Annelie Botes

Annelie Botes (gebore as Annelie Basson, 1957-) is ’n Afrikaanse roman-, kortverhaal- en rubriekskryfster. Sy skryf vanaf haar agtiende jaar. Haar skryfwerk word deur die behandeling van moeilike, maar menslike temas, gekenmerk. Sy skryf onder meer oor dobbelverslawing (in Trippel sewe), outisme (in Raaiselkind) en bloedskande (in Thula-Thula).^[1]

Sy wen die ATKV-Prosaprys vir gewilde prosa vir Klawervier in 1998. In 2010 bars 'n storm oor Botes se kop los wanneer sy in 'n Rapport-onderhoud erken dat sy 'nie van swartmense hou nie'. Die Suid-Afrikaanse Letterkundetoekenning (SALA) is aan haar toegeken vir Thula-Thula, maar later as gevolg hiervan teruggetrek.

Annelie Basson is in 28 Junie 1957 op die plaas Grootfontein in die Kamanassieberge naby Uniondale gebore^[2] as die vierde van vyf kinders en die jongste van die twee dogters. Haar ouers is Dick en Ann Basson en sy is nog klein toe haar ouer suster aan witseerkeel oorlede is. Sy word groot en gaan skool in die Uniondale distrik, naby die Kammanassieberge, waar sy aan die Hoërskool Uniondale matrikuleer. Tydens haar matriekjaar is beide haar ouers oorlede, enkele maande na mekaar.

Op negentienjarige ouderdom word sy swanger en sy is dan ook op Uniondale getroud met haar skoolliefde Chris Botes wat by Telkom as kursusontwerper werk. Hulle het ’n seun (Rudolph) en ’n dogter (Natasja). Op Uniondale raak sy goed bevriend met Dalene Matthee, destyds daar as vrou van die bankbestuurder, by wie sy reeds as skoolkind kitaarlesse neem. Haar Unisa Graad 8 eksamens slaag sy reeds wanneer sy in standerd nege is. Sy woon op die dorp tot 1982 en vestig haar daarna vir sestien jaar op Bedford in die Oos-Kaap. In 1986 behaal sy ’n onderwyslisensiaat in klavier aan die Universiteit van Suid-Afrika en sy gee geruime tyd private klavierlesse, terwyl sy ook kerkorreliste is. Sy kan ook kitaar en blokfluit speel. Vir Volksblad behartig sy gereeld die Goeie Môre-rubriek, terwyl sy vir Die Burger die Van alle kante-rubriek skryf.^[3] Sy is ook ’n gewilde gasspreker wat gereeld by leeskringe en ander geleenthede optree.^[2]

Vir ’n baie lang tyd is sy verslaaf aan dobbel (die tema van Trippel sewe), wat ’n ernstige impak het op haar lewe. Sy maak in 1985 kennis met hierdie tydverdryf en wanneer sy groot geld op die dobbelmasjiene wen, raak dit ’n obsessie. In 1989 wen sy R70 000 op ’n blackjack-toernooi en begin speel vir al hoe groter bedrae geld. Sy verkwis haar geld en skei van haar man, sodat sy in die Kalahari naby ’n casino kan gaan bly. In 1990 trou sy weer met haar man, maar sy kry haar dobbelgier eers gedeeltelik onder beheer wanneer sy in 1993 die casinobestuurder vra om haar die casino te belet totdat sy die geld wat sy skuld terugbetaal het. In 1993 doen sy diabetes op en dit word eers na ’n ernstige siekbed onder bedwang gebring. Na hierdie traumatiese ervarings begin sy voltyds skryf. In 1998 verhuis die gesin na Port Elizabeth. Sy hou egter aan met dobbel en teken in 2002 ’n lewenslange, selfgekose verbanning van casino’s, wat haar van hierdie vorm van dobbel genees. Hierna dobbel sy egter op die internet. In September 2004 klim sy sonder werkspermit op die vliegtuig na Londen, om werk te kry deur ou mense op te pas en so geld te verdien om haar skulde terug te betaal. In Londen kry sy spoedig werk deur ’n bedlêende vrou te versorg en verdien genoeg geld in ’n jaar om weer skuldvry te word. Hierdie reis en haar ervarings in Londen is die bron van die outobiografiese boek Sabbatsreis. Die navorsing wat sy doen vir haar boek oor bloedskande, Thula-thula, affekteer haar gemoed so dat sy in 2008 ’n tyd in die Hunters Craig psigiatriese hospitaal deurbring vir berading.

