Daiyang-pinulongan

Sa sosyolinggwistika, ang daiyang-pinulongan (mahimo sang tawgong daiya lamang kun daiya- kung idugang sa usa ka pangalan, pananglitan: daiyang-Binisaya), nga gitawag sab og Isolekt^[1] kun lekt lang, kay usa ka nahilahing matang sa pinulongan nga nakalakip sa usa ka pinulongang pungpong kun usa ka kapinulongan Mahimong mausa ka daiyang-pinulongan ang usa ka pinulongan, usa ka dayalekto, usa ka redyister, usa ka estilo, kun uban pang mga matang sa pinulongan, lakip na ang daiyang-batakan.^[2] Sa paggamit sa pulong nga "daiyang-pinulongan," mahalikayan ang paggamit sa pulong nga pinulongan, nga kasagarang mahilibgan sa daiyang-batakan, ug sa pulong nga dayalekto, nga kasagarang mahilibgan sa mga dili daiyang-batakan nga giisip nga ubos kun sayop tungod sa pagkahilahi sa daiyang-batakan.^[3] Sa linggwistika, adunay mga dili mga batakan ug dili batakan (bernakular^[4]) nga mga daiyang-pinulongan. Napatin-aw sa pulong nga "Lect" kung ang gihisgotang duha ka daiyang-pinulongan kay mga laghi bang mga pinulongan kun mga dayalekto lang sa usa ka pinulongan.

Ang kalahian sa ang-ang sa pulonganan, sama sa slinang ug Inargot, kay kasagarang nahitabo sa mga nagkadaiyang estilo kun ang-ang sa kaligdong (gitawag sad nga mga redyister), apan usahay mahitabo sad sa mga daiyang-pinulongan.^[2]

Punong panid: Dayalekto

Matod ni O'Grady et al., ang dayalekto kay mao na "Ang usa ka daiyang-pinulongang pangrehiyon ug pangkatilingban nga naila tungod sa pagkaanay kaugalingong kaiyang pangponolohikal, pangsintaktik, ug pangpulonganan" (Hinubad).^[5] Ang usa kadaiyang-pinulongan nga gigamit sa usa ka rehiyon kay gitawag nga mga dayalektong rehiyonal (rehiyolekt, heyolekt^[6]); gitawag ang pipila ka mga daiyang-pinulongang pangrehiyon og mga rehiyonalekt (daiyang-rehiyon)^[7] kun mga topolekt, hilabi na sa paghilisgotanay bahin sa mga daiyang-Inintsik.^[8] Dugang pa, adunay mga daiyang-dayalekto nga natali sa mga lipong pang-etniko (usahay tawgon sad og mga etnolekt kun mga daiyang-pang-etniko), mga lipong pangsosyo-ekonomiko (tawgon sad og mga sosyolekt kun daiyang-pangkatilingban), ugkun uban pang mga lipong pangkatilibngan kun pangbudaya.

Ang dayalektolohiya mao ang ang pagtuon sa mga nagkadaiyang mga dayalekto ug ang ilahang kahimtangan ug kakatagang pangheyograpiko ug pangkatilingban.^[5] Naandan nga ang gitun-an sa mga magdadayalektolohiya mao ang mga daiyang-pinulongan nga gigamit sa usa ka mamulongayng katilingban nga aduna say ilahang mga kaugalingong mga inandang butang mahitungod sa pakipagpulong.^[2] Bag-ohay lang, giila na sa mga sosyolinggwist ang alinghunang katilingban sa pakiggamit, usa ka lipon sa mga tawong adunay gikasawhang napalambong kaalam ug mga inandang pamaagi sa pakigtagbo, isip lipon kung diin nahimo ug nagbag-o ang mga dayalekto.^[9] Gipasabot sa pipila ka mga Sosyolinggwist sama nila Penelope Eckert ug Sally McConnell-Ginet nga "anaay mga katilingban sa pakiggamit nga makahimo og labing mga nahilahing pamaagi sa pakigpulong kung itandi sa uban. Busa, anaa sa sulod sa mga katilingban sa pakiggamit nahitabo ang pagkatag sa mga kabag-ohang panglinggistika adto sa mga mamulongayng katilingban" (Hinubad)^[10]

