Neidio i'r cynnwys

Amldduwiaeth

Oddi ar Wicipedia
Amldduwiaeth
Enghraifft o'r canlynolcred crefyddol Edit this on Wikidata
Maththeistiaeth Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebundduwiaeth Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Isis, Osiris a Horus; tri o dduwiau'r Hen Aifft.

Amldduwiaeth yw addoli neu'r gred mewn duwiau lluosog, sydd fel arfer yn cael eu cydosod yn bantheon o dduwiau a duwiesau, ynghyd â'u sectau a'u defodau crefyddol eu hunain. Math o theistiaeth yw amldduwiaeth. Mae'n cyferbynnu ag undduwiaeth, y gred mewn un Duw. Yn aml mae mytholeg ynghlwm a'r duwiau, yn eu portreadu gyda chymeriadau a phriodoleddau gwahanol. Mewn rhai ffurfiau o amldduwiaeth, credir fod y duwiau a'r duwiesau i gyd yn wahanol agweddau ar un bod dwyfol.

Mewn crefyddau sy'n derbyn amldduwiaeth, gall y gwahanol dduwiau a duwiesau fod yn gynrychioliadau o rymoedd natur neu egwyddorion hynafiaethol, yn angylion, neu'n seintiau; gellir eu gweld naill ai'n annibynnol neu fel agweddau neu'n deillio o dduw'r creawdwr neu'n drosgynnol egwyddorol absoliwt (undduwiaeth), a oedd yn amlygu mewnfodaeth o ran natur (diwinyddiaeth panentheistig a pantheistic). Nid yw polytheistiaid bob amser yn addoli'r holl dduwiau yn gyfartal; gallant fod yn henotheistiaid, yn arbenigo mewn addoli un duwdod arbennig, neu gathenotheistiaid, yn addoli gwahanol dduwiau ar adegau gwahanol.

Un enghraifft hanesyddol o amldduwiaeth yw Crefydd yr Hen Aifft, lle'r oedd nifer fawr o dduwiau a duwiesau, rhai yn cymryd ffurfiau dynol ac eraill ffurfiau anifeiliaid. Rhai o'r prif dduwiau oedd Amon, Ra, Ptah, Isis ac Osiris. Ceir nifer fawr o dduwiau a duwiesau hefyd yng nghrefydd y Groegiaid, a chrefydd debyg y Rhufeiniaid; roedd gan y Celtiaid hefyd nifer fawr o dduwiau.

Yn aml, ceir yr un math o dduw neu dduwies yn ymddangos mewn traddodiadau gwahanol: Duw'r awyr, Duw marwolaeth, Mam-dduwies, Duwies cariad, Creawdwr-dduw.

Ymhlith crefyddau modern, Hindŵaeth yw'r enghraifft amlycaf o amldduwiaeth. Ystyrir bod y duwiau a duwiesau i gyd yn agweddau ar yr hanfod dwyfol Brahman. Ceir rhai ysgolion mewn Hindŵaeth sy'n addoli un duw un unig, er enghraifft Vishnu neu Shiva, er heb wadu bodolaeth y gweddill. Coleddir undduwiaeth gan grefyddau megis Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Yn ôl y Qur'an, shirk (amldduwiaeth) yw'r pechod mwyaf.

Amldduwiaeth oedd y ffurf nodweddiadol ar grefydd cyn datblygiad a lledaeniad crefyddau Abrahamaidd sef Cristnogaeth ac Islam,[1] sy'n gorfodi undduwiaeth. Amldduwiaeth oedd y ffurf Geltaidd o grefydd (gw. Crefydd Geltaidd).

Mae wedi'i ddogfennu'n dda trwy gydol hanes, o'r cynhanes a chofnodion cynharaf crefydd yr Hen Aifft a chrefydd y Mesopotamaidd Hynafol i'r crefyddau a oedd yn gyffredin yn ystod hynafiaethau Clasurol, megis yr hen grefydd Roegaidd a'r hen grefydd Rufeinig, ac mewn crefyddau ethnig megis Germanaidd, Slafaidd, a Paganiaeth Baltig, y grefydd Geltaidd a chrefyddau Brodorol America.

Ymhlith y crefyddau amldduwiol nodedig a arferir heddiw mae Taoaeth, Sheniaeth neu grefydd werin Tsieineaidd, Shinto Japaneaidd, Santería, y rhan fwyaf o grefyddau Affricanaidd Traddodiadol,[2] crefyddau neopagan amrywiol ee Wica, a rhai mathau o Hindŵaeth.

