Vərziqanda helikopter qəzası (2024)

Vərziqanda helikopter qəzası
Qəzaya uğramış helikopterin Xudafərindən ayrılan zaman çəkilmiş son fotosu.
Ümumi məlumatlar
Tarix	19 may 2024 Yerli vaxtla günorta saat 13:30
Qəza növü	İlkin ehtimallara görə pis hava şəraiti səbəbindən təcili edilmiş qəza enişi
Qəza səbəbi	Qəza enişi, hava şəraiti
Yer	Vərziqan yaxınlığı, Şərqi Azərbaycan ostanı
Koordinatlar	38°44′34″ şm. e. 46°39′37″ ş. u.HGYO
Ölkə	İran
Sərnişin sayı	4+
Komanda	4
Ölü sayı	9[1][2][…]
Qurtulan sayı	0
Qalxma yeri	Qız Qalası SES
İstiqamət	Təbriz, İran
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Vərziqanda helikopter qəzası — İran İslam Respublikasının Prezidenti İbrahim Rəisinin və digər dövlət rəsmilərinin içində olduğu helikopterin 2024-cü ilin 19 may tarixində yerli vaxtla günorta saat 13:30 radələrində qəzaya uğradığı hadisə. Hadisə Vərziqan yaxınlığında baş verib.^[3] Bell 212 markalı helikopterin Xudafərin körpüsündən Təbriz şəhərinə doğru hərəkətdə olarkən baş verib.

Qəza enişi etmiş helikopterdə İran Prezidenti İbrahim Rəisi, Xarici İşlər Naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyan, Şərqi Azərbaycan ostanının qubernatoru Malik Rəhməti, İranın Ali Rəhbərinin Şərqi Azərbaycan ostanındakı nümayəndəsi Məhəmməd Əli Əl-Haşimi, İran Prezidentinin mühafizə xidmətinin əməkdaşı Mehdi Musəvi, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) Ənsar Əl-Mehdi batalyonunun əməkdaşı, iki pilot və Kruçev adlı naməlum bir şəxs olub.^[4][5][6] İran Qızıl Aypara Cəmiyyətinin 20 may tarixində yerli vaxtla səhər saatlarında yaydığı məlumata görə helikopterdə olan 9 nəfər o cümlədən İran Prezidenti İbrahim Rəisi, Xarici İşlər Naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyan, Şərqi Azərbaycan ostanının qubernatoru Malik Rəhməti, İranın Ali Rəhbərinin Şərqi Azərbaycan ostanındakı nümayəndəsi Məhəmməd Əli Əl-Haşimi, İran Prezidentinin mühafizə xidmətinin əməkdaşı briqada generalı Mehdi Musəvi, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) Ənsar Əl-Mehdi batalyonunun əməkdaşı, iki pilot və Kruçev adlı naməlum bir şəxs həlak olublar.^[7][8]

İran televiziya kanallarının verdiyi məlumata görə xilasetmə əməliyyatları güclü yağış, duman və güclü külək kimi əlverişsiz hava şəraiti səbəbindən çətinliklə aparılır. Ərazinin sıx meşə və dağlıq relyefli olması da axtarış-xilas etmə işlərini çətinləşdirən amillərdən hesab olunur. İranlı dövlət rəsmilərini daşıyan helikopterin axtarış işlərinə pilotsuz təyyarələr, axtarış-xilasetmə qrupları, xüsusi təlim keçmiş itlər və Kopernik peyk sistemi cəlb edilib.^[9][10]

Helikopterin qəza enişi etməsindən sonra axtarış-xilasetmə işlərinə dəstək məqsədilə Türkiyədən bölgəyə göndərilən^[11][12] Bayraktar Akıncı pilotsuz uçuş aparatı hadisə yerini müəyyən etmişdir.^[13][14]