Kasagarang mahilibgan ang mga pulong nga dayalakto ug tonada (kun asento kun aksento) sa inadlaw-inadlaw nga pakighinabi, apan gibuwag gayod sa mga linggwistika ang duha ka mga pulong. Ang tonada mao ra ang mga kalahian sa paglitok, labi na sa kadtong adunay mga nataling kalahiang pangheyograpikal kun pangkatilingban, samtang ang dayalekto kay naglakip pud sa mga kalahian sa pulonglaan ug pulonganan.^[11]

Punong panid: Batakang Pinulongan

Daghang mga pinulongan ang adunay daiyang-batakan, usa ka lekt nga gipili ug gipadasig ang paggamit sa mga pinaaging preskribot sa mga quasi-legal nga awtoridad kun ubang mga intitusyong pangkatilingban, sama sa mga tunghaan ug sa media. Adunay hilabing kabantog pangsosyolinggwistik ang mga daiyang-batakan kung itandi sa ubang mga daiyang dili batakan ug giisip nga saktong matang sa pinulongan sa mga mamulongay. Tungod kay wala gayoy tin-awng batakan sa pagpili sa daiyang-batakan, giila rang sakto ning mga daiyaha tungod sa pagtan-aw kanila isip adunay taas nga ang-ang sa katilingban ug isip maoy pinulongang dinasigan ang paggamit sa mga pangpublikong pangulo-ulo sa mga hilisgotan bahin sa pinulongan, sama sa mga magsusulat, mga magmamantala, magsasaway, mga magtutudlo sa pinulongan, ug mga gikapiling mga tagagalam sa pinuongan. Butang pa ni Ralph Harold Fasold, "maingon ganing dili diay ang batakang pinulongan and pinakaadunahan sa mga mga pinakaangayng kaiya. Ang pagdawat ra sa katilingban ang nag-inusarang kahinungdanan kung nganong adunay usa ka magamit nga batakang pinulongan, dili ang kung unsa may anaang kinaugalingong kaiyang labi aning pinulongana" (hinubad).^[12]

Giila sa kasagarang mga sosyolinggwist ang daiyang-batakang sa pinulongan isip usa lang ka dayalekto kun daiya niadtong pinulonga.^[13]

Sa pipila ka mga higayon, adunay usa tipong tigdumula, sama sa Academie Francaise,^[14] nga nagdumala ug nagpabalod sa mga gitan-awng saktong paggamit sa daiyang-batakan. Kasagaran, nahisabtan ra ning mga batakana isip dili kinahanglan ipalakaw, base lang sa kasagarang pagkagamit sa mga mamulongay. Sa pagsulat sa batakang Iningles, gisugyot ngi John Algeo nga ang daiuang-batakan "kay mao ra ang kung unsay nasabotang angayan sa mga mamulongayng Iningles".^[15]

Punong panid: Redyister (Sosyolinggwistik), Estilo (Sosyolinggwistik), ug Pag-usab-estilo

Ang redyister (usahay gitawag nga estilo) mao ang daiyang-pinulongan nga gamiton sa mga piling kabutngang pangkatilingban.^[16] Giila ning mga kabutngana base sa ilahang kaligdong^[17] kun base sa mga kabutngang pangkatilingban mismo, sama inistoryahang binata nga gigamit kasagaran sa mga budayang kasadpanhon aron makig-istorya sa mga gagmayng bata kun redyisterng pangkabuang sa pagpanugsug kun sa pagdula sa duwang The Dozens.^[16] Aduna say mga redyister nga natali sa mga propesyon kun sa mga pipila ka mga tigom; mga yagaw ang tawag sa mga pulong nga gigamit aning mga redyistera. Lahi sa mga dayalektong kasagaran gigamit sa usa ka mamulongayng katilingban ug natali sa mga piling dapit kun piling tipon, ang mga redyister kay natali sa mga piling kabutngan sa pakighinabi, sa mga piling kahinungdanan, kun sa mga naglain-laing ang-ang sa kaligdong, ug mahimong adunay mga ubos-daiya sa sulod sa usa ka daiyang-rehiyonal kun daiyang-batakan. Maingong labot sa laing mga sakop sa pagkahadaiya ang dayalekto ug redyister. Pananglitan, gisugyot ni Trudgill nga ang sumusunod nga hugpulong isip pananglit sa usa ka dayalektong dili batakan nga nagimat sa tekinkalng redyister sa heyograpikang pisikal:

