Каўказскі фронт (Першая сусветная вайна)

Каўказскі фронт
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна
Дата	19 кастрычніка (1 лістапада) 1914 — 30 кастрычніка 1918
Месца	Закаўказзе, Заходняя Арменія
Прычына	Уступленне Асманскай імперыі ў Першую сусветную вайну
Вынік	Вывад рускіх войскаў з Турцыі і Персіі, утварэнне самастойных дзяржаў у Закаўказзе.
Праціўнікі
Расійская імперыя Заходняя Арменія Брытанская імперыя Дэмакратычная Рэспубліка Арменія Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка Дыктатура Цэнтракаспія Бакінская камуна  Асманская імперыя Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка Горская рэспубліка
Камандуючыя
І. В. Варанцоў-Дашкаў А. З. Мышлаеўскі М. М. Юдзеніч (са студзеня 1915 г.) Мікалай Мікалаевіч Малодшы (са жніўня 1915 г.) М. А. Пржэвальскі Е. В. Лебядзінскі А. Т. Азанян Энвер-паша Вехіп-паша Хафыз хакка-паша † Фаік-паша †
Сілы бакоў
Расійская імперыя На 1914: 170 000 чалавек На 1916: 702 000 чалавек Усяго 1 000 000 чалавек.  Асманская імперыя На 1914: 190 000 чалавек.
Страты
невядома невядома
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Каўка́зскі фронт — адзін з франтоў і важны тэатр ваенных дзеянняў падчас Першай сусветнай вайны (1914—1918).

Першапачаткова фронт пралягаў уздоўж расійска-турэцкай мяжы ад Чорнага мора праз возера Ван да возера Урмія, аднак затым ахапіў таксама тэрыторыі паўночна-заходняга Ірана, Арменіі, Азербайджана і Дагестана. За год да заканчэння Першай сусветнай вайны ў Расіі адбылася рэвалюцыя, у выніку чаго асноўнае супрацьстаянне турэцкай арміі склалі армянскія фарміраванні. Ускладненне вайны міжканфесійнымі і міжэтнічных фактарамі спрыялі выбухаў гвалту (генацыд армян, генацыд пантыйскіх грэкаў, сакавіцкія падзеі ў Баку (1918), разня армян у Баку, шамхорская разня).

У 1914 годзе на пачатку вайны тэрыторыя сучасных Грузіі, Арменіі і Азербайджана ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі як Тыфліская, Эрыванская і Бакінская губерні. Акрамя таго, Расіі таксама належалі некаторыя прыгранічныя тэрыторыі сучаснай Турцыі (Карская вобласць) і Грузіі (Батумская вобласць). Расійска-турэцкая мяжа сфарміравалася ў 1878 годзе па выніку апошняй руска-турэцкай вайны. 2 жніўня 1914 года быў падпісаны германа-турэцкі саюзны дагавор. 6 жніўня 1914 года Асманская імперыя падпісала сакрэтнае пагадненне з Германіяй, адно з палажэнняў якога прадугледжвала змяненне ўсходніх межаў Асманскай імперыі для стварэння калідора, які вядзе да мусульманскіх народаў Расіі (Горцы Каўказа, татары Каспійска-Волжскага раёна і Заходняй Сібіры, мусульмане Туркестана), што мела на ўвазе ліквідацыю армянскай прысутнасці на гэтых тэрыторыях. Германія ўзяла на сябе абавязацельства спрыяць рэалізацыі турэцкіх тэрытарыяльных прэтэнзій — «выправіць усходнія межы Атаманскай імперыі такім чынам, каб забяспечыць непасрэдны судотык Турцыі з жывучым у Расіі мусульманскім насельніцтвам»^[1][2][3].

