Woestyn

'n Woestyn is 'n gebied wat minder as 250 mm reën per jaar ontvang. Dit het (gewoonlik, sien Antarktika) hoë temperature en daarom ook hoë vlakke van verdamping. Woestyne het min of yl plantegroei en beslaan 30% van die aarde se oppervlak. Woestyne kom hoofsaaklik tussen die trope en subtrope aan weerskante van die ewenaar voor. Woestyngrond straal snags met gemak hitte terug na die atmosfeer, wat temperatuuruiterstes veroorsaak (dit wil sê, snikheetwarm dae met gepaardgaande snerpendkoue nagte).

Tropiese woestyne soos die Saharawoestyn en die Namibwoestyn maak ongeveer een vyfde van die wêreld se woestyngebiede uit. Dit is die droogste plekke op aarde, met min plante en windverwaaide oppervlaktes, rotse en sand. Die semi-dor streke tussen woestyne en grasvelde word half- of semi-woestyne genoem. Dit het doringbome en struike en 'n lang, droë seisoen wat deur kort reënvalperiodes afgewissel word.

Woestynplante en -diere het by die ongenaakbare toestande wat in hierdie gebiede heers, aangepas. 'n Voorbeeld is sommige plante wat wasbedekte blare het (soos die kreosootbos) wat oormatige verdamping voorkom, terwyl ander (soos kaktusse) hul vlak wortels uitsprei om water op te vang en in hul sponserige weefsel berg. Die meeste woestyndiere ontsnap bedags aan die hitte deur in gate te skuil en snags aktief te wees.

Namate die woestynbevolking toegeneem en met groter kuddes langer op dieselfde plek gebly het (onder meer deur die grawe van waterputte), is die reeds wankelende ewewig tussen mens en omgewing verbreek. Die grond is deur oorbeweiding, oormatige houtkap of verkeerde besproeiingstegniek oorbelas, waardeur die oorspronklike plantegroei nie kon herstel nie.

Woestyne brei as gevolg hiervan in 'n onrusbarende tempo uit en die gevolge van langdurige droogtes is, vanweë onder meer 'n veranderde klimaatspatroon, nie net vir die plant- en dierewêreld rampspoedig nie, maar ook vir die mens. Klimatoloë definieer 'n woestyn as ʼn gebied waar die reënval jaarliks minder as 250 mm is en waar lang droogtetye voorkom.

Op grond van die temperatuur word daar tussen warm woestyne (Sahara, Australiese woestyne) met 'n gemiddelde jaartemperatuur van 25 °C (uiterstes: - 7 °C en + 40 °C) en koue woestyne (Gobi, Tibet) met 'n gemiddelde jaartemperatuur van 10 °C (uiterstes: - 40 °C en +40 °C) onderskei. Laasgenoemde lê meestal hoog. Die samestelling van die gebied en die verdeling van die reënval deur die jaar bepaal die aard van die plantegroei en die dierelewe. In teenstelling met wat dikwels veronderstel word, is die meeste woestyne nie heeltemal dor en dood nie.

In werklikheid is daar net in die sentrale deel van die Sahara en in die noordelikste woestyne van Chili, waar dit nooit reën nie, geen lewe moontlik nie. In die ander woestyngebiede op aarde is lewe vir 'n groot getal plante en diere moontlik, danksy verskillende aanpassings in bou, metabolisme en lewenswyse, ondanks die geringe hoeveelheid water en die meestal hoë temperature.

Woestynplantegroei toon in alle dele van die wêreld 'n groot ooreenkoms. Die plante staan ver uitmekaar, waardeur die voggehalte van die grond die onderlinge afstand bepaal. Die meeste plantsoorte het 'n wydvertakte, vlak wortelstelsel om soveel moontlik water te kan opneem as dit reën. Ander plante se wortels is weer so diep dat dit die grondwater bereik.

'n Aantal plante skei groei-inhiberende (allelopatiese) stowwe af, wat die groei van ander plante onderdruk. Op plekke met natuurlike waterbronne of waar grondwater redelik naby die oppervlak voorkom, word boomgroei aangetref. By so 'n oase (die woord is afgelei van die Kopties oeahé, wat "bewoonde oord" beteken) in die Saharawoestyn is dadelpalms (Phoenix dactylifera) die belangrikste gewas.