There was two eskeres what we saw in them U-shapped valleys.^[13]

Sa Binisaya, mao kini ang pananglit: sa usa ka redyister nga maingong dili angay sa mga kabutngang ligdong:

Ayg sig sukol dra! Mura ra bam!

Kadaghanan sa mga mamulongay ang kamao mogamit sa daghang mga matang sa mga redyister nga gamiton nila sa lahi-lahing mga kabutngan ug higayon. Ang pagpili sa redyister kay nakabase sa kabutngan ug hilisgotan sa pakighinabi, lakip na ang katalian sa mga mamulongay.^[18] Mahimo sab nga mausab ang angayng gamitong pinulongan sa sulod sa usa ka kabutngan sa pakihisgot kung mabag-o ang pagkatali sa mga mamulongay kun aduna may mga bag-ong kahibalo nga moguwa. Mahimo nga mag-usab-usab og estilo ang mga mamulongay sa pagbag-o sa ilahang pagkasabot sa kahimtang sa kabutngan. Pnanglitan, kining tawag sa Embahada sa Cuba didto sa Washington, DC.

Manawagay: ¿Es la embajada de Cuba? (Mao ba kini ang embahada sa Cuba?)

Tigdawat: Sí. Dígame. (O, unsa may atong tuyo?)

Manawagay: Es Rosa. (Si Rosa diay ni.)

Tigdawat: ¡Ah Rosa! ¿Cóma anda eso? (Ay ikaw man day ni Rosa! Musta mang ka?)

Sa sinugdanan, nigamit ang tiggdawat og usa ka ligdong-ligdong nga redyister, alang-alang kay anaa man siya sa buhatan. Pagkahuman sa pagpaila-ila sa manawagay, nahibal-an na niya nga higala diay to ang iyahang kahinabi ug nausab iyahang sinultihan, ug nahimong dili ligdong nga redyister sa inadlaw-adlaw nga Cubanhong Inespanyol.^[18] Duol sa code-switching nga metaphorical ang pag-usab, apan kay nahilakip man ang higayon sa paggamit og mga estilo ug redyister, maingon ni siyang usa ka pananglit sa pag-usab-estilo.

And daiyang-kinaugalingon kun idyolekt kay mao ang "pinulongan nga gigamit nga nagpaila sa kinaiya sa usa ka indibidwal" (hinubad).^[19] Mahimong nagamhanan sa pagkahimamat sa mga nagkadaiyang dialektong pangkatilingban kun pangbungto, sa mga redyisterng pangpropesyonal, ug sa kaso sa mga multilinggwal, samga nagkadaiyang pinulongan.^[20]

Sa mga magtutuon nga nagtan-aw sa mga pinulongan gikan sa lantawan sa kakamaong panglinggwistika, sa langtod pang istorya, ang kaalam sa pinulongan og pulonglaan nga anaa sa sulod sa hunahuna sa usa ka indibidwalng mamulongay, ang daiyang-kinaugalingon mao ang pamaagi sa paghisgot bahin sa piling kaalam nga pangkaugalingon. Sa mga magtutuon nga nagtuo nga ang pinulongan kay usa ka gisalohang paggamit nga pangkatilingban, labing sama ang daiyang-kinaugalingon sa usa ka dayalekto nga adunay mamulongayng pangkatilingban nga usa ra ka indibidwal ang sakop.^[21]

• Ang mga pinulongang Abstand ug Ausbau
• Pagpahilumad sa pinulongan
• Tala sa mga Ubos-sistema sa mga Pinulongan
• Pinulongang Koine, usa ka batakang pinulongan kun daiya nga nahimo tungod sa pakighinabi sa duha ka mga mahisabtang daiyang-pinulongan (kun dayalekto).
• Pagkahadaiya (Linggwistika)