10 жніўня ў праліў Дарданэлы ўвайшлі нямецкія крэйсера «Гёбен» і «Брэслау», якія збеглі ад пераследу брытанскага флота ў Міжземным моры. Тым не менш большасць членаў турэцкага ўрада, у тым ліку вялікі візір, усё яшчэ выступалі супраць вайны. Тады ваенны міністр Энвер-паша разам з нямецкім камандаваннем пачаў вайну без згоды астатніх членаў урада, паставіўшы краіну перад фактам, які адбыўся. 16 кастрычніка турэцкі крэйсер «Гамідзіе» падышоў да Новарасійску. Спыніўшыся каля горада, крэйсер спусціў шлюпку, на якой у Наварасійск прыбылі два турэцкіх марскіх афіцэра. Яны запатрабавалі ад мясцовых уладаў здачы горада і перадачы ім усіх казённых сродкаў і маёмасці. У адказ мясцовыя ўлады арыштавалі абодвух турэцкіх афіцэраў. Не дачакаўшыся іх вяртання, крэйсер зняўся з якара і сышоў. Пазней некалькімі стрэламі з надышоўшага турэцкага мінаносца ў порце быў затоплены параход Расійскага тав-ва «Мікалай». На беразе былі пашкоджаныя цыстэрны з нафтай, якая загарэлася^[4]. 29 і 30 кастрычніка 1914 года турэцкі флот абстраляў Севастопаль, Адэсу, Феадосію і Новарасійск (у Расіі гэта падзея атрымала неафіцыйную назву «Севастопальская пабудка»).

Мэтамі Расійскай імперыі ў дачыненні да Турцыі (на рэалізацыю якіх далі афіцыйнае згоду асноўныя саюзнікі Расіі — Францыя і Вялікабрытанія) было ўстанаўленне кантролю над пралівамі Басфор і Дарданэлы, а па-другое, уключэнне ў свой склад паўночна-ўсходніх раёнаў Турцыі аж да Сінопа^[5] з наступным адміністрацыйным іх аб’яднаннем з армянскімі землямі, якія ўжо знаходзяцца ў складзе Расіі, і з стварэннем на гэтых тэрыторыях аўтаномнай армянскай дзяржавы ў складзе Расіі^[6].

Германія забяспечвала турэцкую армію неабходнымі для вядзення вайны ваенна-тэхнічнымі рэсурсамі, а Асманская імперыя дала свае людскія рэсурсы, задзейнічаўшы на рускім фронце 3-ю армію, якую на пачатковым этапе ўзначаліў сам ваенны міністр Энвер-паша (начальнік штаба — нямецкі генерал Ф. Бронзарт фон Шэлендорф). 3-я армія, якая налічвала каля 100 батальёнаў пяхоты, 35 эскадронаў конніцы і да 250 гармат, займала пазіцыі ад чарнаморскага ўзбярэжжа да Масула, пры гэтым асноўная частка сілаў была сканцэнтраваная на левым флангу супраць рускай Каўказскай арміі. На баку Турцыі таксама змагалася курдская ірэгулярная конніца і, у канцы вайны, азербайджанская Каўказская ісламская армія.

Турэцкая армія (у тым ліку войскі, дзейнічаючыя у Персіі) на Каўказскім фронце да канца 1914 года налічвала 190 тысяч салдат і афіцэраў, размеркаваных па 160 батальёнах і 128 эскадронаў пры 300 гарматах і 10 тысяч курдскіх коннікаў. Да 1 ліпеня 1916 года налічвала 309 батальёнаў пяхоты з артылерыяй, 156 эскадронаў і сотняў і каля 12 тысяч курдаў^[7]. Турэцкі батальён складаўся з трох рот, тры батальёна ўтваралі полк, тры палка — дывізію, і дзве ці тры дывізіі — корпус.

Расійская Каўказская армія засяродзіла на Карскім накірунку каля 6 дывізій і на Эрыванскім накірунке каля 2 дывізій і конніца ў раёне Ігдыра. Камандуючым Каўказскай арміяй працяглы час быў генерал Юдзеніч. Флангі прыкрываліся невялікімі самастойнымі атрадамі з памежнай варты, казакоў і армянскага апалчэння. Усяго ў склад Каўказскай арміі (уключаючы Пярсідскі экспедыцыйны корпус) да канца 1915 года ўваходзіла 129 батальёнаў, 8 артылерыйскіх батальёнаў, 384 гарматы, 240 кавалерыйскіх сотняў і эскадронаў, 2 добраахвотніцкія конныя сотні, 48 дружын апалчэння, 4 армянскія добраахвотніцкія дружыны, 18,5 інжынерных рот, асобная кулямётная каманда, 1 авіяцыйны атрад, 1 этапны батальён, 1 паветраплавацельная рота^[8]. Колькасць рускай арміі на Каўказе на пачатак вайны ацэньваецца ў 170 тысяч чалавек^[9].