Er bod Hindŵaeth yn gynhenid amldduwiol, ni ellir ei chategoreiddio'n gyfan gwbl fel un ai pantheistig neu henotheistig, gan fod rhai Hindŵiaid yn ystyried eu hunain yn bantheistiaid ac eraill yn ystyried eu hunain yn henotheistiaid. Mae'r ddau'n gydnaws â thestunau Hindŵaidd, ac mae'r ffordd gywir o ymarfer Hindŵaeth yn destun dadl barhaus. Mae Ysgol Hindŵaeth Vedanta yn ymarfer fersiwn pantheistig o'r grefydd, gan ddal mai Brahman yw achos popeth a'r bydysawd ei hun yw amlygiad o Brahman.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Daw'r gair Cymraeg amldduwiaeth o'r Lladin a'r Gelteg: mae 'aml' yn dod o'r Lladin 'amlus', a'r gair 'Duw' yn dod o'r Gelteg 'deiuos'.

Meddal yn erbyn caled

[golygu | golygu cod]

Rhaniad mawr mewn arferion amldduwiol modern yw rhwng amldduwiaeth feddal fel y'i gelwir ac amldduwiaeth galed.[3][4]

Amldduwiaeth "caled" yw'r gred bod duwiau yn fodau dwyfol go iawn, ar wahân, yn hytrach nag archdeipiau neu'n bersonoliaethau o rymoedd naturiol. Mae amldduwiaeth caled yn gwrthod y syniad bod "pob duw yn un duw". Nid ydynt o reidrwydd yn ystyried duwiau pob diwylliant yr un mor real, safbwynt diwinyddol a elwir yn ffurfiol yn amldduwiaeth integreiddiol neu omnism.[4]

Cyferbynnir hyn yn aml ag amldduwiaeth "feddal", sy'n dal y gall gwahanol dduwiau fod yn agweddau ar un duw yn unig (ee y Tad, y Mab a'r Ysbryd Glân), yn archdeipiau seicolegol neu'n bersonoliaethau o rymoedd naturiol, ac y gall pantheonau diwylliannau eraill fod yn cynrychioli un pantheon unigol.[5] Yn y modd hwn, gall duwiau fod yn gyfnewidiol i'w gilydd ar draws diwylliannau.[4] Er enghraifft, Cydnabyddir Lleu Llaw Gyffes i fod yr ymgnawdoliad Cymreig o'r duw Gwyddelig Lugh a'r hen dduw Celtaidd Lugus.

Duwiau a dwyfoldeb

[golygu | golygu cod]
Mae cerfluniau bwlwl yn afatarau o dduwiau reis yng nghredoau Anitaidd yr Ifugao yn Ynysoedd y Philipinau

Mae duwiau amldduwiol yn aml yn cael eu portreadu fel personoliaethau cymhleth o statws mwy neu lai, gyda sgiliau, anghenion, chwantau a hanesion unigol, mewn sawl ffordd debyg i fodau dynol (anthropomorffig) yn eu personoliaeth, ond gyda phwerau, galluoedd, gwybodaeth neu wybodaeth unigol ychwanegol. Mewn llawer o achosion, duwiau amldduwiaeth yw'r radd uchaf mewn continwwm o fodau neu rhithoedd goruwchnaturiol, a all gynnwys hynafiaid, cythreuliaid, wights, ac eraill. Mewn rhai achosion, rhennir yr ysbrydion hyn yn rhai nefol a rhai daearol, ac nid yw'r r gred ym modolaeth y rhain yn awgrymu eei fod yn cael ei haddoli.

Rhai mathau o dduwiau

[golygu | golygu cod]

Gall y mathau o dduwdodau a geir yn aml mewn crefyddau amldduwiol gynnwys:

  • duw'r Creu
  • arwr diwylliant
  • dwyfoldeb marwolaeth
  • dwyfoldeb bywyd-marwolaeth-aileni
  • duwies cariad
  • duw neu ddwyfoldeb diafolaidd
  • y Fam dduwies
  • brenin neu ymerawdwr
  • duw'r awyr (wybrennol)
  • duw'r haul
  • dwyfoldeb chareus
  • dwyfoldeb y dwfr
  • dwyfoldeb lleuad a'r Chaer Arianrhod
  • duwiau cerddoriaeth, celfyddydau, gwyddoniaeth, amaeth, mellt, ceffylau...

