putem. Nakon što se Koptska crkva sredinom 5. vijeka odvojila, ona nije nikad više dobila podršku države, tako da je dominantan utjecaj na nju imala izvorna egipatska umjetnost, što je dovelo posebnog pomalo naivnog stila okarakteriziranog manjkom realizma, s prikazom likova velikih očiju okruženih bijelom površinom. To je omogućilo veliku ekspresivnost, i dovelo je na poslijetku "istočnu" komponentu bizantske umjetnosti do logičnog završetka. Koptske dekoracije okarakterizirane su složenim geometrijskim motivima, koje često anticipiraju islamsku umjetnost. Zbog iznimno dobrog očuvanja egipatskih grobnica, danas se karakteristike tkanine korištene u Starom Egiptu poznaje bolje od bilo gdje drugdje, čak i kod manje imućnih. Njihove tkanine često su bile ukrašene elaboriranim figurativnim i geometrijskim motivima. Ostale lokalne tradicije u Armeniji, Siriji, Gruziji i drugdje općenito nisu bile toliko sofisticirane, ali često su bile energičnije od umjetnosti Konstantinopolisa i ponekad, posebno u arhitekturi, izgleda da su imale utjecaj čak i na Zapadnu Evropu. Kao primjer može se navesti postavljanje figurativnih monumentalnih skulptura s vanjske strane crkava koja je na istoku bila prisutna nekoliko vjekova prije nego se pojavila na zapadu.^[13]

Glavni članak: Barbarska umjetnost

Pojam barbarske umjetnosti opisuje umjetnine "barbarskih" germanskih i istočnoevropskih naroda u njihovoj fazi migracije, kasnije i naseljavanja unutar granica Rimskog Carstva tokom Velike seobe naroda od 300. do oko 700. godine. Ovaj općeniti pojam pokriva široki raspon etničkih i regionalnih stilova kao što su rana anglosaksonska umjetnost, vizigotska umjetnost, vikinška umjetnost i merovinška umjetnost, koje su okarakterizirane upotrebom animalnog stila i geometrijskih motiva preuzetih iz klasične umjetnosti. U tom periodu animalni je stil korišten u mnogo apstraktnijoj formi od ranije skitske umjetnosti ili stila La Tène. Većina umjetničkih predmeta bila je malih dimenzija i mogla se prenositi, ona koja je sačuvana do današnjih dana obuhvaća uglavnom nakit i predmete od metala. Kod predmeta barbarske umjetnosti izraženi su često prekrasno osmišljeni i izvedeni geometrijski i shematski motivi, kombinirani s ljudskim figurama, bez pokušaja realističnog prikaza. Rani anglosaksonski predmeti iz grobnica u Sutton Hoou jedan su od najboljih primjera.

Nakon procesa kristijanizacije "barbarskih" naroda, njihov umjetnički stili ulazi u interakciju s postklasičnom mediteranskom hrišćanskim tradicijom, te se pojavljuju nove umjetničke forme kao iluminirani rukopisi,^[14] i kovani novac, s pokušajima oponašanja rimskog i bizantskog novca. Kod ranog kovanog novca kao što je sceat vidljive su poteškoće prikaza čovječje glave u profilu na koju tadašnji "barbarski" umjetnici nisu navikli, kao i pokušaja riješavanja ovog problema na različite načine.

Izrađivali su se i predmeti većih dimenzija, kao što su danas izgubljene drvene anglosaksonske paganske statue o kojima postoje zapisi, te vikinško rezbareno runsko kamenje koje se izrađivalo još dugo nakon prijelaza na hrišćanstvo. Keltski narod Pikti u Škotskoj također su izrađivali ukrasne rezbarije u kamenu prije i nakon konverzije. Karakteristična anglosaksonska i irska tradicija izrade velikih ukrašenih kamenih križeva proizlazi iz ranije paganske tradicije rezbarenja kamenja. Vikinška umjetnost kasnijih vjekova u Skandinaviji i dijelovima Britanskog otočja obuhvaća paganska i hrišćanska umjetnička djela i bila je jedna od poslednjih oblika široke skupine stilova.

Glavni članak: Insularna umjetnost

Termin insularne umjetnosti odnosi se na poseban stil karakterističan za Irsku i Britaniju od otprilike 7. vijeka, do 10. vijeka, s posljednjim primjerima u Irskoj i delovima Škotske. Stil je produkt fuzije tradicija keltske umjetnosti, germanske barbarske umjetnosti, anglosaksonske umjetnosti i hrišćanskih formi ukrašavanja knjiga, kamenih križeva i liturgijskih rukotvorina od metala.

Ekstremno detaljne isprepletene geometrijske figure i dekoracije stiliziranih životinjskih motiva brzo su se proširile iz sekularne umjetnosti obrade metala kao npr. izrade broševa na manuskripte, najčešće molitvenike kao što je Knjiga Kellsa, s potpuno oslikanim čitavim stranicama i razvojem velikih ukrašenih početnih slova. Prisutno je vrlo malo ljudskih figura, najčešće portreta Jevanđelista, veoma pojednostavnjeno, čak i kad su čvrsto slijedili kasnoantičke modele.