У ходзе вайны ўсё больш самастойнае значэнне набывалі армянскія ўзброеныя фарміравання. План Варанцова-Дашкава прадугледжваў стварэнне ваенізаваных армянскіх атрадаў пад расійскім камандаваннем. Стварэннем армянскіх дружын (добраахвотніцкіх атрадаў) займалася Армянскае нацыянальнае бюро ў Тыфлісе, якое знаходзілася пад моцным уплывам «Дашнакцуцюн». Агульная колькасць армянскіх добраахвотнікаў склала да 25 тысяч чалавек пад камандаваннем вядомых кіраўнікоў армянскага нацыянальнага руху на тэрыторыі Заходняй Арменіі. Найбольш прыкметнай фігурай сярод асманскіх армянаў быў лідар блока АРФ у турэцкім парламенце і ўдзельнік захопу Оттоманского банка Гарэгін Пастэрмаджан (Армэн Гаро)^[10]. З пачаткам Першай сусветнай вайны і абвяшчэннем Расіяй амністыі для дашнакцаканаў Армэн Гаро прыняў актыўны ўдзел у фарміраванні армянскіх добраахвотных дружын у складзе рускай арміі. Анаталійскія армяне, са свайго боку, рыхтаваліся да самаабароне, атрымліваючы падтрымку з Расіі^[11]. Усяго было сфарміравана чатыры дружыны агульнай колькасцю да 9 тысяч салдат і афіцэраў, уліўшыхся ў шэрагі дзеючай арміі на розных участках Каўказскага фронту. У другой палове 1916 года армянскія добраахвотніцкія дружыны былі распушчаны і пераўтвораныя ў асобныя батальёны, колькасць якіх узрасла да шасці, а да сярэдзіны ліпеня 1917 года па прапанове армянскіх грамадскіх арганізацый Санкт-Пецярбурга і Тыфліса яны былі разгорнутыя ў палкі. Да кастрычніка 1917 года на Каўказскім фронце дзейнічалі ўжо дзве армянскія дывізіі.

Як адзначае Маслоўскі, да 1896 года «армянскага пытання ў Турцыі не існавала», так як армяне карысталіся пэўнымі правамі як мілет, аднак пасля таго, як прыбыўшыя з Лондана армянскія рэпатрыянты зладзілі крывавую правакацыю супраць курдаў, што спрыяла незагойнаму вітку напружанасці^[12]. Кіраўніцтва Турцыі нават спрабавала прыцягнуць заходніх армян на свой бок і прапаноўвала ім ствараць добраахвотніцкія атрады ў складзе турэцкай арміі і схіліць усходніх армян да сумеснага выступлення супраць Расіі. Гэтым планам, аднак, не наканавана было ажыццявіцца. Расійскія ўлады звярталіся да падобных схемаў. Міністр замежных спраў Сяргей Сазонаў лічыў, што «пажадана падтрымліваць самыя цесныя адносіны з армянамі і курдамі з мэтай... выкарыстоўваць іх у любы момант» у выпадку пачатку вайны. Па яго плане, на выпадак вайны меркавалася забяспечыць зброяй насельніцтва па той бок турэцкай мяжы. Кіраўніцтва «Дашнакцуцюн», аднак, заявіла, што армяне па абодва бакі мяжы ў будучай вайне павінны заставацца лаяльнымі свайму ўраду^[13].

Да 1914 года Расія ў ваенна-палітычным дачыненні дасягнула надзвычай буйных вынікаў у Турэцкай (Заходняй) Арменіі, дамогшыся правядзення Турцыяй рэформаў у армянскіх вілайетах^{[14][15][16][17]}.