Crefydd a mytholeg

[golygu | golygu cod]

Yn yr oes Glasurol, dosbarthodd Sallustius fytholeg yn bum math: [6]

  1. Diwinyddol: mythau sy'n ystyried hanfod y duwiau, megis Cronus yn llyncu ei blant, yr oedd Sallustius yn ei ystyried yn fynegiant mewn alegori hanfod diwinyddiaeth
  2. Corfforol: mynegi gweithgareddau duwiau yn y byd
  3. Seicolegol: mythau fel alegori o weithgareddau'r enaid ei hun neu weithredoedd meddwl yr enaid
  4. Deunydd: yn ymwneud â gwrthrychau materol fel duwiau, er enghraifft: i alw'r ddaear Gaia, y cefnfor Okeanos, neu wres Typhon
  5. Cymysg

Cyfeirir yn gyffredin at gredoau llawer o grefyddau amldduwiol hanesyddol fel "mytholeg",[7] er y dylid gwahaniaethu rhwng y straeon y mae diwylliannau'n eu hadrodd am eu duwiau oddi wrth eu haddoliad neu eu harfer crefyddol. Er enghraifft, roedd duwiau a bortreadwyd mewn gwrthdaro mewn mytholeg yn aml serch hynny yn cael eu haddoli ochr yn ochr, gan ddangos y gwahaniaeth o fewn y grefydd rhwng cred ac ymarfer. Mae ysgolheigion megis Jaan Puhvel, JP Mallory, a Douglas Q. Adams wedi ail-greu agweddau ar yr hen grefydd Broto-Indo-Ewropeaidd y credir bod crefyddau'r gwahanol bobloedd Indo-Ewropeaidd yn tarddu ohonynt, y credir iddi fod yn grefydd yn ei hanfod, crefydd eneidyddolnaturiaethol. Enghraifft o syniad crefyddol o'r gorffennol cyffredin hwn yw'r cysyniad o *dyēus, a ardystir mewn sawl system grefyddol o bobloedd Indo-Ewropeaidd eu hiaith.

Crefyddau hynafol a hanesyddol

[golygu | golygu cod]

Mae pantheonau amldduwiol hanesyddol adnabyddus yn cynnwys y duwiau Swmeraidd, y duwiau Eifftaidd, y pantheon a ardystiwyd yn Hynafiaethau Clasurol (yng nghrefydd yr hen Roeg a Rhufain), yr Æsir a Vanir Norwyaidd , yr Yoruba Orisha, a duwiau'r Asteciaid.

Mewn llawer o wareiddiadau, roedd pantheonau'n tueddu i dyfu dros amser. Gallai goresgyniadau arwain at ddarostwng pantheon diwylliant i un y goresgynwyr, fel yn y Titanomachia Groegaidd, ac o bosibl hefyd y rhyfel Æsir-Vanir yn y mythos Llychlynnaidd. Gallai cyfnewid diwylliannol arwain at "yr un" dwyfoldeb yn cael ei barchu mewn dau le o dan wahanol enwau, fel y gwelir gyda'r Groegiaid, Etrwsgiaid, a Rhufeiniaid, a hefyd at drosglwyddo diwylliannol elfennau o grefydd estron, fel gyda duwdod hynafol yr Aifft Osiris, a addolid yn ddiweddarach yn yr hen Roeg.

Roedd y rhan fwyaf o systemau cred hynafol yn honni bod duwiau wedi dylanwadu ar fywydau dynol. Fodd bynnag, daliai'r athronydd Groegaidd Epicurus fod y duwiau yn fodau anllygredig ond materol, dedwydd a drigai'r gwagleoedd rhwng bydoedd ac nad oeddent yn poeni eu hunain â materion meidrolion, ond y gellid eu dirnad gan y meddwl, yn enwedig yn ystod cwsg.

Y Grefydd Geltaidd

[golygu | golygu cod]
Epona, 3edd ganrif OC, o Freyming (Moselle), Ffrainc (Musée Lorrain, Nancy)

Roedd y grefydd Geltaidd yn amldduwiol, yn credu mewn llawer o dduwiau, yn dduwiau ac yn dduwiesau, rhai ohonynt yn cael eu parchu mewn ardal fechan, leol yn unig, ond eraill ledled Ewrop.[8] Mae enwau dros ddau gant o'r duwiau hyn wedi goroesi i ni heddiw, er ei bod yn debygol bod llawer o'r enwau hyn yn wahanol deitlau neu epithetau a ddefnyddiwyd ar gyfer yr un duwdod.[9]