Hoewel die bou en watermetabolisme van woestynplante aangepas is om baie min water te gebruik, kan die plante lang droogtes oorleef, danksy hul vermoë om baie lank in 'n rustoestand te bly. Soos in alle uiterste omgewings word die grootste deel van plante se beskikbare grondstowwe gebruik vir die vorming van bergings- en voortplantingsorgane.

Die ander organe is so klein moontlik. In teenstelling met plante in vogtige of tropiese omgewings, wat baie stingels het en baie en groot blare vorm, het woestynplante relatief min lewende weefsel. 'n Volwasse kaktus bevat 80 % water, wat in die weefsels opgeberg word. Daar kan tussen drei tipes woestynplante onderskei word: plante met harde, leeragtige blare, wat verdamping tot die minimum beperk (xerofiete); plante wat water in vlesige stingeldele of blare kan opberg (sukkulente); en veral eenjarige plante wat die droogte in die vorm van saad oorleef en wat onmiddellik na die reën begin blom, saad vorm en vervolgens afsterf.

Die hele siklus duur soms nie langer as 6 tot 8 weke nie. Die sade, wat in groot getalle geproduseer word, behou jare lank hul kiemkrag en ontwikkel eers weer na die volgende reëntydperk. Dit vorm 'n belangrike voedselbron vir diere soos voëls en knaagdiere.

Die meeste diere probeer die hitte vermy deur bedags in gate of onder klippe weg te kruip. Hulle is snags, soggens vroeg of in die skemer aktief. Die gate en rotssplete dien ook as beskerming teen te groot afkoeling gedurende die nag. Die meeste woestynbewoners is ook wat hul voorkoms betref, uitstekend by die omgewing aangepas. Baie het 'n sandkleurige vag of 'n patroon van strepe en vlekke op die huid.

Die aanwesigheid van 'n dierelewe is veral tydens en na 'n reëntyd merkbaar. Baie insekte kom uit hul kokonne, soek 'n maat vir paring, lê hul eiers en gaan kort daarna dood. Die larwes vind volop voedsel en teen die einde van die reëntyd gaan hulle in 'n russtadium oor en wag op die volgende reëntyd. Die insekte is voedsel vir die voëls, reptiele en insekte-etende soogdiere. Benewens insekte kom ook ʼn groot aantal ander geleedpotigesvoor.

Hoewel amfibieë in die meeste woestyne ontbreek, word salamanders en paddas aangetref in klein poeletjies en op plekke waar gereeld water staan. Die paddas begrawe hulle in die modder wanneer die droogte aanbreek en skei deur hul vel 'n jellieagtige stof af om uitdroging te voorkom. Sodra die eerste reën geval het, kruip hulle uit hul gate om 'n maat te soek vir voortplanting. Na 'n baie kort paartyd word die eiers gelê, en na slegs twee dae broei die larwes uit, wat baie gou volwasse word. Reptiele is met hul dik, gepantserde vel goed toegerus vir ʼn woestynlewe.

Skilpaaie, maar veral akkedisse en slange, is volop in woestyne. Afgesien van bou en lewenswyse toon baie diere ook fisiologiese aanpassings by die woestynomgewing. Sommige knaagdiere, soos die wangsakmuise (genus Perognathus) en die verwante springhaasmuise (genus Dipodomys), lewe van droë plantsade en kan maande lank sonder water bly. Hulle verkry die nodige water vir hul metabolisme uit die verbranding van liggaamsvet.

Hul urien is baie gekonsentreerd en hulle het geen sweetkliere nie, sodat geen water deur sweet verlore kan gaan nie. Ander soogdiere voorsien in hul waterbehoefte deur die sappige vrugte en ander dele van sukkulente plante te eet. Van die groot woestynsoogdiere is veral die kameel (genus Camelus) van die Gobi-woestyn bekend. In teenstelling met die gewilde opvatting moet kamele van tyd tot tyd waterdrink, al kan hulle 'n paar dae daarsonder bly. Na 'n lang woestynreis vul die dier binne enkele minute sy verlore liggaamsmassa (as gevolg van die verbranding van die vet wat in sy boggel(s) opgeberg is) weer aan.

