Gaan na inhoud

Omar Chajjam

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Omar Chajjam
عمر خیام
Portret van Omar Chajjam
Gebore (1048-05-18)18 Mei 1048[1][2]
Nisjapoer, Persië
Oorlede 4 Desember 1131 (op 83)[1][2]
Nisjapoer
Vakgebied Wiskunde, sterrekunde, filosofie, poësie
Beïnvloed deur Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi, Al-Biruni, Avicenna, Alhazen
Invloed op Faridoeddin Attar, Ahmad Chani

Omar Chajjam (volle naam: Hakim Ghijath-al-Din Aboe'l-Fath Omar ibn Ibrahim Chajjam Nisaboeri; Persies: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری EngelsːOmar Khayyam); (18 Mei 1048, Nisjapoer - 4 Desember 1131) was 'n Persiese digter, wiskundige, sterrekundige en Soefimistikus wat in Nisjapoer, Persië, gebore is.

As 'n wiskundige is hy veral bekend vir sy werk oor die klassifikasie en oplossing van derdegraadse vergelykings, waar hy meetkundige oplossings verskaf het deur die deursnit van 'n keëlsnit.[3] Chajjam het ook bygedra tot die begrip van die parallelle aksioma. [4]:284  As sterrekundige het hy die duur van die sonjaar met merkwaardige presiesheid en akkuraatheid bereken en die Jalali-kalender ontwerp, 'n sonkalender met 'n baie presiese 33-jaar interkalasiesiklus[5][6]:659  wat die basis verskaf het vir die Persiese kalender wat na byna 'n millennium steeds in gebruik is.

Daar is 'n tradisie om poësie aan Omar Chajjam toe te skryf, geskryf in die vorm van kwatryne (rubāʿiyāt رباعیات). Hierdie poësie het wyd bekend geword aan die Engels-lesende wêreld weens'n vertaling deur Edward FitzGerald (Rubaiyat by Omar Khayyam, 1859) van sy agnostiese en skeptiese poësie. Dit het veral bygedra tot die gewildheid van Oriëntalisme en die fin de siècle in die Weste gedurende die periode. C.J. Langenhoven, Herman Charles Bosman en Abraham Jonker het van sy gedigte in Afrikaans vertaal.

Lewensloop

[wysig | wysig bron]
Mausoleum van Omar Chajjam in Nisjapoer, Iran. Sommige van sy rubáiyáts word as kalligrafiese (taliq-skrif) versiering op die buitekant van sy mausoleum gebruik.

Omar Chajjam is gebore, van Khorasani Persiese afkoms, in Nisjapoer in 1048.[7][8][9][10][11] In Middeleeuse Persiese tekste word hy gewoonlik bloot Omar Chajjam genoem.[12] Alhoewel dit oop is vir twyfel, is daar dikwels aangeneem dat sy voorvaders die ambag van tentmaak gevolg het, aangesien Chajjam tentmaker in Arabies beteken.[13]:30   Die historikus Bayhaqi, wat persoonlik met Omar bekend was, verskaf die volledige besonderhede van sy horoskoop: "hy was Tweeling, die son en Mercurius wat in die opkoms was[...]".[14]:471   Dit is deur moderne geleerdes gebruik om sy geboortedatum as 18 Mei 1048 vas te stel.[6]:658 Mausoleum van Omar Chajjam

Chajjam se jeugjare is deurgebring in Nisjapoer,[6]:659 'n toonaangewende metropool onder die Groot Seldjoekse Ryk,[15]:15[16] en dit was 'n belangrike sentrum van die Zoroastriese godsdiens.[7]:68 Sy volle naam, soos dit in die Arabiese bronne voorkom, was Aboe'l-Fath Omar ibn Ibrahim Chajjam.[17] Sy gawes is erken deur sy vroeë onderwyswers wat hom gestuur het om te studeer onder Imam Muwaffaq Nishaburi, die grootste onderwyser van die Khorasan-streek wat die kinders van die hoogste adelstand onderrig het. Omar het deur die jare 'n goeie vriendskap met hom gemaak.[7]:20 Chajjam is ook deur die Zoroastriese wiskundige, Abu Hassan Bahmanyar bin Marzban, onderrig.[18] Nadat hy wetenskap, filosofie, wiskunde en sterrekunde by Nishapur gestudeer het, het hy omstreeks die jaar 1068 na die provinsie Bukhara gereis, waar hy die bekende biblioteek van die Ark besoek het. In ongeveer 1070 het hy na Samarkand verhuis, waar hy sy beroemde verhandeling oor algebra begin skryf het, onder die beskerming van Abu Tahir Abd al-Rahman ibn ʿAlaq, die goewerneur en hoofregter van die stad.[19] Omar Chajjam is vriendelik ontvang deur die Karakhanid-heerser Shams al-Mulk Nasr, wat volgens Bayhaqi "hom die grootste eer sou betoon, soveel so dat hy [Omar] langs hom op sy troon sou sit".[13]:34[7]:47