Gellir sefydlu rhai theonymau Celtaidd fel Pan-Geltaidd (yn tarddu o'r cyfnod Celtaidd Cyffredin) trwy gymharu tystiolaeth Gyfandirol â thystiolaeth Geltaidd Ynysig. Enghraifft o hyn yw Lugus (y Galiaid), enw sy'n gytras â Gwyddeleg Lugh a Chymraeg Lleu. Enghraifft arall yw Brigantia (eto'n Galaidd), sy'n gytras â Brigid o Iwerddon. Y mae rhai o'r testunau sydd ar gael o Wlad Groeg a Rhufain yn crybwyll amryw dduwiau'r Celtiaid a addolid yn Ngâl; er enghraifft nododd Lucan enwau Teutates, Taranis ac Esus.[10] Yn ôl ffynonellau clasurol eraill, roedd y Celtiaid yn addoli grymoedd natur ac nid oeddent yn rhagweld duwiau mewn termau anthropomorffig, [11] fel y gwnaeth pobloedd "paganaidd" eraill fel y Groegiaid, y Rhufeiniaid a'r Eifftiaid.

Roedd nifer o'r duwiau hyn, gan gynnwys Lugus a Matrones, yn dduwiau triphlyg; mae hyn yn cyd-fynd a natur cyfrin y trioedd Celtaidd.[12]

Yn debyg i bobloedd eraill Ewrop yn ystod Oes yr Haearn, mythos a chrefydd amldduwiol oedd gan y Celtiaid. Roedd amldduwiaeth Geltaidd yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ngâl. Mae'r "Dinlle" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw â Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies ceffylau'r Galiaid (cymharer y gair "ebol" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Llŷr, sy'n cyfateb i dduw'r môr, Manannán mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ngâl a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest.[13] Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau.[14]

Groeg yr Henfyd

[golygu | golygu cod]
Gorymdaith y Deuddeg Olympiad

Y cynllun clasurol yn yr Hen Roeg o'r Deuddeg Olympiad (y Deuddeg Canonaidd o gelfyddyd a barddoniaeth) oedd: Zeus, Hera, Poseidon, Athena, Ares, Demeter, Apollo, Artemis, Hephaestus, Aphrodite, Hermes, a Hestia. Roedd gan bob un o'r duwiau alluoedd. [15] Roedd dinasoedd gwahanol yn aml yn addoli'r un duwiau, gan wahaniaethu rhyngddynt a nodi eu natur leol.

Roedd gan grefydd Helenistaidd gydrannau undduw cryf, a daeth undduwiaeth i'r amlwg o'r diwedd o draddodiadau Helenistaidd yn yr Henfyd Diweddar ar ffurf Neoplatoniaeth a diwinyddiaeth Gristnogol.

Crefyddau gwerin

[golygu | golygu cod]

Mae'r rhan fwyaf o'r hyn a elwir yn " grefyddau gwerin " yn y byd heddiw (sy'n gwahaniaethu o grefyddau ethnig traddodiadol) i'w cael yn rhanbarth Asia-Môr Tawel.[16] Mae'r ffaith hon yn cydymffurfio â thuedd y mwyafrif o grefyddau amldduwiol sydd i'w cael y tu allan i'r byd gorllewinol.[17]

Mae crefyddau gwerin yn aml yn gysylltiedig yn agos ag Eneidyddiaeth. Mae credoau animistaidd i'w cael mewn diwylliannau hanesyddol a modern. Labelir credoau gwerin yn aml yn ofergoelion pan fyddant yn bresennol mewn cymdeithasau undduwiol.[18] Yn aml nid oes gan grefyddau gwerin awdurdodau cyfundrefnol, offeiriadol, nac unrhyw destunau cysegredig ffurfiol.[19] Maent yn aml yn cyd-fynd â chrefyddau eraill hefyd. Fel arfer nid yw crefyddau undduwiol Abrahamig, sy'n dominyddu'r byd gorllewinol, yn cymeradwyo ymarfer rhannau o grefyddau lluosog, ond mae crefyddau gwerin yn aml yn gorgyffwrdd ag eraill.[18] Nid yw dilynwyr crefyddau amldduwiol yn aml yn peri problemau wrth ddilyn arferion a chredoau o grefyddau eraill.