Die skielike, vinnige inneem van groot hoeveelhede water is kenmerkend vir diere wat in droë streke lewe. Baie voëls pas hulle moeilik by ʼn woestynklimaat aan. Deur vlieg gaan redelik baie vog via die longe verlore. Gevolglik broei die meeste spesies net binne vliegafstand van ʼn waterbron of rivier. Voëls broei na die reëntyd, wanneer daar voldoende voedsel vir die kleintjies is. Op die grond word voëls soos volstruise aangetref, en patryse kan makliker oorleef as die vlieënde soorte. Deur waterryke plantdele te eet, kry hul le genoeg vog in. Die sandpatryse (familie Pteroclidae) uit die Afrikaanse en Asiatiese woestyne maak hul vere nat om die kleintjies te laat drink.

Woestyne tel onder die wydste verspreide gebiede op aarde. Nietemin is die ontstaan van 'n woestyn en die prosesse wat daarby 'n rol speel, nog nie presies bekend nie; dit hang saam met die barre klimaatstoestande, wat 'n langdurige ondersoek onaantreklik of selfs onmoontlik maak. Veral die reënval is 'n probleem by so 'n ondersoek. Egte woestyne kom byna net in uiters droë (ariede) gebiede voor. Dit sluit gebiede in waar dit minder as 250 mm per jaar reën en dan ook net tydens enkele, hewige reënbuie. Omdat meer water verdamp as wat in die grand wegsyfer, ontstaan 'n dor gebied met min plantegroei en 'n geringe lugvogtigheid. Die sandwoestyn (edeyer, erg, koem), waarin dikwels groot sandduine voorkom, maak net 21 % van alle woestyne uit. Sandwoestyne kan net ontstaan wanneer daar voldoende sand is of wanheer sand uit die aanwesige gesteentemateriaal gevorm word. As dit nie die geval is nie en kaal gesteentes aan die oppervlak lê, word dit 'n rotswoestyn genoem.

Deur verwering sal die rotse tot brokstukke verbrokkel en 'n hammada of steenwoestyn vorm. Wanneer die rotse nie hoekig is nie, maar afgeskuur en rond, staan dit as 'n gruiswoestyn (serir, flintwoestyn) bekend. Sulke woestyne kan op verskillende maniere ontstaan, byvoorbeeld deur die spesiale vorm van verwering, deur erosie van ouer gruis of deur afskuring van stukke in 'n stroombedding tydens die min tye van reënval.

'n Woestyn bestaan nie net uit 'n eenvormige gebied nie, maar uit verskillende dele, wat elkeen sy eie landskapsvorm het en waarin dikwels verskillende geologiese prosesse 'n rol speel. In die sandwoestyne is duine dikwels kenmerkend. Die sandduine ontstaan deurdat die wind die sand oor ʼn ongelyke oppervlak waai en dit aan die lykant daarvan bly lê. So word die ongelykheid steeds groter, totdat hoë duine gevorm is. Duine kan verskillende vorms hê, maar in die woestyn is die barkan (sekelduin), die dwarsduin en die lengteduin (seifduin) die algemeenste.

Die barkan is min of meerhalfsirkelvormig, met die punt en die twee sterte na die wind, terwyl die dwars- en lengteduin lang, lineêre sandrûens is, onderskeidelik loodreg op en ewewydig met dieoorheersende windrigting. In die sandwoestyne kan rotsagtige plekke voorkom wat sandvry is (feidj) omdat al die oorspronklike sand weggewaai is. Dikwels het daar dan nog van die growwer klippe agtergebly. Hierdie plekke vorm lae gebiede tussen die duine. By al die woestyntipes kom ook ander lae dele voor.

Die reën, wat af en toe in groot hoeveelhede val, word na die see of na sulke depressies afgevoer as dit nie reeds verdamp het nie. Wanneer so ʼn depressie nie 'n afvoer na die see het nie, bly die water daar staan totdat dit verdamp of in die grond weggesak het. Soms bly die water 'n lang tyd staan en vorm dan 'n woestynmeer. As dit nie die geval is nie, vorm dit 'n gereelde nat plek, waar dikwels sand en klei deur die aangevoerde water afgeset word.