Irski misionari proširili su insularni stil ukrašavanja rukopisa i prenijeli ga u kontinentalnu Evropu. Njegova antiklasična energija bila je izuzetno važna u formiranju kasnijih srednjovjekovnih stilova. Kod većine kasnoantičkih rukopisa, tekst i dekoracija bili su jasno razdvojeni, mada se ponekad nalaze povećana i ukrašena početnia slova, ali s insularnim rukopisima ukrašavanje postaje izuzetno elaborirano. U insularnim manuskriptima pojavljuju se primjeri ukrašenog inicijala ili prvih nekoliko riječi preko čitave stranice, (vidi sliku) na počeku molitve ili drugih dijelova knjige. Mogućnost širenja dekoracije na čitav tekst imalo je veliki utjecaj na romaničku i gotičku umjetnost u svim oblicima.

Građevine manastira u kojima su se izrađivali ovi insularni molitvenici bile su vrlo male i primitivne, pogotovo u Irskoj. Suprotno tome, ostali ukrasi unutar crkva bili su vrlo bogato izrađeni, uključujući i one od plemenitih metala. Neki su primjerci preživjeli do danas kao npr. Kalež iz Ardagha i veći broj izuzetno bogato ukrašenih i fino izrađenih primjeraka nakita za svjetovne pripadnike visokih staleža. Primjer takvog nakita su keltski broševi koje su vjerojatno nosili muškarci, najspektakularniji od njih je Broš iz Tare.

"Frankosaksonska škola" je pojam za kasnokarolinšku školu oslikavanja rukopisa u sjeveroistočnoj Francuskoj koja je rabila ukrase insularnog stila, uključujući vrlo velike inicijale, ponekad u kombinaciji s figurativnim motivima. "Najustrajniji od svih karolinških stilova", trajao je do 11. vijeka.^[15]

Divovski inicijali

• 
  Karolinška verzija insularnog stila - usp. "Liber generationis ..." iznad.
• 
  Frankosaksonska "In principio", 871.-873.
• 
  Romanički pleter, "nastanjen" figurama, Engleska, 1190.–1200.
• 
  Karakteristični gotički cvijetni ukras u neilustriranoj radnoj kopiji Evanđelja po Jovanu na engleskom jeziku, kasni 14. vijek.

Iako nije tipično evropska, islamska umjetnost srednjeg vijeka veoma je značajna, pošto ju je evropska elita cijeila i masovno kopirala.^[16] Islamska umjetnost se odnosi na umjetnost muslimanskih zemalja Bliskog Istoka, islamske Španije i Sjeverne Afrike iako ne nužno muslimanskih umjetnika i zanatlija, te obuhvaća veliki raspon umjetničkih medija od kaligrafije, ilustriranih rukopisa, tkanine, keramike, obrade metala i stakla. Proizvodnja stakla u tom periodu ostala je npr. specijalnost Jevreja, a hrišćanska umjetnost Kopta u Egiptu nastavila se i pod islamskom vlašću, posebno tokom ranijih vjekova i održavala je određene veze s Evropom. Razdoblje od 600. do 900. godine bio je period formiranja, a od 900. na dalje islamska se umjetnost razvila u različire regionalne stilove. Nosioci rane islamske umjetnosti bili su majstori mozaika i skulptori koji su izučili zanat u bizantskoj i koptskoj tradiciji.^[17] Umjesto zidnog slikarstva, islamski su umjetnici koristili obojene pločice za ukrašavanje zidova, najranije od 862.-863. (u Ukbetovoj džamiji u Kairouanu u modernom Tunisu), što se također proširilo po Evropi.^[18] Prema mišljenju Johna Ruskina, Duždeva palača u Veneciji sadrži "tri elementa u potpuno jednakim proporcijama - rimski, lombardski i arapski. Ona je središnja građevina svijeta. ... historija gotičke arhitekture je historija rafiniranja i spiritualizacije nordijskih djela pod tim utjecajem".^[19]

Islamski vladari kontrolirali su u različitim razdobljima dijelove južne Italije i većinu moderne Španije i Portugala, kao i Balkan, sve zemlje s pretežno hrišćanskim stanovništvom. Hrišćanski vladari tokom krstaških ratova isto su tako vladali nad islamskim stanovništvom. Krstaška umjetnost je uglavnom hibrid katoličkih i bizantskih stilova s vrlo malo islamskog utjecaja, ali mozarapska umjetnost hrišćana u Al-Andalusu pokazuje jak utjecaj islamske umjetnosti, mada ne sliči značajno suvremenim islamskim djelima. Tragovi islamskog utjecaja mogu se uočiti i u zapadnoevropskoj umjetnosti, primjerice romanički portal u Moissacu u južnoj Francuskoj, na kojem su vidljivi dekorativni elementi kao polukružni rubovi na ulazu i kružni ukrasi na poprečnoj gredi iznad samog ulaza. Prikazan je također veličanstveni Krist okružen muzičarima, što je postala uobičajena karakteristika rajskih scena, a vjerojatno je preuzeta od prikaza islamskih kraljeva na divanu.^[20] Kaligrafija, ornamenti i dekorativna umjetnost općenito su se smatrali važnijima nego na Zapadu.^[21]

Hispano-maursko lončarstvo u Španiji najprije se proizvodilo u Al-Andalusu, no kasnije su se muslimanski lončari preselili u područje hrišćanske Valencije, gdje su svoje proizvode izvozili hrišćanskoj eliti diljem Evrope^[22]. Druge vrste islamske skupocjene robe, najviše tkanine i sagovi, uglavnom su se uvozile iz bogatijih^[23] istočnih zemalja islamskog svijeta (islamske tranzitne zemlje prema Evropi zapadno od Nila nisu bile bogate),^[24] preko venecijanskih trgovačkih puteva.^[25] Međutim, veći dio luksuznih proizvoda za dvorske potrebe kao što je svila, bjelokost, drago kamenje i nakit uvozio se u Evropu u nedovršenom obliku, a završnu su obradu vršili lokalni srednjovjekovni majstori i označavali ih kao "istočnjačke".^[26] Ova djela nisu imala prikaza religijskih scena već su bili ukrašeni nefigurativnim ornamentima kako bi bili lakše prihvaćeni na Zapadu^[27]. U zapadnoj umjetnosti kasnog srednjeg vijeka pojavila se moda imitiranja arapskog pisma kao dekoracijiski motiv.

