Stadsregte

Stadsregte het in Europa oorspronklik na die keiserlike of vorstelike voorreg verwys waardeur aan 'n nedersetting stadstatus toegeken is. Later is die term dikwels sinoniem gebruik vir die besondere regte wat aan stadstatus verbonde is, veral in teenstelling met die reg van landelike gebiede wat deur die plaaslike heersers bepaal is.

Die stadsregte wat vanaf die Middeleeue in Sentraal-Europa aan nedersettings toegeken is, het hulle oorsprong in Italiaanse voorbeelde wat by die Romeinse tradisie van stedelike selfbestuur aangesluit het.

Die ontwikkeling van stedelike nedersettings was nou gekoppel aan die stigting van permanente handelsplekke op die basis van bepaalde voorregte:

• met die sogenaamde markvrede is alle besoekers van 'n handelsplek teen enige vorm van geweldpleging beskerm;
• met die markreg het aanvanklik konings, later ook ander heersers die voorreg geniet om 'n handelsplek of markstad te stig; en
• onder die invloed van handelsgildes is die oorspronklike markreg uiteindelik tot 'n stelsel van regsvoorskrifte uitgebou waardeur aan die inheemse handel 'n reeks besondere voorregte verleen is soos byvoorbeeld die stapelreg: handelaars wat op hul reis deur 'n gebied 'n stad binnegekom het, was verplig om hul ware ook vir die plaaslike bewoners te koop aan te bied.

Die reg om 'n nedersetting te versterk was oorspronklik 'n koninklike voorreg wat later ook aan ander wêreldlike en geestelike heersers toegeken is. So het in Europa talle stedelike nedersettings ontstaan wat onder gesag van konings, biskoppe of plaaslike wêreldlike heersers gestaan het.

Vanaf die 13de eeu het talle stede reeds oor 'n aansienlike mate van selfregering beskik - naas die permanente markvrede en die immuniteit, wat stede geniet het, kon hulle nou ook 'n stelsel van laer geregshowe bestuur wat in die loop van die Middeleeue tot hoër howe uitgebrei is. Daarnaas is ook ander voorregte, wat deur heersers aan stede verleen is, geleidelik uitgebou tot 'n omvattende stelsel van stadsregte.

Die stedelike selfregering is vanaf die 12de en 13de eeu deur stadsrade en burgemeesters waargeneem, en met die afkondiging van stedelike grondwette het die stede ook regspersoonlikhede geword. In die Heilige Romeinse Ryk is die regsstelsels van 'n aantal ouer stede soos byvoorbeeld Maagdenburg en Lübeck ook deur nuutgestigte nedersettings oorgeneem sodat 'n aantal "regsfamilies" ontstaan het wat bepaalde regte gedeel het. As "regtelike moederstede" het Maagdenburg groot invloed op stedelike nedersettings in Sentraal- en Oos-Europa uitgeoefen, Lübeck op stede in die Oosseegebied en Freiburg im Breisgau op stede in Suidwes-Duitsland.

• Lexikon der Weltgeschichte. Wiesbaden: Englisch 1977, bl. 353 en 490