'n Dergelike plaja (salina, woestynsebkha) is baie plat. Die plaja word omring deur die bajada (bahada, proluvium), wat die steiler oorgangsgebied na die omringende hoër gebied vorm en waarop verweringsmateriaal van die omringende heuwels gevind kan word. Die water wat uiteindelik in die plajas kom, word dikwels langs 'n valleiagtige stelsel daarheen gelei waarvan die ontstaanswyse nog nie duidelik is nie. So 'n vallei, 'n wadi, is altyd droog, behalwe direk na ʼn reënbui.

Die waterstrome in wadi's is dikwels so sterk en skielik dat mense daardeur oorval kan word. In die woestyne van Noord-Afrika het meer mense in die laaste paar jaar verdrink as van dors omgekom. Sowel die begin as die einde van 'n wadi is dikwels nie definitief begrens nie. Die reënwater vloei eers oor die hele oppervlakte van die woestyn (plaatvloed) en kan ernstige gronderosie veroorsaak. Langsamerhand begin die water in smaller streke saamvloei, wat die geleidelike begin van die wadi's is.

Die einde van 'n wadi word bepaal deur die hoeveelheid reën, die verdamping en die deurlaatbaarheid van die grond. By 'n lang wadi verdwyn al die water voordat dit ʼn see of plaja bereik. Omdat daar nie voortdurend water deur die wadi's aangevoer word nie, kan daar gewoonlik nie deltas in die see ontwikkel nie, maar wel 'n soort vlakte (sebkhas, sabkas) wat gewoonlik droogte, maar tydens 'n storm of springvloed deur die see oorstroom word.

Hoewel klimatologiese toestande medeverantwoordelik is vir die ontstaan van woestyne, staan dit vas dat menslike bedrywighede in droë klimaatsgebiede die uitbreiding van woestyne bevorder. Toe nomadevolke vroeër nog heeltemal afhanklik was van die klimaat en ander natuurlike faktore en oor groot afstande moes trek om voldoende voedsel en water te kry, kon die plantegroei van die gebied wat hulle agtergelaat het, in die tussentyd herstel.

Deur die steeds groeiende bevolking en die toenemende bemoeienis van internasionale hulporganisasies en regerings is die reeds wankelende ewewig wat in dergelike gebiede tussen mens, dier en omgewing bestaan het, versteur. Die sink van boorgate het aanvanklik na groot vooruitgang gelyk aangesien die bevolking makliker in 'n gebied kon bly en in gunstige jare hulle kuddes kon uitbrei omdat daar meer water en voedsel was.

Die groot getalle vee het egter so ʼn gebied kaal gevreet en platgetrap, wat meegebring het dat die plantegroei nie kon herstel nie. Tydens ʼn droë tyd was die gevolge hiervan rampspoedig. In die Sahel het daar byvoorbeeld tussen 1968 en 1973 duisende mense en miljoene diere van die honger omgekom. Hoewel die wegbly van die moesonwinde geweldige droogtes tot gevolg het, veroorsaak oorbeweiding, die kap van hout, asook die te intensiewe verbouing van die grond soms dat die klimaat 'n permanent droë karakter aanneem.

Ook swak beplande of swak beheerde besproeiingstelsels kan vrugbare grond tot 'n woestyn verander. As die oortollige water nie reg afgelei word nie, verdamp dit en word soute in die grond agtergelaat. By 'n te hoë soutinhoud kan die grond dan geen plantelewe meer onderhou nie.  Dit is opvallend dat daar in byna al die lande 'n verband bestaan tussen die woestynuitbreiding en die armoede in die betrokke gebied. Die armstes onder die woestyngemeenskappe is die eerste slagoffers en bly gewoonlik ook in die verlate gebied agter, waar 'n onvermydelike hongerdood wag.

Diegene wat nog kan wegtrek, verhuis na die randgebiede, waar hulle weer bome kap, vee laat wei en lappies grond skoonmaak vir landbou, sodat die grond ook hier swaar belas word. Woestynvorming vind op hierdie manier in groot dele plaas juis waar daar nog water is, soos aan die Nigerrivier, of in gebiede met boor en watergate. In Suid-Afrika is die toestande baie minder ernstig, maar die Karoo is tog 'n goeie voorbeeld van woestynuitbreiding vanweë oorbeweiding.

• Lys van woestyne
• Atacamawoestyn

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 139 - 143