Havay

Havay
State of Hawaii Mokuʻāina o Hawaiʻi
Bayraq[d] Gerb
21°30′ şm. e. 158°00′ q. u.HGYO
Ölkə	ABŞ[1]
İnzibati mərkəz	Honolulu
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	21 avqust 1959
Sahəsi	28.311 km²
Hündürlük	925 m
Əhalisi
Əhalisi	1.455.271 nəf. (1 aprel 2020)[2]
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	US-HI
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Havay (ing. Hawaii) – Amerika Birləşmiş Ştatlarında ştat. Mərkəzi Honolulu şəhəridir.

Havay arxipelaqı Sakit okeanın mərkəzində 3300 kilometr uzunluğunda böyük bir əyri yaradan, ada və riflərdən ibarətdir. Arxipelaq şərqdə Havay adasında başlayır və təxminən 180-ci meridianda yerləşən Kure atolunda bitir.

Havay arxipelaqı 8 böyük adadan təşkil olunub. Bunlar ştatın 99 %-ni təşkil edən Oahu, Havay, Maui, Kauai, Lanai, Molokai, Niihau və Kahoolave adalarıdır. Əhalinin böyük hissəsi elə bu adalarda yaşayır. Sahəsi 8150 km² olan Havay adası ölkənin 2/3-ni təşkil edir. Yerli əhali bu adanı sadəcə olaraq "Böyük Ada" adlandırır. Adalardan ən balacası – ərazisi 125 km² olan Kahoolavedir. Bu ada əhalisizdir.

Havay adaları Sakit okeanının mərkəzində yerləşir. Ştatın paytaxtı olan Honolulu şəhəri San Fransisko şəhərindən 3850 km qərbdə, Tokiodan 6500 km şərqdə və Avstraliyanın sahillərindən 7300 km şimal-şərqdə yerləşir. Bu ilk növbədə adanın bütün dünyadan təcrid olunması kimi görünür və son yüzilliklərdə bu həqiqətən də belə idi. Amma Sakit okeanı hövzəsi ölkələrinin bir-biri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr yaratması və okean resurslarından istifadəsi nəticəsində adaların iqtisadi əhəmiyyəti artmışdır.

Adalar dəniz səviyyəsindən 4000–5000 m aşağıda yerləşirlər və çoxlu sayda vulkanlarla zəngindirlər. Burada tez-tez baş verən və adaların yaranmasına səbəb olan və indiyə qədər davam edən vulkanik proseslər partlayıcı xarakterli deyillər. Vulkan püskürməsi nəticəsində vulkanın hissələri uzaq məsafələrə səpələnmir. Havay adasında yerləşən bir çox vulkanlar hələ də aktivdirlər. Mauna Loa vulkanı hər 4 ildən bir püskürür və yaxınlıqda yerləşən Hilo şəhəri üçün təhlükə yaradır. Başqa bir vulkan Kilauea da aktivdir, amma hər 7 ildən bir püskürür. 1960-cı ildə bu vulkanın püskürməsi 10 km² ərazinin lava altında qalmasına səbəb olmuşdu. Bu püskürmədən sonra adanın ərazisi 260 hektar artmışdır.

Adanın ilkin əhalisi olan polineziyalıların bu adalara təxminən 1000 il əvvəl, Havay adalarından 4000 km şimal-qərbdə yerləşən Markiz adalarından gəldikləri hesab olunur. 500-600 il əvvəl isə polineziyalıların ikinci miqrasiyası baş verir. 18-ci əsrdə adalar avropalılar tərəfindən kəşf olunur. Havay adalarına ilk dəfə gəlmiş avropalı 1778-ci ildə Ceyms Kuk olmuşdur. O bu adalara "Sandviç Adaları" adını vermişdi. Kuk sonradan "Böyük Ada"da öldürülmüşdü. Adaların kəşfi xəbəri tezliklə bütün Avropa və Amerikaya yayılır və hamı Asiya və Amerika arasında yerləşən və geniş iqtisadi əhəmiyyət daşıyan bu adalara sahib olmaq istəyir. 1820-ci illərdə adalar Şimali Amerikadan olan balina ovçuları üçün istirahət və ehtiyat bazası rolunu oynayırdı. Eyni zamanda Amerikanın şimal-şərqindən buraya protestant missionerləri axışmağa başlayır və xristian dininin yerli əhali arasında yayılmasında böyük uğurlar əldə edirlər.

Havay adalarında ilk şəkər plantasiyası 1837-ci ildə təsis edilir. 19-cu əsrin sonunda Havay dünyanın ən başlıca şəkər ixracatçılarından birinə çevrilir. İçşi qüvvəsinə olan tələbi ödəmək üçün 1852 – 1930-cu illər arasında adaya 400000 nəfərə yaxın kənd təsərüffatı işçisi gətirilir. Onların böyük hissəsi asiyalılar idilər. Bu da gəlmələrə nisbətən yerli əhalinin sayının azalmasına səbəb olur. 1852-ci ildə etnik Havaylılar əhalinin 95%-ini təşkil edirdilərsə, 1900-cu ildə onlar 15%-dən daha az idilər. 1930-cu ildən sonra ABŞ əhalisinin miqrasiyası nəticəsində Havay adalarının yeni avropalı sakinləri formalaşmışdır. Halhazırda ştatın əhalisi 1.2 milliona yaxındır.

Havay adalarında avropalılardan öncə müxtəlif krallıqlar mövcud olmuşdur. 1785 – 1795-ci illərdə Kameha-meha tərəfindən xırda krallıqlar ləğv edilir və vahid dövlət yaradılır. 19-cu əsrdən başlayaraq amerikalıların adalarda olan mövqeyi getdikcə artır və adanın öz müstəqilliyini itirməsi halında onun ABŞ-yə qoşulmasını qaçılmaz edir. Adada Amerika mənşəli plantatorların artması onların ada hakimiyyətindən olan narazılıqlarının artmasına səbəb olur. 1887-ci plantatorlar, mövcud monarxiya quruluşlu hökuməti plantatorların hakimiyyətini tanımasına vadar edirlər. 1893-cü ildə yeni inqilabçı hakimiyyət ABŞ-yə birləşmək istəyi ilə Vaşinqtona müraciət edirlər. Birinci dəfə rədd cavabı alan inqilabçı hakimiyyətin istəyi 1898-ci ildə qəbul olunur. Beləliklə Havay ABŞ-nin ən son 50-ci ştatına çevrilir.

Havay adalarının torpaqlarının 80%-i yerli ştat hakimiyyətinə məxsusdur. Özəl torpaqlar isə 39 nəfərə məxsusdur. Onların hər birinin torpağının ərazisi 2000 hektardan çoxdur.

1860-cı illərdən sonra şəkər və ananas Havay adalarının iqtisadiyyatının əsas tərkib hissəsini təşkil edirdi. 1940-cı illərə qədər iqtisadiyyat kənd təsərüffatı yönümlü olaraq qalmaqda davam edirdi. Halhazırda Havay əhalisinin 30%-i kənd təsərüffatı sferasında çalışır. Havay hələ də şəkər istehslaında dünyada önəmli rola malikdir və bundan əlavə ildə 650.000 ton ananas istehsal edir.

İqtisadiyyatın digər vacib sferası isə turizmdir. Hər il Havay adalarına 4.5 milyona yaxın turist gəlir. 1950-ci ildə Havayın gəlirlərinin 4%-ini təşkil edən turizmin payı günümüzdə 30%-dək artmışdır.

1. ↑ ^{1 2} ArchINFORM (alm.). 1994.
2. ↑ 2020 United States Census. / red. ABŞ əhalinin siyahıya alınması bürosu