Glavni članak: Predromanika

Predromanika je termin za arhitektturu, donekle i likovnu umjetnost koja se najprije pojavila u Južnoj Evropi (Španija, Italija i Južna Francuska) između kasnog antičkog perioda i početka romanike u 11. vijeku. Severnoevropska umjetnost postepeno postaje dio ovog pokreta nakon procesa kristijanizacije nakon što je asimilirala postklasične stilove. Franačka karolinška umjetnost iz perioda od 780. do 900., posebno na području moderne Francuske i Njemačke, dobila je ime po Karlu Velikom. Ovo je umjetnost uskog dvorskog kruga i nekoliko manastirskih centara pod carskom zaštitom, koja je svijesno imala za cilj oživjeti "rimske" stilove i standarde kako dolikuje novoosnovanom Svetom Rimskom Carstvu. Neki centri karolinške umjetnosti u svojim su radovima razvili ekspresivne stilove kao npr. Psaltir iz Utrechta i Evanđelja iz Ebboa. Po prvi se put pojavljuje hrišćanska monumentalna skulptura, i po prvi se put u nordijskoj umjetnosti utvrđuje prikaz ljudskih likova u narativnim scenama. Karolinška arhitektura je okarakterizirana gradnjom širih građevina od onih iz rimskog doba, pojavom westwerka i drugim inovacijama.^[28]

Nakon propasti karolinške dinastije pojavio se jaz do uspostave nove dinastije, koja je započela period oživljenja Njemačke u kulturnom i političkom smislu, razdoblje poznato kao otonska renesansa. Umjetnost tog doba također se razvila u krugu dvora i manastira, te je razvila veliku izražajnost koja je dosezala monumentalnost čak i u djelima malih dimenzija kao što su reljefi od bjelokosti i minijature u rukopisima, prije svega one iz Reichenau škole, kao što su Perikope Henryja II. (1002.–1012). Kasna anglosaksonska umjetnost u Engleskoj oko 900. godine, bila je ekspresivna na različit način, s figurama u pokretu i draperijom možda najbolje prikazanima u mnogim crtežima u iluminiranim rukopisima. Mozarapska umjetnost hrišćanske Španije bila je pod jakim utjecajem islama, što je dovelo do potpunog gubitka interesa za realistični prikaz. Za ovaj su stil karakteristične minijature jarkih boja s potpuno plošno prikazanim likovima. Anglosaksondka i mozarapska umjetnost imati će velik utjecaj u formiranju romanike u Francuskoj.^[29]

• 
  Karolinški portret evanđelista iz Codexa Aureusa iz Lorscha na bazi kasnoantičkog modela, kasni 8. vijek.
• 
  Karolinški portret evanđelista u grčko-bizantskom realističnom stilu, vjerpjatno od grčkog umjetnika,kasni 8. vijek.^[30]
• 
  Mozarapska minijatura, kasni 10. vijek.
• 
  Bamberška apokalipsa, iz otonske škole Reichenau, 1000.–1020.

Glavni članak: Romanika

Romanička umjetnost se razvija u periodu između 1000. godine do pojave gotike u 12. vijeku, paralelno s razvojem monaštva u Zapadnoj Evropi. Ovaj se stil najprije razvio u Francuskoj, ali se ubrzo proširio na hrišćansku Španiju, Englesku, Flandriju, Njemačku, Italiju i drugdje, te je postao prvi srednjovjekovni stili prisutan u cijeloj Evropi, iako su postojale određene regionalne specifičnosti.^[31] Pojava ovog stila podudarala se s jakim povećanjem izgradnje crkvenih građevina, pogotovo onih velikih dimenzija kao npr. katedrala. Mnoge od njih su bile renovirane u kasnijim stilovima, ali ima mnogo slučajeva očuvanja provobitnog romaničkog stila do današnjih dana. Romanička arhitektura bila je okarakterizirana izgradnjom širokih zidova, masivnih struktura osmišljenih kao jedinstvena organska forma, sa zasvođenim krovovima, polukružnim prozorskim otvorima i korištenjem luka.