In 1073–4 is vrede gesluit met Sultan Malik-Shah I wat invalle in Karakhanid-dominiums gemaak het. Chajjam het in 1074–5 in diens van Malik-Shah getree toe hy deur die grootvisier Nizam al-Mulk genooi is om Malik-Shah in die stad Marv te ontmoet. Chajjam het daarna die opdrag gekry om 'n sterrewag in Isfahan op te rig en 'n groep wetenskaplikes te lei in die uitvoering van presiese astronomiese waarnemings wat gemik is op die hersiening van die Persiese kalender. Die onderneming het waarskynlik in 1076 begin en geëindig in 1079[7]:28 toe Omar Chajjam en sy kollegas hul metings van die lengte van die jaar afgesluit het en dit as 365.24219858156 dae aangegee het.[20] Gegewe dat die lengte van die jaar in die sesde desimale plek oor 'n persoon se leeftyd verander, is dit buitengewoon akkuraat. Ter vergelyking was die lengte van die jaar aan die einde van die 19de eeu 365,242196 dae, terwyl dit vandag 365,242190 dae is.

Na die dood van Malik-Shah en sy visier (vermoor, word gemeen, deur die Ismaili-orde van Assassyne), het Omar by die hof teenkanting ervaar en daarop op sy pelgrimstog na Mekka vertrek. 'n Moontlike bymotief vir sy pelgrimstog wat deur Al-Qifti gerapporteer is, was 'n openbare demonstrasie van sy geloof met die doel om vermoedens van skeptisisme te besweer en die bewerings van onortodoksie (insluitend moontlike simpatie of nakoming van Zoroastrisme) wat deur 'n vyandige geestelikes teen hom gebring is, te weerlê [21][7]:29  Hy is toe deur die nuwe Sultan Sanjar na Marv genooi, moontlik om as 'n hofastroloog te werk.[22] Hy is later toegelaat om na Nisjapoer terug te keer weens sy verswakkende gesondheid. Met sy terugkeer lyk dit of hy die lewe van 'n kluisenaar gelei het.[23]:99