Sy is in Mei 2003 in die nuus wanneer ’n geveg tussen haar en haar buurvrou oor laasgenoemde se hond wat aanhoudend blaf, in koerante gepubliseer word en kort duskant die hof eindig. Daar word onder meer ’n klag van aanranding teen haar by die polisie gemaak, maar die direkteur van openbare vervolging besluit om haar nie te vervolg nie. Hierdie voorval word opgevolg deur veel groter polemiek wanneer sy tydens ’n profiel-onderhoud met Rapport se Hanlie Retief op die 21 November 2010, verklaar: "Ek hou nie van swartmense nie, want ek verstaan hulle nie".^[4][5] Weens die publikasie van haar onderhoud was sy afgedank as die rubriekskrywer van Die Burger en Volksblad.^[6]

Haar roman Thula-thula het byvoorbeeld kort tevore die Suid-Afrikaanse Letterkunde-toekennings se K. Sello Duiker-gedenkprys verower, maar na hierdie uitlating van haar word die toekenning en die groot kontantprys daaraan verbonde, teruggetrek. Daar is ook ’n groot aantal briewe wat aan die koerante geskryf word, met die oorgrote meerderheid wat haar uitlating (en selfs haar as mens) veroordeel. Vir ’n hele aantal jare behartig sy rubrieke vir onder andere Die Burger en Volksblad, maar sy word deur hierdie koerante in hierdie kapasiteit afgedank weens hierdie polemiek. ’n Kerklike kommissie ondersoek ook die saak en bevind dat sy nie aan gemeentestandaarde voldoen nie, waarna sy verplig word om haar pos as orreliste op te gee.

In Swart op Wit spreek Botes berou uit oor haar onbesonne en bot geformuleerde uitsprake in die berugte onderhoud. “Daar was al baie kere in my lewe dat ek nie my woorde reg uitgekry het nie. Kere toe dit as beledigend of veroordelend of sarkasties oorgekom het, sonder dat dit so bedoel is.^[7]

“En ek innig spyt was dat ek nie eerder my snater toegeklap het nie. Ek is spyt ek het gesê ek hou nie van swart mense nie. Doodgewoon omdat dit nie die waarheid is nie. Ek besef alte goed dit was growwe veralgemening..."^[8]

Haar eerste kortverhaal word in Brandwag gepubliseer wanneer sy agtien jaar oud is. Sy begin egter eers meer ernstig skryf in 1993, wanneer diabetes by haar gediagnoseer word, en sedertdien verskyn meer as vyftig verhale in Huisgenoot, Sarie en Rooi Rose. In 1995 maak sy haar debuut met ’n roman oor dobbel, Trippel sewe, waarin sy die storie vertel van die onderwyseres Carla Marais wat verstrik raak in die dobbelgier en byna daardeur vernietig word. Hierdie verslawing het ’n enorme impak op haar huwelik, haar man en haar kinders en sy self word in ’n tehuis vir verslaafdes opgeneem vir behandeling.^[9]

Later in 1995 verskyn die ligter roman Ribbokvoete. Die hoofkarakter, Rut, het voor haar mondigwording ’n aborsie en veg hierna met haar gewete en met God, omdat sy glo dat sy steeds daarvoor gestraf word.

Klawervier behandel ’n familiesage oor vier geslagte heen, met die hooftema die man (Daniël Verryne) wat sy lewe daaraan wy om valse waardes na te jaag en in die proses lewenswette verontagsaam. Dit veroorsaak dat ’n duur prys betaal moet word deur hom en sy nageslagte. Daniël ontwikkel die plaas Sewesterfontein met bloed en sweet, in gedurige stryd met sy hardvogtige pa en kortsigtigheid van die groter gemeenskap. Sy stryd met sy eie pa en sy liefde vir sy aartsvyand (Stanley Joubert) se vrou (Salomien) gee hom egter nie die nodige insig om sy seun Schoonraad se verhouding met Josephine, Salomien en Stanley se dogter, te aanvaar nie. Sy brute reaksie daaroor veroorsaak ’n byna onoorbrugbare kloof tussen hom en sy seun. Daniël word later aan ’n rolstoel vasgekluister en die roman se vertrekpunt is die hede waar hy onder die bome wag terwyl ’n man van Bosbou en Schoonraad ’n waardebepaling maak van die Stinkhoutbos, waarvan die bestaan net aan Daniël en Schoonraad bekend is. Daniël is bereid om die bos te laat afkap as dit net vir Schoonraad sal laat terugkom na die plaas, sodat hy sonder skuld die toekoms met Josephine kan ingaan. Hierdie roman het ’n bewaringsboodskap wat sterk deurkom en bevat ook Khoi verhale en legendes wat mondeling deur die plaasvolk oorgedra word, wat ’n sterk magies-realistiese toonaard daaraan gee. Dit is ook ’n verhaal oor die enorme skade wat misplaaste trots kan aanrig.^[10][11] Die ATKV-prys word in 1998 aan Klawervier toegeken^[12] en hierdie roman verskyn in Engels as Mountain of lost dreams (waarvoor sy self die vertaling doen), in Nederlands as Klavertje Vier en in Duits as Berg der Verlorenen Träume.