Figurativno kiparstvo, izvorno obajano živim bojama, igralo je značajnu ulogu i bilo je integralni dio ovih građevina, kao primjerice na kapitelima stupova, i oko impresivnih portala, najčešće na timpanonu iznad glavnih vrata. Neki od najljepših primjera su opatija Vézelay i Autunska katedrala. Reljefi su bili puno češći od slobodnih kamenih kipova, ali romanički reljef postaje visoki reljef, njegovi su elementi često gotovo odvojeni od zidne podloge. Drvene rezbarije velikih dimenzija također postaju vrlo važne, pogotovo oslikana drvena raspela kao npr. Geronov križ iz početka ovog perioda i figure Djevice Marije kao Zlatna madona iz Essena. Kraljevi i visoki pripadnici klera započeli su s narudžbama figura u prirodnoj veličini kao spomenika na grobnicama. Neke su crkve imale masivna brončana vrata ukrašena panelima s bogato obrađenim reljefima, koji su prikazivali religijske scene u obliku priče. Karakterističan primjer su vrata u Gnieznu i ona u Hildesheimu, "prva dekorirana brončana vrata izlivena u jednom komadu na Zapadu od doba Rimskog Carstva" i nedvojbeno najljepša prije renesanse.^[32] Većina crkava bila je bogato ukrašena freskama; tipična shema predstavlja Maiestas Domini ("veličanstvo Gospodnje") na istočnom kraju (oltaru), Posljednji sud na zapadnom kraju iznad vrata i scene Kristovog života nasuprot scenama Starog zavjeta na zidovima brodova. "Najveći preživjeli spomenik romaničkog zidnog slikarstva", bitno smanjen u odnosu na originalno stanje, je Opatijska crkva Saint-Savin-sur-Gartempe blizu Poitiersa, u kojoj je sačuvana većina zidnih slika na bačvastom svodu broda, kripte, portika i ostalih djelova građevine.^[33] Ekvivalentni ciklus prikazan u crkvi Sant'Angelo in Formis u Capui u južnoj Italiji, koju su oslikali italijanski slikari pod utjecajem Grka, ilustrira stalnu prevlast bizantskog stila u većem dijelu Italije.^[34]

Romanička skulptura i slikarstvo često je bila ekstremno energična i ekspresivna, te vrlo inventivna u smislu ikonografije izabranih likova. Mada inspirirani mnogim elementima klasične umjernosti, romanički su slikari rijetko nastojali postići ikakav oblik klasičnog efekta, osim možda u mosanskoj umjetnosti.^[35] Pošto je umjetnost postala pristupačna širokim skupinama stanovništva i zbog izazova novih hereza, sama umjetnost postaje sve više didaktična, a lokalne crkve postaju "Biblije siromašnih". Istovremeno postaju popularni prikazi grotesknih zvijeri i čudovišta i borbe protiv njih i među njima, kojima je bilo labavo pridruženo neko religijsko značenje. To nije impresioniralo svetog Bernarda od Clairvauxa, koji je izrekao svoju poznatu osudu takvom odvraćanju pažnje unutar manastira:

Ali u manastirima, pred očima učenih monaha, koji je razlog prikazivanju takve smiješne monstruoznosti, te čudne vrste oblikovane bezobličnosti? Zašto svi ti nakazni majmuni, zašto ti svirepi lavovi, zašto monstruozni kentauri, zašto poluljudi, zašto šareni tigrovi, zašto ratnici u borbi, zašto lovci s trubljama? ... Ukratko, svugdje je prisutna tako velika raznolikost i velika šarolikost tih čudnih oblika da bi nam se moglo desiti da radije čitamo iz mramora nego iz knjiga.^[36]

Mogao je vrlo dobro biti upoznat s minijaturom lijevo, izrađenom u opatiji u Cîteauxu prije nego su mladog Bernarda od tamo preselili 1115.^[37]

Tokom ovog perioda tipologija postaje dominantni pristup interpretaciji Biblije u teološkoj literaturi i umjetnosti, s događajima iz Starog zavjeta u svijetlu prefiguracije aspekata Kristovog života, prikazanih u paru s pripadajućim događajima Novog zavjeta. Često se ikonografija epizoda Novog zavjeta temelji na tradiciji i modelima kasne antike, ali ikonografija epizoda Starog zavjeta morala se osmisliti u tom periodu pošto nisu postojali prethodni primjeri. Smišljene su nove teme kao npr. Jišajevo stablo, a potali su prihvatljiviji i prikazi Boga oca. Ogromna većina preživjele umjetnosti tog doba je religioznog karaktera. Mosanska umjetnost bila je posebno rafiniran regionalni stil, sa sačuvanim vrhunskim predmetima od obrađenog metala, često kombiniranog s emajlom, i elementima klasične umjetnosti rijetkim u doba romanike, kao npr. krstionica crkve sv. Bartolomeja u Liègeu, ili Oltar tri kralja u Kölnu, jedno od mnogih sačuvanih djela Nicholasa iz Verduna, čiji je rad bio tražen diljem sjeverozapadne Evrope. Obojeno staklo postaje značajna umjetnička forma ovog perioda, ali malo romaničkih umjetničkih djela od stakla ostaje sačuvano do danas. Iluminirani rukopisi postaju predmetom izrazitog ukrašavanja. U to doba u zapadnoj Evropi dolazi do jakog naglaska na prikaz Kristove patnje i patnje drugih svetaca, odlika koja snažno odvaja romaniku i ostatak srednjeg vijeka od bizantske i klasične umjetnosti. Geronov krst (965.-970.), na prijelazu s otonske umjetnosti u romaniku, smatra se prvim dijelom prikaza Kristove patnje.^[38] Kraj perioda romanike karakterizira početak i jak teološki naglasak na Djevici Mariji, tako da se ona češće opisuje u literaturi i prikazuje u umjetnosti, a vrhunac prikaza doživjeti će u gotici.

• 
  Mosanska umjetnost; Relikvarij iz Tournaija, autor Nicholas du Verdun, 1205.
• 
  Oslikani strop kripte u Španiji
• 
  Jona u utrobi kita, kapitel broda opatije u Mozacu
• 
  Marija Magdalena navještava Isusovo vaskrsenje apostolima, psaltir iz St. Albansa, Engleska, 1120.–1145.

Glavni članak: Gotika

Gotička umjetnost je promjenjiv termin ovisno o načinu izrade, mjestu i vremenu. Kao pojam pojavljuje se s gotičkom arhitekturom u Francuskoj oko 1137. s rekonstrukcijom bazilike Saint-Denis. Kao i u romaničkoj umjetnosti, i u gotičkoj umjetnosti je skulptura bila integralni dio ovog stila. Karakterizirali su je širi kipovima ukrašeni portali, te najznačajniji kipovi prisutni na fasadi crkva sve do kasnog gotičkog perioda, nakon čega se u mnogim crkvama fokus prebacuje na oltar s raskošnim izrezbarenim oltarnim palama, najčešće izrađenima u obojenom i pozlaćenom drvu. Gotičko slikarstvo se ne pojavljuje sve do 1200. kada se odvaja od romaničkog stila. Gotička skulptura pojavljuje se u Francuskoj oko 1144. i širi se cijelom Evropom, te u 13. vijeku postaje internacionalni stil, zamijenivši tako romaniku, iako je tranzicija u slikarstvu i skulpturi bila manje oštra nego u arhitekturi.

Većinu romaničkih katedrala i većih crkva zamijenile s gotičke građevine, bar na područjima jačeg ekonomskog rasta u tom razdoblju. To je razlog zašto se najbolje očuvane romaničke građevine danas nalaze u tada relativno siromašnim regijama, kao što su južni dijelovi Francuske i Italije ili sjeverne Španije. Nova arhitektura omogućila je postojanje većih prozorskih otvora i obojenih vitraja vrlo visoke kvalitete, koje se danas u popularnoj kulturi najviše veže za to razdoblje, iako su izuzetno rijetki slučajevi crkvi gdje su originalni vitraji očuvani do današnjih dana. Jedan od takvih primjera je Sainte-Chapelle u Parizu.

Djela zidnog slikarstva iz razdoblja gotike uglavnom se nisu sačuvala i vrlo su rijetka, mada se u nekim francuskim crkvama mogu naći djela niže kvalitete. Svjetovne građevine bogatih građana također su imale oslikane zidove, dok su kraljevi preferirali ukrašavanje skupljim tapiserijama, jer su se tokom selidba mogle premještati u druge dvorce i utvrde ili transportirati za vrijeme vojnih pohoda. Najrafiniranija zbirka kasnosrednjovjekovnih tapiserija nalazi se u Švajcarskoj iz ratnog plijena Bitke kod Nancyja, gdje je pobijeđen i ubijen Karlo smjeli, vojvoda Burgundije i zapijenjena njegova osobna imovina. U Muzeju u Bernu je sačuvana većina primjeraka.

Kao što je prethodno navedeno, gotički period se podudarao s jakom tendencijom isticanja Djevice Marije i baš je u tom razdoblju prikaz Bogorodice s djetetom postao karakterističan za katoličku umjetnost. Češći su bili i prikazi svetaca, kojima su se dodavali vizualni atributi kako bi ih s lakoćom moglo prepoznati uglavnom nepismeno stanovništvo.

U tom periodu postaje vrlo važno slikanje na drvenim pločama za oltarne pale, poliptihe i manja likovna djela. Prije gotike su ikone na drvenim panelima bile češće u bizantskoj umjetnosti nego na zapadu, mada su mnoge danas izgubljene slike na panelima dokumnetirane iz ranijih razdoblja. Neki zapadni slikari na panelima bili su uvelike pod utjecajem bizantskog stila, pogotovo u Italiji, od kuda i većina ranih slika na panelu sa zapada i dolazi. Proces stvaranja posebnog zapadnog stila započeli su Cimabue i Duccio i završio ga je Giotto, koji se tradicionalno smatra početnom točkom za kasniji razvoj renesansne umjetnosti. Većina slika na panelu, međutim, ostaje više konzervativna od slikanja minijatura, djelomično zbog toga što je njih viđala šira publika.

Internacionalna gotika je termin koji opisuje gotičku umjetnost od oko 1360-ih do 1430-ih, nakog čega gotika započinje spajanje s renesansom. Početak formirana renesanse zbiva se u Italiji tokom trecenta, s ponovnim naglaskom na klasičnim principima kompozicije i realizmom, a najznačajniji začetnici su skulptor Nicola Pisano i Giotto. Oslikani molitvenik Très Riches Heures du Duc de Berry je jedan od najpoznatijih djela internacionalne gotike. Tranzicija gotike u renesansu zbivala se u različito vrijeme na različitim mjestima, rana nizozemska umjetnost i italijanski slikar Pisanello smatraju se prijelaznim umjetnicima između dva stila. Renesansa izvan Italije pojavljuje se u nekim djelima na dvorovima bogatih gradova, dok ostala područja izvan ovih centara inovacije desetljećima će nastaviti slijediti kasnogotički stil. Protestanska reformacija često je označavala završetak s tradicijom gotike u zemljama koje su prešle na protestantizam.