2024-cü ilin 19 may tarixində İran Prezidenti İbrahim Rəisi Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə birlikdə Qız Qalası su elektrik kompleksinin açılışında iştirak etmək üçün Azərbaycana rəsmi səfər edib.^[15] Araz çayı üzərində yerləşən Qız Qalası su elektrik kompleksi İran və Azərbaycanın birgə icra etdiyi sayca üçüncü layihədir.^[5][16] Qəzadan bir gün əvvəl İran Milli Meteorologiya Agentliyi Şərqi Azərbaycan ostanı üçün elədə xarakterik olmayan narıncı hava xəbərdarlığı siqnalı verib və ərazidə hava şəraitinin əlverişsiz olacağını açıqlamışdı. ^[17]

19 may tarixində İran Prezidenti və Azərbaycan Prezidenti Azərbaycan–İran sərhədi boyunca yerləşən Qız qalası və Xudafərin SES elektrik kompleklərinin açılışı məqsədilə görüşüblər.^[18] Elektrik kompleklərinin açılışlarından sonra İbrahim Rəisi, Hüseyn Əmir Abdullahiyan, Məhəmməd Əli Əl-Haşimi^[19] və Malik Rəhməti Təbriz yaxınlığında yerləşən neft emalı zavodunun açılışında iştirak etmək üçün Təbrizə^[20] doğru yola düşüb. İbrahim Rəisinin yanında onun mühafizə xidmətinin rəhbəri olan İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun briqada generalı Məhəmməd Mehdi Musəvidə olub.^[21]

İranlı rəsmilər İran İslam İnqilabından əvvəl İran Hərbi Hava Qüvvələrinin arsenalına daxil edilmiş Bell 212 markalı ABŞ istehsalı helikopterlə hərəkət ediblər. Qəzaya uğramış helikopter İran Hərbi Hava Qüvvələrinin iki polkovnik rütbəli pilotu və bir mayor rütbəli uçuş texniki tərəfindən idarə olunub.^[22] İran rəsmilər üç eyni markalı helikopter konvoyu ilə hərəkət ediblər. İran Prezidenti olan helikopterlə əlaqə kəsildikdən sonra digər iki helikopter yaxınlıqda yerləşən mis anbarının həyətinə təcili eniş edib.^[23]

Helikopter yerli vaxtla saat 13:30 radələrində İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Vərziqan şəhristanı ərazisinə daxil olan Uzi^[24] kəndindən təqribən 2 kilometr cənub-qərbdə, Dizmar meşə zolağının ərazisində qəzaya uğrayıb.^[20][25]

Digər vertolyotlardan birində səyahət edən Prezident Aparatının rəhbəri Qulam-Hüseyn İsmaili ifadə edib ki, helikopterlər yerli vaxtla 13:00 radələrində havaya qalxıblar. Aparat rəhbərinin sözlərinə görə uçuşun əvvəlində və qəza xəbəri alıb, təcili eniş edənə qədər hava şəraiti normal olub. Uçuşun 45-ci dəqiqəsində helikopter konvoyuna rəhbərlik edən və İran Prezidentinin olduğu helikopterin pilotu yaxınlaşmaqda olan buluddan yayınmaq üçün digər helikopter pilotlarına hündürlüyü artırmaq barədə əmr verib. Müvafiq əmrdən təxminən 30 saniyə sonra digər helikopter pilotları konvoyun aparıcı pilotu ilə əlaqənin kəsildiyini görüblər.

Digər iki helikopter itkin düşmüş helikopterlə bir necə dəfə əlaqə saxlmağa cəhd göstərsələrdə heç bir cavab ala bilməyiblər. Konvoyda olan digər helikopterlər İran Prezidenti olan helikopteri axtarmaq üçün geri qayıdıb, yenidən əlaqə qurmağa cəhd göstəriblər. Ərazinin bulud qatı ilə əhatə olunması və müşahidə məsafəsinin aşağı düşməsi səbəbindən digər helikopter pilotları yaxınlıqdakı mis mədəninin ərazisinə təcili eniş etmək barədə qərar qəbul ediblər. Mis anbarının ərazisinə eniş etdikdən sonra pilotlar Rəisinin helikopterini idarə edən kapitan pilotla əlaqə saxlamağa cəhd ediblər, ancaq zənglər cavabsız qalıb.