Omar Chajjam het op 4 Desember 1131 in die ouderdom van 83 in sy tuisdorp Nisjapoer gesterf, en hy is begrawe in wat nou die Mausoleum van Omar Chajjam is. Een van sy dissipels Nizami Aruzi vertel die verhaal dat Chajjam een of ander tyd gedurende 1112–3 in Balkh was in die geselskap van Al-Isfizari (een van die wetenskaplikes wat met hom saamgewerk het aan die Jalali-kalender) toe hy 'n profesie gemaak het dat "my grafkelder sal op 'n plek wees waar die noordewind rose daaroor kan strooi".[13]:36[16] Vier jaar na sy dood het Aruzi sy graf in 'n begraafplaas in 'n destyds groot en bekende kwartier van Nisjapoer op die pad na Marv. Soos dit deur Khayyam voorsien is, het Aruzi die graf aan die voet van 'n tuinmuur gevind waaroor peerbome en perskebome hul hul blomme laat val het sodat sy grafsteen onder die blomme versteek was.[13]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 "Omar Khayyam (Persian poet and astronomer)" (in Engels). Encyclopædia Britannica. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2015. Besoek op 18 Junie 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 (en) Professor Seyyed Hossein Nasr and Professor Mehdi Aminrazavi. “An Anthology of Philosophy in Persia, Vol. 1: From Zoroaster to ‘Umar Khayyam”, I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2007.
  3. ↑ O'Connor, John J; Edmund F. Robertson "Omar Chajjam". MacTutor History of Mathematics archive.  
  4. ↑ Struik, D. (1958). "Omar Khayyam, mathematician". The Mathematics Teacher, 51(4), 280–285.
  5. ↑ Met 'n fout van een dag wat oor 5 000 jaar ophoop, was dit meer presies as die Gregoriaanse kalender van 1582, wat 'n fout van een dag in 3 330 jaar in die Gregoriaanse kalender het (Aminrazavi 2007:200).
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 The Cambridge History of Iran, Volume 4. Cambridge University Press (1975): Richard Nelson Frye
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Mehdi Aminrazavi, The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam, Oneworld Publications (2007)
  8. ↑ Arberry 2008, p. 16. "Omar het sy werke van geestigheid en vorms van skoonheid saamgestel in sy moedertaal Persies, wat teen die tiende eeu herstel het van die verstommende slag wat dit deur Arabies toegedien is."
  9. ↑ Al-Khalili, Jim (30 September 2010). Pathfinders: The Golden Age of Arabic Science (in Engels). Penguin UK. ISBN 978-0-14-196501-7. Later het al-Karkhi, Ibn-Tahir en die groot Ibn al-Haytham in die tiende/elfde eeu dit verder geneem deur kubieke en kwartiese vergelykings te oorweeg, gevolg deur die Persiese wiskundige en digter Omar Chajjam in die elfde eeu
  10. ↑ Rosenfeld, B. A.; Fouchécour, Ch-H. De (24 April 2012). "ʿUmar K̲h̲ayyam". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (in Engels).
  11. ↑ Peter Avery and John Heath-Stubbs, The Ruba'iyat of Omar Khayyam, (Penguin Group, 1981), 14; " Hierdie datums, 1048–1031, wys daarop dat Chajjam geleef het toe die Seljuq Turkse Sultans besig was om hul mag oor Persië uit te brei en te konsolideer en toe die uitwerking van hierdie mag veral gevoel is in Nishapur, Chajjam se geboorteplek."
  12. ↑ Frye (1975:658); e.g. in Rashid-al-Din Hamadani (Browne 1899:409f) of in Munis al-ahrar (Ross 1927:436).
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Boyle, J. A., Omar Khayyam: astronomer, mathematician, and poet, Bulletin of the John Rylands Library. 1969; 52(1):30–45.
  14. ↑ E. D. R., & H. A. R. G. (1929). The Earliest Account of 'Umar Khayyam. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, 5(3), 467–473.
  15. ↑ "The Tomb of Omar Khayyâm", George Sarton, Isis, Vol. 29, No. 1 (Jul. 1938), 15.
  16. ↑ 16,0 16,1 Edward FitzGerald, Rubaiyat of Omar Khayyam, Ed. Christopher Decker, (University of Virginia Press, 1997), xv; "Die Seldjoeke het die provinsie Khorasan in die 1030's binnegeval, en die stad Nisjapoer het in 1038 vrywillig aan hulle oorgegee. So het Omar Chajjam tot volwassenheid gegroei gedurende die eerste van die verskeie uitheemse dinastieë wat Iran tot die twintigste eeu sou regeer".
  17. ↑ in bv. Al-Qifti (Aminrazavi 2007:55) of Abu'l-Hasan Bayhaqi. (E. D. R., & H. A. R. G. (1929:436).
  18. ↑ "His own man". The Spectator (in Engels (VSA)). 21 November 2007. Besoek op 10 November 2019.
  19. ↑ Boris A. Rosenfeld «Umar al-Khayyam» in Helaine Selin, Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, Springer-Verlag, 2008, bl. 2175-2176
  20. ↑ "Omar Khayyam - Biography". Maths History (in Engels). Besoek op 13 November 2021.
  21. ↑ Aminrazavi, Mehdi (2010). "Review of Omar Khayyam: Poet, Rebel, Astronomer". Iranian Studies. 43 (4): 569–571. doi:10.1080/00210862.2010.495592. ISSN 0021-0862. JSTOR 23033230. S2CID 162241136.
  22. ↑ "Omar Khayyam (Persian poet and astronomer)". Britannica.com. 
  23. ↑ Great Muslim Mathematicians. Penerbit UTM (Julie 2000): Mohini Mohamed

Bronne

[wysig | wysig bron]
  • E.G. Browne. Literary History of Persia. (Four volumes, 2,256 pages, and 25 years in the writing). 1998. ISBN 0-7007-0406-X
  • Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968. ISBN 90-277-0143-1

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Omar_Chajjam&oldid=2548556"