Otkriće sveobuhvatnog matematički baziranog sistema definiranje linearne perspektive je dostignuće italijanske renesanse 15. vijeka u Firenci, ali gotičko slikarstvo je veći učinilo velike korake naprijed u prirodnom prikazu udaljenosti i volumena, mada to nije smatrao najvažnijim svojstvima likovnog djela ako su drugi elementi bili u konfliktu s njima. U burgundskoj minijaturi iz sredine 15. vijeka (desno) umjetnik je bio željan prikazati svoju vještinu kosim prikazom građevina i kamenih blokova i oslikavanjem scena na različitim udaljenostima, ali generalni pokušaj smanjenja veličine kod daljih elementa još je nesistematski. Neki dijelovi kompozicije su u sličnoj skali sa smanjenjem udaljenih figura, ali su prisutni i elementi koji su veći iako su udaljeniji. Na lijevoj strani slike, radnici se donekle prikazani u proporciji, ali ona se gubi na desnoj strani gdje je najvažnija figura na slici puno veća od radnika.

Pri kraju perioda gotike pojavljuju se novi likovni mediji kao npr. grafike, koje su se zajedno s malim slikama na drvenim pločama često koristile kao posvetne slike, što je bila posljedica novih religijskih trendova tog razdoblja. To su slike trenutaka Kristove patnje nevezane za sam slijed priče, kao i slike Bogorodice: Imago pietatis, Pietà, Veronikin rubac i Arma Christi. Traumatično razdoblje crne smrti sredinom 14. vijeka barem je djelomično bilo razlog povećanju popularnosti tema kao ples mrtvaca i Memento mori. Najviše su bile popularne jeftine knjige s tekstom (često na vernakularu) i slikama prisutnim na jednoj stranici, radovi kao na ilustraciji (lijevo). Popularna Ars Moriendi ("umjetnost umiranja")je tipični sažetak biblijskih stihova kao Speculum Humanae Salvationis ("ogledalo ljudskog spasenja").

Renesansni humanizam i pojava bogate gradske srednje klase predvođene trgovcima, transformirala je stari društveni kontekst umjetnosti. Ponovo je zaživilo realistično portretiranje, autoportret i pojava grafike, a postepeno je zamrla umjetnička forma vitraja i iluminiranog manuskripta. Portreti mecena u ranijim periodima bili su rezervirani za pape, kraljeve i opate, ali u gotici oni postaju dostupni i trgovcima i njihovim porodicama, dok crkve bivaju ispunjene grobnim spomenicima imućnijih.

Molitvenici, vrsta manuskripta tipično u vlasništvu laika, puno češće žena laika, od 14. vijeka na dalje postaju najbogatije ilustrirane vrste manuskripta, a u tom periodu su i samu proizvodnju minijatura preuzeli laici, također vrlo često žene. U najvažnijem centru oslikavanja rukopisa, Parizu, a od 15. vijeka i Flandriji postojalo je mnoštvo zanatskih radnji čiji su se rukopisiizvozili diljem Evrope. Druge forme umjetnosti, kao mali reljefi od bjelokosti, vitraji, tapiserije i nottinghamški alabasteri (jeftine izrezbarene ploče za oltarne pale) proizvodile su se na sličan način, a umjetnici i zanatlije u gradskim sredinama bii su zaštičeni sistemom gilda. Zlatarske gilde obično su bile najmoćnije i najbogatije u gradu, dok su slikari u mnogim mjestima pripadali posebnog glidi sv. Luke.

Počela je biti značajna i proizvodnja svjetovnih umjetničkih djela uglavnom s temom dvorske ljubavi ili viteštva, također u obliku iluminiranih manuskripta, rezbarenih okvira za ogledalo od bjelokosti, tapiserija, i elaboriranih zlatnih predmeta u obliku broda za ukrašavanje stolova tzv. nefa. Počelo se s lakoćom razlikovati mnoštvo različitih umjetnika, neki od njih su stekli internacionalnu reputaciju. Počinju se pojavljivati prvi kolekcionari umjetnosti, kolekcionari manuskripta među bogatim plemstvom kao Ivan od Valoisa (1340.–1416.) i kolekcionari grafika i drugih radova među manje bogatima. U bogatijim sredinama je proizvodnja jeftinih drvoreza religiozne tematike krajem 15. vijeka donijela umjetnost čak u kuće seljaštva.

Djevica Marija

• 
  Najstarija bizantska slika Bogorodice, oko. 600, enkaustika, u manastiru sv. Katarine zadržava veći dio grčkog realističkog stila.
• 
  Romanička statua Bogorodice kao Sedes sapientiae ("tron mudrosti"), 12. vijek
• 
  "Ravensburger Schutzmantelmadonna", oslikana ploča od lipovog drva oko 1480., u stilu Bogorodice milosti. Pripisano Michelu Erhartu.
• 
  "Lov na jednoroga (objava)" (oko 1500.) iz nizozemskog molitvenika.