Raaiselkind vertel die aangrypende verhaal van ’n moeder (Ingrid Dorfling) se stryd met ’n outistiese kind, hoe dit die gesinslewe vernietig en hoe die gemeenskap faal in hulle ondersteuning. Alexander is die derde kind van Ingrid en Dawid Dorfling. Van geboorte is hy ’n raaiselkind wat huil sonder ophou, weier om te eet en kompulsiewe bewegings oor en oor uitvoer. Die enigste mens wat tot hom deurdring, is die bruin huishulp Miriam. Ingrid weier om op te gee met die kind, maar word algaande afgetakel met groeiende wanhoop en word deur haar medemense en die kerk in die steek gelaat. Dit staan in skrille kontras met die innige simpatie wat sy ontvang van Miriam en die bruin gemeenskap. Die impak van die seun op die familie is enorm. Eers begin die pa die seun te haat, raak dan aan alkohol verslaaf en is na ’n klompie jaar selfdood, terwyl die dogters in ’n koshuis geplaas word en min kontak het met hulle ma. Die seuntjie self sterf eindelik ’n onnatuurlike dood, met die moeder as hoofverdagte.^[13] Hierdie roman word in 2002 die eerste Afrikaanse boek om genomineer te word vir die kortlys van die Booksellers Choice en is ook op die kortlys vir die ATKV-prys. In Nederlands verskyn dit as Raadselkind en in Engels in haar eie vertaling as Riddle child.^[14] Dit word ook in 2003 deur Saartjie Botha vir die verhoog verwerk en by die Stellenbosse Woordfees, die Klein Karoo Nasionale Kunstefees op Oudtshoorn en die Volksblad-Kunstefees in Bloemfontein opgevoer.

Thula-thula se titel beteken “bly stil”. Die grafiese beskrywings van bloedskande daarin noop die publikasieraad om die uitgewers van die boek te verplig om ’n ouderdomsperk van 18 op die boek te plaas. Dit vertel van ’n meisie (Gertruida Strydom) wat vanaf vierjarige ouderdom vir amper twee dekades deur haar pa (Abel) verkrag en gesodomiseer word.^[15] Die pa is ’n vooraanstaande boer in die gemeenskap en die verkragtings vind plaas met die ma se medewete. Hierdie aktuele kwessie word met groot sensitiwiteit hanteer, al is die lewe uitsigloos vir die slagoffers, omdat hulle noodgedwonge hierdie wete vir die res van hulle lewe saam met hulle dra. Dit is veral die kontrasterende gevoelens van die slagoffer wat realisties uitgebeeld word, omdat daar ’n gedurige stryd is tussen haat vir die vader en terselfdertyd ’n begeerte om hom lief te hê om so die vaderfiguur te herwin. Ook Abel word met erbarming geteken, omdat sy gedrag terug gevoer kan word na sy verstotenheid as kind met ’n gebrek aan ouerliefde en sy ervarings in die weermag.^[16] Hierdie roman is in 2010 op die kortlys vir die toekenning van die ATKV-Prosaprys en dit verower in dieselfde jaar die Suid-Afrikaanse Letterkunde-toekennings se K. Sello Duiker-gedenkprys. Laasgenoemde prys word egter teruggetrek weens haar uitlating in ’n koerantonderhoud dat sy nie van swart mense hou nie omdat sy hulle nie verstaan nie.^[17][18]

Sabbatsreis se titel verwys na die afstand van tweeduisend tree wat die ou Israeliete op die Sabbat van hul huis kon aflê, met die implikasie dat hulle altyd na die huis sal terugkeer. Die titel het die verdere suggestie van die jaar van rus en vernuwing, die sabbatsjaar. Dit is ’n outobiografiese roman van haar verblyf in Engeland om ponde te verdien om haar dobbelskulde te kan betaal. Sy versorg ’n verswakte bejaarde vrou en kry voldoende tyd om haarself en haar persoonlike geskiedenis in oënskou te neem en daarmee vrede te maak. Hierdie aanvaarding van self en ander geskied eers via ’n troebel reis deur ’n versteurde gemoed, maar bring eindelik ook die heling waarna sy hunker.^[19][20]