З пачаткам Першай сусветнай вайны ў Закаўказзе разгарнуўся армянскі дабравольны рух. Армяне звязвалі з гэтай вайной пэўныя надзеі, разлічваючы на вызваленне з дапамогай рускай зброі Заходняй Арменіі. Таму армянскія грамадска-палітычныя сілы і нацыянальныя партыі абвясцілі гэтую вайну справядлівай і заявілі аб безумоўнай падтрымцы Антанты. У той час як армянскі каталікос спрабаваў атрымаць ад расійскіх уладаў гарантыі пасляваеннай аўтаноміі для Турэцкай Арменіі, намеснік Каўказа граф Варанцоў-Дашкаў заявіў, што Расія будзе настойваць на ажыццяўленні раней узгодненых рэформаў, і заклікаў армян у Расіі і па той бок мяжы быць гатовымі да падтрымцы расійскіх дзеянняў у выпадку вайны.

На момант заканчэння Першай сусветнай вайны ні адзін з першапачатковых удзельнікаў не дасягнулі заяўленых мэтаў. Расія трапіла ў бездань Грамадзянскай вайны, часова страціўшы кантроль над значнай часткай сваіх тэрыторый. На грань выжывання была пастаўлена і сама Турцыя, паколькі Сеўрскі мірны дагавор прадугледжваў дэзінтэграцыю яе тэрыторыі. Не прывяло заканчэнне Першай сусветнай вайны і да міру, так як баявыя дзеянні працягнуліся (Вайна за незалежнасць Турцыі) аж да заключэння Маскоўскага і Карскага дагавора 1921 года. Тым не менш, вытокі незалежнасці, роўна як і межы сучасных Грузіі, Арменіі і Азербайджана ўзыходзяць менавіта да падзей Першай сусветнай вайны.

• Першая сусветная вайна
• Персідская кампанія
• Сочынскі канфлікт
• Генацыд армян
• Генацыд асірыйцаў
• Генацыд пантыйскіх грэкаў
• Пагадненне Сайкса — Піка

• Мировая война в цифрах. — М.: Военгиз, 1934. — 128 с. — 15 000 экз.
• Зайончковский А.М. Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0.
• История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз.
• Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — М.: Воениздат НКО СССР, 1946. — 100 с.
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• Вержховский Д. В. Первая мировая война 1914—1918. — М.: Наука, 1954. — 203 с.
• Керсновский А. А. История Русской армии. Борьба на Кавказе. Архівавана 16 мая 2011.
• Масловский Е. В. Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г: стратегический очерк. — М. :Вече, 2015. — 544 с. — ISBN 978-5-4444-1754-6
• Корганов Г. Г. Участие армян в мировой войне на Кавказском фронте (1914—1918). — М. МАКС Пресс, 2011. — 184 с. — ISBN 978-5-31703-563-1.
• Будущее устройство Армении. Третья оранжевая книга. Дипломатический архив. Том VIII. Издательство: «Освобождение» — Петроградъ, 1915.
• Тунян В. Армянский вопрос в русской печати: 1900—1917 гг.(недаступная спасылка) /. Науч. ред. канд ист. наук, доцент А. С. Саргсян.- Ереван: Чартарагет.-. 2000.- 244 с.- В надзагл.: (НАН РА; ��узей — ин-т Геноцида армян).
• Организация временной арминистрации в турецкой Армении. — Армянский вестник, 1916, 14 августа, № 29, с. 1-2.
• К взятию Трапезунда. — Армянский вестик, 1916, 24 апреля, № 12-13, с. 1-2.

• Першая сусветная вайна. Асманская імперыя на hrono.ru
• Сцяпан Сямёнавіч Кандурушкін. «Услед за вайной. Лістапад і снежань 1914 г Каўказ»
• Расійская дзяржаўная бібліятэка. Забытыя героі. Страчаныя перамогі. Каўказскі фронт Першай сусветнай вайны 1914-1918. Віртуальныя выставы Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі (2014).
• КАЎКАЗСКІ ФРОНТ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ: АРМЯНСКІЯ ДОБРААХВОТНІКІ Ў БАРАЦЬБЕ ЗА АГУЛЬНУЮ ПЕРАМОГУ. Аруцюнян А. Даклад на міжнароднай навуковай канферэнцыі «Вялікая вайна: Вяртанне памяці» 15 мая 2014 г. Архівавана 25 верасня 2017. у Расійскім інстытуце стратэгічных даследаванняў Архівавана 25 верасня 2017.
• Ambassador Morgenthau's Story (1919) Kindle Edition / Трагедыя армянскага народа. Гісторыя амбасадара Моргентау