Александрия Ариана

Александрия Ариана милоддан аввалги 330-йилда Буюк Александр бошчилигидаги юнон қўшинларининг Форс ва Ўрта Осиёга юриши мобайнида асос солинган аҳоли пункти. Шаҳар парчаланиб бораётган Аҳамонийлар империясининг шарқий сатрапликларида Александр томонидан асос солинган кўплаб шаҳарларнинг биринчиси саналади. Қадимги шаҳар қолдиқлари Афғонистоннинг Ҳирот шаҳрининг замонавий аҳоли пунктининг умумий ҳудудида, Ария ва Ариана қадимий ҳудудларида жойлашган. Александр қал’асининг Аҳамонийларнинг Артакоана қал’аси билан битта жой ёки йўқлиги бўйича кенг тарихий мунозаралар бўлиб ўтган. Ҳиротда ҳеч қандай қазиш ишлари олиб борилмаганлиги сабабли, Александрия Ариананинг аниқ жойлашуви номаълум.

Александрия Ариананинг пойдевори, Искандар Зулқарнайн томонидан асос солинган бошқа кўплаб аҳоли пунктлари сингари, унинг биографлари Арриан, Диодор Сикулус ва Квинт Куртий Руф томонидан тилга олинмаган. Улар фақат Александр Ариана орқали Гирканиядан Бақтрия томон юрганини ва кейин минтақада Аҳамонийлар империясининг собиқ сатрапи Сатибарзанес бошчилигидаги қўзғолонни бостириш учун қайтиб келганини таъкидлайдилар. Лекин, шаҳар Александрнинг бематистлари (масофа ўлчовчилари) томонидан тилга олинган, улар географлар Эратосфен ва Элдер Плинийнинг асарларида келтирилган. ^[1] Шаҳарнинг юнонча номи „Орийлар орасидаги Александрия“ (Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐν Ἀρ[ε]ίοις) ёки „Орийлар Александрияси“ (Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐν Ἀρείων) деган маънони билдиради.

Географ Страбоннинг сўзларига кўра, Арияда учта шаҳар бўлган, уларнинг ҳар бири ўз асосчиси номи билан аталган: Александрия Ариана, Артакоана ва Ахая деб номланувчи аҳоли пункти. ^[2] Артакоана (баъзан Артакоана ёки Артакабана деб ҳам аталади) Ариядаги Аҳамонийлар сатраплигининг асосий қал’аси бўлиб, Сатибарзанес қўзғолони пайтида жанг майдони вазифасини бажарган бўлиши мумкин. ^[1] Айрим тарихчилар, хусусан, Вилгелм Томасчек Артакоана ва Александрия Ариана битта шаҳар эканлигини таъкидлайди; Томасчекнинг фикрича, Артакоана биринчи навбатда, қал’ага, Александрия Ариана эса камроқ мустаҳкамланган қуйи шаҳар бўлган. Страбон, Исидор Хараксский, Плиний ва Птолемей каби кўҳна манбалар Артакоана ва Александрия ўртасидаги фарқни аниқ кўрсатганлиги сабабли, олимларнинг фикрига кўра, бу иккаласи алоҳида-алоҳида икки шаҳар бўлган. ^[2] Гарчи Артакоананинг жойлашуви номаълум бўлса-да, у Александрия Ариана асос солганидан кейин бир неча асрлар давомида мавжуд бўлган бўлиши мумкин. ^[1]

Александрия Ариана Афғонистоннинг замонавий Ҳирот шаҳри яқинида жойлашгани факти бўйича умумқабул қилинган фикр мавжуд. ^[3] Ушбу фаразни форс-ислом мутафаккирлари ат-Табарий, Ҳамза ал-Исфаҳоний ва Қудома ибн Жаъфар қўллаб-қувватлайдилар, улар Ҳиротга Александр томонидан асос солинганлигини қайд этишади, бироқ уни Александр томонидан асос солинган шаҳарлар учун умумий арабча ном бўлган Искандария деб аташмайди. ^[2] Воҳада жойлашган Ҳирот шаҳри жуда унумдор ерлар билан ўралган эди, бу эса минтақанинг аксарият қисмига қараганда бу ерда кўпроқ ўтроқ ҳаёт тарзига имкон берди. ^[1] Ҳарируд дарёси шарқдан Арахосияга ва шимолдан Балхга борадиган савдо йўлларининг маркази бўлган. Шунингдек, дарё водийси кенглиги ҳеч қачон 25 кмдан ошмаганлиги сабабли у стратегик тор нуқта бўлиб хизмат қилган. ^{[1] [4]} Ҳудуднинг стратегик ва иқтисодий аҳамияти Александр давридаёқ маълум бўлган: Сатибарзанес Доро ИИИ даврида Аҳамонийлар империясининг шарқидаги Арахосиялик Барсаэнтес ва Бақтриялик Бесс билан бирга учта энг юқори мартабали амалдорлардан бири бўлган ^[4]

Тарихчилар Александрия Ариананинг аниқ ўрнини топа олмаган, чунки Ҳирот ва унинг атрофидаги жойларда кенг миқёсда қазишмалар олиб борилмаган. ^[2] Шимоли тоғлар билан муҳофаза қилинган, жанубида дарёга чиқиш имкониятига эга бўлган ва марказдаги қал’а кўринишида бўлган эски Ҳирот шаҳри, одатда, Александрия Ариананинг энг эҳтимолий жойи сифатида кўрилади. Ҳозирги қал’а дастлаб ислом фатҳидан кейин қурилган ва ўшандан бери кўп марта қайта қурилган. ^[1] Қал’анинг маълумотлари Македония қал’аси учун энг эҳтимолий жой бўлиб туюлса-да, тупроқ ишларининг катталиги туфайли хулоса чиқаришга имкон берадиган қазиш ишлари эҳтимолдан йироқ эмас. ^[5]

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5} Фрасер 1996.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3} Cоҳен 2013.
3. ↑ Тарн 1948.
4. ↑ ^{4,0 4,1} Вогелсанг, W. Ж. (2012) [2003]. "ҲЕРАТ ии. ҲИСТОРЙ, ПРЕ-ИСЛАМИC ПЕРИОД". Энcйcлопæдиа Ираниcа. ХИИ. 205–206 б. Арчивед фром тҳе оригинал он 4 Жануарй 2023. https://web.archive.org/web/20230104221212/https://www.iranicaonline.org/articles/herat-ii. Қаралди: 4 Жануарй 2023. 
5. ↑ Лéзине 1963.