Prezident Aparatının rəhbəri Qulam-Hüseyn İsmaili İran KİV-lərinə sonradan verdiyi müsahibəsi zamanı Məhəmməd Əli Əl-Haşimi ilə telefon əlaqəsi yarada bildiyini bildirib. Qulam-Hüseyn İsmailinin dediklərinə görə Məhəmməd Əli Əl-Haşimi yaralı olduğunu, ətrafında heç kimin olmadığını və nəyin baş verdiyini xatırlamadığını deyib. Qısa müddət sonra Qulam-Hüseyn İsmaili və Məhəmməd Əli Əl-Haşimi arasında ikinci telefon danışığı baş tutub. Həmin danışıq zamanı Məhəmməd Əli Əl-Haşimi vadi bənzəri bir ərazidə olduğunu qeyd edib və vəziyyətinin yaxşı olmadığını yenidən vurğulayıb. Ehtimal olunur ki, qəzaya uğramış helikopterdə olan şəxslərin hər biri qəza anında həlak olublar, bir tək Məhəmməd Əli Əl-Haşimi bir necə saat yaşaya bilib, ancaq aldığı yaralar səbəbindən xilasedicilər gələnə qədər vəfat edib.^[26]

Digər iki helikopterdə səyahət edən energetika naziri Əli Əkbər Mehrabian və Mənzil və Nəqliyyat Naziri Mehrdad Bəzrpaş qəzaya uğramış helikopterlə əlaqə kəsildikdən sorna geri qayıdıb on beş-iyirmi dəqiqə havadan uğursuz axtarışlar aparıblar.^[27] Mis anbarının həyətinə edilmiş təcili enişdən bir müddət sonra konvoyda olan digər iki helikopter Təbriz şəhərinə doğru istiqamətlənib və qısa müddətdə təyin olunmuş yerə çatıb.^[28] Qəza zamanı helikopterdə 8 nəfər olub.^[29]

İran Prezidenti İbrahim Rəisinin içində olduğu helikopterin qəzaya uğraması ilə bağlı ilk xəbər İrandakı KİV-lər tərəfindən yerli vaxtla saat 16:00-da yayımlanıb. İran İslam Respublikasının Daxili İşlər Naziri Əhməd Vahidi tərəfindən verilmiş ilk açıqlamaya görə İbrahim Rəisinin olduğu helikopter pis hava şəraiti və qatı duman səbəbindən təcili qəza enişi etmək məcburiyyətində qalıb.^[27][30]

İran İslam Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi və eyni zamanda İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun komandiri Məhəmməd Baqir İranın bütün hərbi qüvvələrini axtarış-xilasetmə əməliyyatlarına cəlb olunması barədə əmr verib. Ərazidə olan güclü duman axtarış-xilasetmə işlərini vaxtında aparılmasına ciddi təsir göstərib. İran KİV-lərinin verdiyi məlumata görə ilk xilasetmə qrupu hadisə yerinə qəzadan 7 saat sonra təqribən 20:00-da çata biliblər.^[31] İran Qızıl Aypara Cəmiyyətinin 40 nəfərdən ibarət xilasedici qrupu və naməlum sayda pilotsuz uçuş aparatları^[32] hadisə yerinə göndərilib.^[33]

Qəza nəticəsində helikopterdə olan səkkiz nəfərdən yeddisi qəza anında həlak olublar, bir tək İranın Ali Rəhbərinin Şərqi Azərbaycan ostanındakı nümayəndəsi Məhəmməd Əli Əl-Haşimi bir necə saat sağ qalmağı bacarıb. Haşimi İran Prezident Aparatının rəhbəri Qulam-Hüseyn İsmaili ilə iki dəfə, bir dəfə isə İran Qızıl Aypara Cəmiyyətinin rəsmisi ilə telefon əlaqəsi saxladıqdan sonra qəza nəticəsində aldığı xəsarətlərdən vəfat edib.^[34][35]

Böhranların İdarə Edilməsi üzrə Avropa Komissarı Yanes Lenarçiç bəyan edib ki, Avropa İttifaqı İranın xahişi əsasında Kopernik Fövqəladə İdarəetmə Xidmətini aktivləşdirib.^[36] Azərbaycan, İraq, Qətər, Ermənistan, Türkiyə və Rusiya axtarışların aparılması ilə bağlı İran tərəfinə öz köməkliyini təklif ediblər.^[37][38][39] Rusiya Federasiyası axtarış-xilasetmə işlərində iştirak etmək məqsədilə İrana iki təyyarə, axtarış-xilasetmə helikopteri və 50-yə yaxın şəxsi heyət göndərib.^[40] Amerika Birləşmiş Ştatları rəsmiləri İran tərəfindən yardım göstərilməsi ilə bağlı xahiş aldıqlarını, lakin maddi-texniki səbəblərdən bu yardımın mümkün olmadığını ifadə ediblər.^[41]

Türkiyənin Fövqəladə Halların İdarə Olunması Agentliyinin (AFAD) verdiyi məlumata görə İran tərəfi onlardan gecə görüşlü axtarış-xilasetmə helikopteri istəyib.^[42] ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Metyu Millerin sözlərinə görə oxşar tələb ABŞ tərəfindən də istənilib, ancaq logistik səbəblərdən tələbin icra edilməsi mümkün olmayıb.^[43] Türkiyənin Bayraktar Akıncı pilotsuz uçuş aparatı qəzaya uğramış helikopterin dəqiq yerini təyin edib. Bayraktar Akıncı qəza yeri kimi Azərbaycan-İran sərhədindən 20 kilometr cənubda, sıldırım dağ yamacında olduğu ərazini işarə edib.^[44][45] Türkiyə tərəfinin göndərmiş olduğu pilotsuz uçuş aparatı İran tərəfinin tələbi əsasında silahsız şəkildə axtarış-xilasetmə prosesini icra ediblər.^[46]

Qəzadan bir neçə saat sonra İran kütləvi informasiya vasitələri helikopterin dəniz səviyyəsindən 2.200 metr hündürlükdə yerləşən ərazidən tapıldığını və hadisə yerində heç bir həyat əlamətinin olmadığını bildiriblər.^[47] Helikopterin quyruq hissəsi istisna olmaqla, gövdə hissəsi toqquşmanın təsirindən tamamilə yanıb.^[48] 20 may tarixində helikopterdə olan şəxslərə məxsus cəsədlərin aşkarlanmasından sonra axtarış-xilasetmə işləri başa çatdırılıb.^[49] Qismən və ya tamamilə yanmış cəsədlərin şəxsiyyətini müəyyənləşdirmək üçün məhkəmə-tibbi ekspertizanın identifikasiyası prosesi keçirilməyib.^[50] Qəza nəticəsində həlak olan iranlı dövlət və hərbi xadimlərinin cənazə Təbriz şəhərinə aparılıb.

İran İslam Respublikasının Prezidenti İbrahim Rəisi 1981-ci ildə baş vermiş partlayış zamanı həlak olmuş Məhəmmədəli Rəcaidən sonra İranda vəzifədə olduğu müddətdə həlak olmuş ikinci dövlət başçısıdır.^[51] İran Konstitusiyasına görə İran İslam Respublikasının Prezidenti vəzifəsini icra edə bilmədikdə səlahiyyətlər birinci vitse-prezidentə keçir. Bu səbəbdən 20 may tarixində İbrahim Rəisinin dövründə birinci vitse-prezident vəzifəsini icra etmiş Məhəmməd Müxbir məlum qəzadan sonra İran prezidentinin səlahiyyətlərinin icraçısı kimi tanınıb. İran Nazir Kabineti tərəfindən 20 may tarixində verilmiş açıqlamada hökumətin işində heç bir fasilə olmadan fəaliyyətə davam ediləcəyi vurğulanıb.

İranlılar arasında reaksiyalar qarışıq olub.^[52] İbrahim Rəisinin ölümünün təsdiqlənməsindən əvvəl ölkənin müxtəlif yerlərində onun üçün dualar oxunurdu.^[53] Eyni zamanda İranda insanların bayram atəşfəşanlığı keçirən, musiqi çalan, rəqs edən və s. kimi videoları da sosial şəbəkələrdə yayılmağa başladı.^[54] Həmçinin sosial mediada İbrahim Rəisinin prezidentliyi dövründə baş vermiş Məhsa Əmini etirazları zamanı insanların öldürülməsi və yaralanması ilə bağlı görüntülər paylaşıldı.^[55] Tehran polisi Rəisinin ölümünə ictimaiyət arasında sevinənlərə mühakimə olunacaqları ilə bağlı xəbərdarlıq edib.^[54]

İbrahim Rəisinin ölümünün təsdiqlənməsindən sonra Əli Xamenei tərəfindən ölkədə 5 günlük milli matəm elan edildi.^[56] Yüzlərlə insan Vəliye-əsr meydanında prezidentin matəmi üçün toplaşdı.^[56] İran Ekspertlər şurasının 21 may, 2024 tarixində keçirilən iclasında Rəisinin çiçəklə halqalanmış portreti kreslosu üzərinə qoyuldu.^[57] Keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif isə qəzada ABŞ-ni günahlandıraraq qeyd etdi ki, ABŞ-nin İrana təyyarə və aviasiya hissələrinin satışına embarqo qoyması "ABŞ-nin İran xalqına qarşı cinayətləri siyahısında qeyd ediləcək".^[56]

Mühacirətdə olan İran Xalq Mücahidləri Təşkilatının lideri Məryəm Rəcavi, Rəisi irsinin 1988-ci ildə iranlı siyasi məhbusların edam edilməsindəki rolu ilə əlamətdar olduğunu söylədi və əlavə edərək Rəisinin ölümünün "mollaların ali lideri Əli Xamneiyə və bütün rejimə monumental və düzəlməz strateji zərbə" olduğunu, Xamneinin rəhbərliyində "bir sıra əks-səda və böhranlara" səbəb olacağını qeyd etdi.^[52] Həbsdə olan aktivist Nərgiz Məhəmmədinin həyat yoldaşı Tağı Rəhmani, Rəsinin ölümünün sistemin sturukturunda heçbir dəyişikliyə səbəb olmayacağını bildirdi.^[54] İranın diaspora üzvlərindən bəziləri bu hadisəni bayram kimi qeyd ediblər, bəziləri isə sosial şəbəkələrdə İran hökumətindən narazılıqlarını ifadə ediblər.^[58][59]

Axtarışlar zamanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev,^[60] Kuba Prezidenti Migel Dias-Kanel,^[61] Hindistanın Baş naziri Narendra Modi,^[62] Maldiv Prezidenti Məhəmməd Muizzu,^[63] Pakistanın Baş Naziri Şahbaz Şərif,^[64] Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan,^[65] Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Katibi Antoniu Quterreş,^[66] İraq hökuməti^[67] və Əfqanıstan,^[68] İordaniya,^[69] Küveyt, Oman,^[70] Qətər, Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər nazirlikləri tərəfindən dəstək təklifləri gəldi.^[71]

Rəsinin və helikopterdəki digər şəxslərin ölümünün təsdiqlənməsindən sonra bir çox ölkənin və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri tərəfindən başsağlığı verildi. Həmçinin Banqladeş,^[72] Kuba,^[73] Hindistan,^[74] Livan,^[75] Pakistan, Şri-Lanka,^[76] Suriya,^[77] Tacikistan,^[78] Tailand^[79] və Türkiyədə^[80] matəm günləri elan edildi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasında Rəisi bir dəqiqəlik sükutla yad edildi.^[81]

İranın dəstəklədiyi bütün islamçı silahlı qruplar tərəfindən başsağlığı verildi. Yəməndəki Husi qüvvələrinin Xarici İşlər Naziri Məhəmməd əl-Husi İran xalqına, hökümətinə və həlak olanların ailələrinə başsağlığı verdi.^[82] Həmas rəhbərliyi açıqlamasında "şərəfli bir tərəfdarın" yasını tutduqlarını qeyd etdi.^[83] Həmas rəsmisi İsmayıl Haniyə Tehranda Rəsinin dəfn mərasimində iştirak etdi.^[84] Hizbullah da Rəisi üçün yas tutaraq onu Müqavimət Oxunun hamisi kimi təsvir etdi.^[85]