Swart op wit is ook ’n outobiografiese roman, waarin sy haar lewensreis vertel, veral na aanleiding van die polemiek wat rondom haar losbars met haar verklaring dat sy nie van swart mense hou nie omdat sy hulle nie ken nie en bang is vir hulle. Sy gebruik Laurika Rauch se liedjie Die gang as interteks, wat ook die boek in segmente verdeel. Die lewensverhaal word vertel met humor, selfspot en nugterheid, sodat sy kwesbaar en weerloos voor die leser staan. As tienderjarige is sy reeds ’n weeskind, waarna sy weens wangedrag uit die skoolkoshuis geskop word, gevolg deur baie swaarkry- en arm jare. Openhartig behandel sy haar eie foute en swakhede. Sy verswyg nie haar dobbelverslawing, huwelikskrisisse, hoe sy haar gesin eens versaak het, haar oorlewingstryd, haar impulsiwiteit en die probleme wat dit haar al besorg het nie. Die berugte onderhoud word ook behandel en sy spreek haar berou uit oor haar onbesonne en bot geformuleerde uitsprake. Die boek gee die worsteling weer van talle Suid-Afrikaners wat desperaat hulle menswees probeer uitpluis in ’n komplekse tyd en samelewing. Dit alles geskied in ’n onderhoudende vertelstyl en met kleurvolle en beeldende taalgebruik. Benewens haar eie verhale behandel sy ook temas uit die sosiale en maatskaplike werklikhede van Suid-Afrika, soos die brutale geweld wat daagliks teenoor vroue in Suid-Afrika gepleeg word.^[21][22]

In Die trousseaukis en Nawelstring bundel sy van haar kortverhale wat ’n keur is uit dié wat reeds in tydskrifte verskyn het. Soos in haar ander werk vind ons hier hoofsaaklik karakters wat deur eie toedoen in onbenydenswaardige situasie beland en dan self ’n uitweg moet vind. Daardeur ondergaan hulle dan emosionele ontwikkeling.^{[23][24][25][26]}

In Broodsonde versamel sy essays wat voorheen in die Van alle kante rubriek in Die Burger verskyn het. Hierdie sowat sewentig essays word so gekies dat dit gesamentlik die storie van haar lewe vertel.^[27]

Duiwelsbrood en ander kort en lang stories bevat drie kort romans en negentien kortverhale. Haar kortverhale word ook in versamelbundels opgeneem, insluitende Uit die kontreie vandaan van Abraham H. de Vries.

Die volgene werke verskyn uit haar pen:^[28]

• Trippel sewe (1995) roman
• Ribbokvoete (1995) roman
• Klawervier (1997) roman
• Raaiselkind (2001) roman
• Die trousseaukis en ander stories (1998) verhalebundel
• Nawelstring (2002) verhalebundel
• Broodsonde (2006)
• Sabbatsreis (2007)
• Thula-Thula (2009)
• Duiwelsbrood (2010)
• Tabernakel (2010)
• Swart op Wit (2013)

• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

• Azar-Luxton, Grizéll. Annelie Botes, Kaapse Bibliotekaris. November/Desember 2003
• Burger, Kobus. Om die seer in ’n boek oop te gooi. By, 5 September 2009
• Malan, Marlene. Dis net nóg ’n boek. By, 20 Julie 2013
• Marais, Annemarie. Annelie se storie – almal se storie. Rapport, 9 September 2007
• Tempelhoff, Elise. Net perde kan luister. Beeld, 24 Mei 2003

• van Taak, Marelize. Annelie Botes se hart praat prontuit en universeel. Op Litnet Geargiveer 6 September 2006 op Wayback Machine
• Artikel over autisme, en over de in Nederland verschenen vertaling van Raaiselkind – Uitg. Archipel
• Dáái gesprek, en daarna...in Rapport [1] Geargiveer 10 Julie 2013 op Wayback Machine

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2003/05/24/8/6.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/12/12/10/2.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2001/03/31/8/1.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2003/10/03/OB/1k/04.html
• Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2001/05/20/3/7.html

• Botes, Annelie “CV” 5 Mei 2003 Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein