Palau

Palau mik onderdeêl uut van de rehio Micronesië, dat a besti uut een hroôt deêl van Oceanië, en 't lig in 't uuterste wessen van de eilan'nhroep de Carolinen. Palau besti uut meêr dan 300 eilan'n, wivan onheveêr 10 eilan'n beweund zien. De eilan'n zien mistal atollen van koraelkalk, die an ienkele meters boven de zeêspiehel uut lihhen. 't Hroste eiland is Babeldaob, dat a 409 km² hroôt is. 't Eiland vurm 80% van 't totaole oppervlak van Palau.

De mist bevolkte eilan'n op Palau zien Babeldaob, Peleliu, Koror en Angaur. De eêste drie lihhen in 't zelfde rif, Angaur lig meêr ni 't zuuden. Twiderde van de Palauaânen leef op Koror. Ten wessen van Koror lihhen de Rock Islands, een hroep van plusminus 200 onbeweunde eilan'n. Ten noôrn van Koror lig de koraelatol Kayangel. Ok is der nog een hescheien hroep van zes eilan'n, de Zuudwesteilan'n, 600 kilemeter verwiederd van den oôdhroep eilan'n van Palau. Op de Zuudwesteilan'n bevin'n zen eihen de staeten Hatohobei en Sonsorol.

't Terrein van Palau varieer van 't oôhe eiland Babeldaob toet de laehe koraeleilandjes die an mistal omriengd worn deur koraelriffen. 't Oôgste punt van Palau is de Mount Ngerchelchauus op Babeldaob mie een oôgte van 242 meter. Palau beschik over een antal hrondstoffen as goud, mineraelen en ok out.

As hevolg van illehaol vissen mie dynamiet, milieuvervuulieng en de stiehieng van de zeêspiehel, wier op 5 november deur president Tommy E. Remengesau een plan opesteld wat a 30% van de kustwaeters en 20% van de bossen in 2020 mò ouwe. Ok Micronesia, de Marshalleilan'n, Guam en de Noôrdelijke Marianen doen ier an mee. Are bedreihiengen voe Palau zien onder are vulkaonische activiteiten, aerdbeviengen en tropische sturmen.

• Babeldaob
• Angaur
• Hatohobei
• Heleneiland
• Kayangel
• Malahal
• Ngerehebesang
• Peleliu
• Merir
• Pulo Anna
• Sonsorol

• Ngaruangel
• Ngerebelas
• Ngergol
• Orak
• Ngabad
• Ngaregeu
• Ngeriungs
• Ngesebus
• Ngurungor
• Rwiid
• Fana
• Rock Islands

Palau ei een vochtig tropische klimaot. Per jaer val 3500 tot 4000 mm neêrslag en de hemiddelde temperatuur over 't aele jaer is 27 hraden Celsius. Neêrslag val 't aele jaer deur mie pieken in juli en oktober. 't Hemiddelde luchvochtigeidspercentage is 82%. Van juni tot december kunn'n der tyfoons voekomm'n.

De eêste Palauaânen kwamm'n uut Australië, Polynesië en Azië. Zie kwamm'n tussen 2500 en 2000 voe Christus ni Palau en vestih'den der eihen dizò. Ze leven in 'n ontwikkeln matrilineaire hemeêmnschap, die a ni alle warschienlijkeid afstam uut Java, wir an sommihe van de eêste Palauaânen ok zeker vandaene kwamm'n. Land, held en titels wiern overedrohen binn'n de vrouwelijke lien van de heneraotie. Der was op bepaelde plekken ok spraeke van een patrilineaire saemenlevieng, heïntroduceêrd vanuut 't Japanse keizerriek.

De eêste Europeaon in Palau was den Spaânsen ontdekkiengsreiziher Ruy López de Villalobos in 1543. Palau was iermie in van de leste lan'n in de Hroôte Oceaon ´t a wier ondekt, mede deurdan zelfs omlihhende eilan´n soms nie van ´t bestaen van Palau ofwissen. Andelsrelaoties wiern vurnaemelijk onderouwen mie Java en Yap. De naem Palau wier in 1783 eheven deur den Iengelse kaptein Henry Wilson die a schipbreuk lee op ´t eiland Ulong.

Palau maeken toet 1898, tiedens den Spaâns-Amerikaonsen Oôrlog, deêl uut van Spaâns Oôst-Indië en wier vanuut de Filippijn´n ereheerd. In 1885 lieven Duutsland ienkele eilan´n in, winae a paus Leo XII de Spaânse claim op de eilan´n lehitimeern. In 1899 wiern nae ´t verlies van Spanje in de Spaâns-Amerikaonsen Oôrlog de eilan´n in ´t Duuts-Spaânse Verdrag an Duutsland verkocht.

In 1914 viel Japan Palau binn´n en nam de eilan´n formeêl over nae de Twidde Waereldoôrlog onder ´t Verdrag van Versailles. Tiedens de Twidde Waereldoôrlog, in 1944 vurral, wier evig evochen tussen de Amerikaonse en Japanse striedkrachen, wat a uutliep op hroôte verliezen an beie kant´n en den Amerikaonsen overwinnieng.

Nae de Twidde Waereldoôrlog reheern de VS Palau voe de VN, omda ´t et toen een zohenaemd Speciaol Territorium van Oceanië was. In 1979 wier tehen een ansluutieng bie Micronesia estemd vanwehe hroôte culturele verschill´n en nae een periode van turbulentie wibie a president Haruo Remeliik in 1985 wier eliquideerd en president Lazarus Salii in 1988 zelfmoôrd plehen, stemm´n Palau voe den onafankelijkeid, die a uutendelijk op 25 meie 1994 wier verkrehen.

De bevolkieng van Palau besti uut bieni 21.000 mensen, van wie 70% Palauaânen, 28% Aziaten, van wie oôdzaekelijk Filippijn´n, en 20% Europeaonen. 70% van de bevolkieng weun in de stad Koror op Koror-eiland.

´t Analfabetisme lig vrie laehe op Palau, vriewe iedereên boven de 15 jaer kan lezen en schrieven. 93% van de venters en 90% van de wuuven is heletterd. De leeftiedsstructuur van Palau is as volgt:

• 0-14 jr : 27%
• 15-64 jr: 68%
• 65+  : 5%

De bevolkieng van Palau hroeien in 2000 mie 1,75%. De kindersturfte is 17/1000 levendheborene. De levensverwachtieng voe venters is 67 jaer en voe de wuuven 73 jaer.

De officiële taelen van Palau zien Palauaâns en Iengels. Op Angaur zien ok Japans en Angaur officiële taelen, wineffen a op Hatohobei Tobiaâns en op Sonsorol Sonsorolees wor esproken. De mist hesproken taelen zien Palauaâns, Iengels, Japans, en as viern de nie-officiële tael Wikang Filipino.

De Palauaânse politiek berus op die van een presidentiële democraotische rippebliek. De president van Palau is oôd van de staet en oôd van ´t parlement. Der is spraeke van een meêrpartijenstelsel. De uutvoerende macht lig bie de reherieng, de wethevende macht lig bie de reherieng en ´t Palau Nationaol Conhres. De rechsprekende macht is van beie onafankelijk.

Op 2 november 2004 wier tiedens de presidens- en parlementsverkieziengen Tommy E. Remengesau mie 64% van de stemm´n verkozen tot president. De vice-president wier Camsek Chiu.

De economie van Palau berus vurral op toerisme, visserie en landbouw. Toerissen komm´n ni Palau om te duken en snorkel´n in de prachtihe onderwaeterwaereld van de Palau-eilan´n, de Rock Islands en de Floating Garden Islands ten wessen van Koror. In 2000/2001 arriveern 50.000 toerissen en zakelui op Palau.

Palau is financieel sterk ofankelijk van de VS. ´t BNP per oôd van Palau bedraeg 6820 US$. Jaerlijks wor voe 99.000.000 US$ heïmporteerd. Importproduct´n komm´n vurral uut de VS, Guam, Japan, Singapore en Korea. Vurral mesines, olie en metaâl worn eïmporteerd. ´t Totaole exportbedrag bedraeg 18.000.000 US$. Eëxporteerd wor vurral ni de VS, Japan en Singapore. Exporthoederen zien onder are tonijn, kopra, schaeldieren, kledieng en kokesneuten.

In juli 2004 wier Palau Micronesia Air opericht, die a vlieg ni Yap, Guam, Micronesia, Saipan, Australië en de Filippijn´n.

Op Palau zien der drie luchtaevens, wivan a ´t er 1 internationaol is. Palau International Airport vlieg direct ni Guam, Taiwan en de Filippijn´n. De are twi luchtaevens in ´t land èn beie oneplaveide start- en landiengsbaenen. Palau wor bevlohen van de volhende bestemmiengen en deur de volhende maetschappijen:

• Palau International Airport (ROR)
• Davao (Asian Spirit)
• Guam (Continental Micronesia)
• Seoul (Asian Airlines)
• Taipei (Far Eastern Air Transport en Panair)
• Yap (Continental Micronesia)

Op Palau bevin´n zen eihen hin spoôrwehen, en 36 van de 61 km weg oneplaveid. De maximaole sneleid op Palau is 40 km/h, men rie rechs. Taxi´s zien allin beschikbaer in Koror. Transport tussen verschill´nde eilandjes is allin meuhlijk deur middel van privéboôtjes.

Palau nam in 2004 voe de twidde keêr deêl an de Olympische Zeumerspeeln. ´t Ei nog nooit medailles ewonn´n.

Palau is verdeêld in zestien staeten, toet 1984 hemeênten enoemd. Iervan lihhen tien staeten op ´t eiland Babeldaob:

• Aimeliik
• Airai
• Angaur
• Hatohobei
• Kayangel
• Koror
• Melekeok
• Ngaraard
• Ngarchelong
• Ngardmau
• Ngatpang
• Ngchesar
• Ngeremlengui
• Ngiwal
• Peleliu
• Sonsorol

De bevolkieng op Palau is overwehend christelijk (77,9%). Iervan is 49,4% katholiek en 21,3% protestants. 5,3% van de bevolkieng be´oor tot de zevendedagsadventissen, 1,1% is jehovahetuuhe en 0,8% be´oor tot de mormonen. 8,7% ang nog de traditionele Palauaânse Modekngei-relihie an. 8,1% ang overihe relihies an, 1,1 % ei hin relihie.

Sins a Palau onafankelijk is, ei ´t land diplomatieke relaties aneknopt mie een antal lan´n, wivan vee van zen Pacifische buurlan´n. Palau is sins 15 december 1994 toe-etreeën tot de VN en is ok lid van ienkele are internationaole orhanisaties.

Op de Rock Islands en are natuurhebied´n van Palau zien plastic zakk´n verbood´n. Toerissen die an plastic zakk´n ni Palau meeneem´n, mon 1 dollar per mee-enoom´n zak betaelen. Zò will´n ze den onderwaeterwaereld van Palau mie zen prachtihe koraelen voe afval bescherm´n.

Palau ei ienkele feêstdaehen:

• 1 jannewari - Nieuwjaer
• 15 maerte - Dag van de Jeugd
• 5 meie - Dag van den Ouwere Medeburher
• 1 juni - Dag van de President
• 1e maendag september - Dag van den Arbeid
• 24 oktober - Dag van de Vereênigde Naties
• 25 december - Kest