Srednjovjekovna umjetnost imala je malo osjećaja za vlastitu povijest umjetnosti, a ta se nezainteresiranost nastavila u kasnijim razdobljima. Renesansa ju je općenito odbacivala kao "barbarski" produkt "mračnog doba", a pojam "gotički" korišten je kao pejorativni pojam. Tako ga je prvi koristio slikar Raffaello u pismu iz 1519. za svu umjetnost koja se zbila između kraja klasičnog perioda u antici i navodnog "preporoda" u renesansi. Ovaj je pojam prihvatio i naknadno popularizirao firentinski umjetnik i historičar Giorgio Vasari u 16. vijeku, koristeći ga kako bi općenito ocrnio sjevernoevropsku arhitekturu. Iluminirani manuskripti bili su predmetom skupljanja antikvara, ili su neopaženi bili pohranjeni u samostanskim ili kraljevskim bibliotekama, dok su slike privlačile veći interes ako su prikazivale kakvu historijsku asocijaciju s kraljevima ili drugim važnim ličnostima. Jedan od primjera je dugi period lošeg čuvanja Westminsterkog retabla u Westminsterskoj opatiji, sve do 19. vijeka bila je u potpuno zapuštena i korištena kao drvena podloga. Wiltonški diptih (prikazan u ilustraciji gore) se pak odlično očuvao zbog velikog portreta Richarda II od Engleske koji je na njemu prikazan. Kao i za trajanja samog srednjeg vijeka i u kasnijim razdobljima su se mnoga djela očuvala uglavnom zbog toga što su se smatrali relikvijama.

Nakon izumiranja gotike u Njemačkoj, Engleskoj i skandinavskim zemljama, tek se u 19. vijeku pojavljuje arhitektonski stil neogotike za kojeg ne postoji ekvivalent u slikarstvu. Razumijevanje sukcesije stilova još je uvijek slabo, kao što je vidljivo u radovima Thomasa Rickmana o engleskoj arhitekturi. Ovaj se trend promijenio sredinom 19. vijeka, s ponovnim otkrivanjem ljepote srednjovjekovne skulpture i slika. Zanimanje za srednjovjekovnu umjetnost, tzv. "primitivnu umjetnost" ulazi u modu pod utjecajem pisaca kao John Ruskin, Eugène Viollet-le-Duc i Augustus Welby Northmore Pugin, kao i zbog utjecaja romantičnog medievalizma u književnim djelima kao Walter Scottov Ivanhoe (1819.) i Victor Hugoov The Hunchback of Notre Dame (1831.). Rani sakupljač tada još uvijek jeftine "primitivne umjetnosti" bio je princ Albert.

Među likovnim umjetnicima, njemački nazarenci od 1809. i engleski prerafaeliti od 1848. odbacuju vrijednosti od kasne renesanse na dalje, ali u praksi i usprkos povremenom slikanju srednjovjekovnih scena, na njihovo djelo najviše rana renesansa, a ne gotika ili raniji periodi. Jedina iznimka je John Millais.^[40] William Morris, koji je također bio strastveni sakupljač djela srednjovjekovne umjetnosti, puno je temeljitije prihvatio je srednjovjekovni stil, nego je to učinio William Burges.

U kasnom 19. vijeku, mnogi proizvođači dekorativnih predmeta i ilustratori knjiga naučili su uspješno koristiti elemente srednjovjekovne umjetnosti iz novootvorenih muzeja kao što je Victoria & Albert Museum osnovan u tu svrhu. Istovremeno se razvija i akademsko područje historije umjetnosti, pogotovo u Njemačkoj i Francuskoj. Historičari umjetnosti se u početku posebno usredotočuju na srdnjovjekovnu umjetnost i brzo uspijevaju popisati i datirati preživjela umjetnička djela, kao i analizirati razvoj srednjovjekovnih stilova i ikonografije, osim kasnoantičkog i prekarolinškog perioda koje je bolje istraženo tek u 20. vijeku.^[41]

Franz Theodor Kugler bio je prvi historičar koji je sistematski opisao karolinšku umjetnost 1837. i, kao i mnogi historičari umjetnosti onog doba pokušao je promicati nacionalni duh svoje zemlje kroz historiju umjetnosti, na tragu prethodnih radova započetih od strane švajcarskog historičara Johanna Gottfrieda Herdera iz 18. vijeka. Veliki švajcarski historičar umjetnosti i Kuglerov učenik, Jacob Burckhardt, iako nije bio stručnjak baš za srednji vijek, bio je ipak vrlo važna figura u razumjevanju ovog perioda. Umjetnička djela sredjnovjekovnog razdoblja danas su vrlo traženi i od muzeja i od privatnih kolekcionara kao što su George Salting, porodica Rothschild i John Pierpont Morgan.

Nakon nestanka neogotike i inspiracije keltskom umjetnošću na Britanskom otočju, antirealistični i ekspresivni elementi srednjovjekovne umjetnosti ostali su kao inspiracija mnogim modernim umjetnicima.

Historičari umjetnosti s njemačkog govornog područja nastavili su dominirati unutar historije umjetnosti srednjeg vijeka sve do pojave nacizma, kad veliki broj važnih historičara emigrira u Ujedinjeno Kraljevstvo i SAD, gdje je akademski studij historije umjetnosti tek bila u razvoju. Među najznačajnijim njemačkim historičarima bili su Adolph Goldschmidt i mlaše ličnosti kao Nikolaus Pevsner, Ernst Kitzinger, Erwin Panofsky, Kurt Weitzmann, Richard Krautheimer i mnogi drugi. Meyer Schapiro je emigrirao kao dijete 1907.

Srednjovjekovna umjetnost na Wikimedijinoj ostavi

• Srednjovjekovna književnost
• Srednjovjekovna muzika
• Paleografija
• Zapadno slikarstvo

• Atroshenko, V. I.; Collins, Judith (1985), The Origins of the Romanesque, London: Lund Humphries, ISBN 0-85331-487-X 
• Alexander, Jonathan (1992), Medieval Illuminators and their Methods of Work, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-05689-3 
• Backhouse, Janet; Turner, D. H.; Webster, Leslie, ur. (1984), The Golden Age of Anglo-Saxon Art, 966-1066, British Museum Publications, ISBN 0-7141-0532-5 
• Caiger-Smith, Alan, Lustre Pottery: Technique, Tradition and Innovation in Islam and the Western World (Faber and Faber, 1985) ISBN 0-571-13507-2
• Beckwith, John (1964), Early Medieval Art: Carolingian, Ottonian, Romanesque, Thames & Hudson, ISBN 0-500-20019-X 
• Calkins, Robert G. (1983), Illuminated Books of the Middle Ages, Ithaca, New York: Cornell University Press 
• Calkins, Robert G. (1979), Monuments of Medieval Art, New York: Dutton, ISBN 0-525-47561-3 
• Campbell, Lorne (1998), The Fifteenth Century Netherlandish Paintings, National Gallery Catalogues (new series), New Haven: Yale University Press, ISBN 1-85709-171-X 
• Cormack, Robin (1985), Writing in Gold, Byzantine Society and its Icons, London: George Philip, ISBN 0-540-01085-5 
• Cormack, Robin (1997), Painting the Soul; Icons, Death Masks and Shrouds, London: Reaktion Books 
• Dodwell, C. R. (1982), Anglo-Saxon Art, A New Perspective, Manchester: Manchester University Press, ISBN 0-7190-0926-X  (US edn. Cornell, 1985)
• Dodwell, C. R. (1993), The Pictorial arts of the West, 800-1200, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-06493-4 
• Henderson, George (1977) [1972], Early Medieval Art (rev. izd.), Harmondsworth: Penguin 
• Heslop, T. A. (Sandy) (1997), google books How strange the change from major to minor; hierarchies and medieval art, Manchester University Press, ISBN 9780719046186 
• Hinks, Roger (1974) [1935], Carolingian Art, University of Michigan Press, ISBN 0-472-06071-6 
• Hoffman, Eva R. (2007): Pathways of Portability: Islamic and Christian Interchange from the Tenth to the Twelfth Century, in: Hoffman, Eva R. (ed.): Late Antique and Medieval Art of the Mediterranean World, Blackwell Publishing, ISBN 978-1-4051-2071-5
• Honour, Hugh; Fleming, John (1982), „Honour”, A World History of Art, London: Macmillan 
• Kitzinger, Ernst (1955) [1940], Early Medieval Art at the British Museum (2nd izd.), British Museum 
• Lasko, Peter (1972), Ars Sacra, 800-1200 (nb, 1st izd.), Penguin History of Art (now Yale), ISBN 978-0-300-05367-8 .
• Mack, Rosamond, Bazaar to piazza: Islamic trade and italian art, 1300–1600, University of California Press, 2002, ISBN 978-0-520-22131-4, google books
• Mâle, Emile (1913), The Gothic Image, Religious Art in France of the Thirteenth Century (English trans. of 3rd izd.), London: Collins 
• Pächt, Otto (1986), Book Illumination in the Middle Ages, London: Harvey Miller, ISBN 0-19-921060-8 
• Plummer, John (1964), The Book of Hours of Catherine of Cleves, New York: Pierpont Morgan Library 
• Rice, David Talbot (1968), Byzantine Art (3rd izd.), Penguin Books 
• Ross, Leslie (1996), Medieval Art, a topical dictionary, Greenwood Publishing Group, ISBN 0-313-29329-5 
• Runciman, Steven (1975), Byzantine Style and Civilization, Baltimore: Penguin, ISBN 0-14-021827-0 
• Schapiro, Meyer (1977), Selected Papers, volume 2, Romanesque Art, London: Chatto & Windus, ISBN 0-7011-2239-0 
• Schapiro, Meyer (1980), Selected Papers, volume 3, Late Antique, Early Christian and Mediaeval Art, London: Chatto & Windus, ISBN 0-7011-2514-4 
• Syndicus, Eduard (1962), Early Christian Art, London: Burns & Oates 
• Weitzmann, Kurt; Chatzidakis, Manolis (1982), The Icon, London: Evans Brothers, ISBN 0-237-45645-1  (trans of Le Icone, Montadori 1981)
• Wilson, David M. (1984), Anglo-Saxon Art: From The Seventh Century To The Norman Conquest, Woodstock, New York: Overlook Press, ISBN 0-87951-976-2 

• Kessler, Herbert L., "On the State of Medieval Art History", The Art Bulletin, svezak 70, broj 2 (Jun, 1988.), str. 166–187, JSTOR
• Husband, Timothy (1986.). The wild man: medieval myth and symbolism. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-254-4. 
• The Art of medieval Spain, A.D. 500-1200. New York: The Metropolitan Museum of Art. 1993.. ISBN 0-87099-685-1. 

Srednjovjekovna umjetnost na Wikimedijinoj ostavi

• Stones, Allison, Prikaz srednjovjekovne umjetnosti i arhitekture, Univerzitet u Pittsburghu, arhivirano iz originala na datum 2010-04-13, pristupljeno 2015-11-10 
• Stones, Allison, Rječnik srednjovjekovne umjetnosti i arhitekture (en), Univerzitet u Pittsburghu 
• Weitzmann, Kurt, Doba duhovnosti: kasnoantička i ranokršćanska umjetnost od trećeg do sedmog vijeka, New York, muzej Metropolitan, 1979.