Crefyddau modern

[golygu | golygu cod]

Bwdhaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Bwdhaeth fel arfer yn cael ei dosbarthu fel antdduwiol [20] ond yn dibynnu ar y math o Fwdhaeth a arferir, gellir ei hystyried yn amldduwiaeth. Mae'r Bwdha'n arweinydd ond nid yw i fod i gael ei addoli fel duw. Mae Devas yn endidau uwch-ddynol, ond nid ydyn nhw chwaith i fod i gael eu haddoli. Nid ydynt yn anfarwol ac mae ganddynt bwerau cyfyngedig. Efallai eu bod yn bobl a oedd â karma cadarnhaol yn eu bywyd ac a gafodd eu haileni fel deva.[21] Arfer Bwdhaidd cyffredin yw'r tantra, sef y defnydd o ddefodau i gyflawni goleuedigaeth. Mae Tantra yn canolbwyntio ar weld eich hun fel duw, a defnyddio duwiau fel symbolau yn hytrach nag asiantau goruwchnaturiol.[20] Mae Bwdhaeth yn cyd-fynd agosaf ag amldduwiaeth pan mae'n gysylltiedig â chrefyddau eraill, yn aml crefyddau gwerin. Er enghraifft, mae crefydd Shinto Japan, lle maen nhw'n addoli duwiau o'r enw kami, weithiau'n gymysg â Bwdhaeth.[22]

Cristionogaeth

[golygu | golygu cod]

Er bod Cristnogaeth fel arfer yn cael ei disgrifio fel crefydd undduwiol,[23][24] honnir weithiau nad yw Cristnogaeth yn wirioneddol undduwiol oherwydd ei syniad o'r Drindod.[25] Mae'r Drindod yn credu bod Duw yn cynnwys y Tad, y Mab a'r Ysbryd Glân. Gan fod y duwdod mewn tair rhan, mae rhai pobl yn credu y dylid ystyried Cristnogaeth yn fath o Dri-dduwiaeth neu Aml-dduwiaeth.[26][27] Mae Cristnogion yn dadlau bod "un Duw yn bodoli mewn Tri Pherson ac Un Sylwedd,"[28] ond na all duw fod yn berson, sydd ag un hunaniaeth. Etifeddodd Cristnogaeth y syniad o un Duw oddi wrth Iddewiaeth, ac mae’n taeru bod ei hathrawiaeth undduwiol yn ganolog i’r ffydd.

Mormoniaeth

[golygu | golygu cod]

Credai Joseph Smith, sylfaenydd mudiad Eglwys Iesu Grist Saint y Dyddiau Diwethaf, mewn “lluosogrwydd o Dduwiau”, gan ddweud “Rwyf bob amser wedi datgan bod Duw yn bersonaeth ar wahân, Iesu Grist yn bersonaeth ar wahân a gwahanol i Dduw'r Tad, a bod yr Ysbryd Glân yn endid neillduol ac yn ysbryd: ac mae'r tri hyn yn dri 'person' neillduol, yn dri Duw." [29] Mae Mormoniaeth hefyd yn cadarnhau bodolaeth y Fam Nefol,[30] yn ogystal â dyrchafiad, y syniad y gall pobl ddod yn debyg i dduw yn y byd ar ôl marwolaeth,[31] a'r farn gyffredinol ymhlith Mormoniaid yw bod Duw'r Tad yn ddyn a oedd yn byw ar un adeg ar blaned gyda'i Dduw uwch ei hun, ac a ddaeth yn berffaith.[32][33]

Hindwaeth

[golygu | golygu cod]

Nid yw Hindŵaeth yn grefydd fonolithig: mae amrywiaeth eang o draddodiadau ac arferion crefyddol yn cael eu grwpio gyda'i gilydd o dan y term ymbarél hwn ac mae rhai ysgolheigion modern wedi cwestiynu cyfreithlondeb eu huno'n artiffisial ac yn awgrymu y dylid siarad am "Hindŵaeth" yn y lluosog.[34] Mae Hindŵaeth Theistig yn cwmpasu tueddiadau o undduwiaeth ac amldduwiol ac amrywiadau ar neu gymysgedd o'r ddau.

Mae Hindŵiaid yn parchu duwiau ar ffurf y mwrti, neu'r eilun ac mae addoli'r murti hyn, fel ffordd o gyfathrebu â'r duw haniaethol ddi-ffurf (Brahman mewn Hindŵaeth) sy'n creu, yn cynnal ac yn diddymu'r greadigaeth. Fodd bynnag, mae yna sectau sydd wedi dadlau nad oes angen rhoi siâp i Dduw a’i fod yn hollbresennol a thu hwnt i’r pethau y gall bodau dynol eu gweld neu eu teimlo’n ddiriaethol. Mae Arya Samaj yn ffafrio siantiau Vedic a Havan, tra bod Brahmo Samaj yn pwysleisio gweddïau syml. 

Neo-baganiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Neo-baganiaeth a elwir hefyd yn baganiaeth fodern a phaganiaeth gyfoes,[35] yn grŵp o fudiadau crefyddol cyfoes y dylanwadwyd arnynt gan amrywiol gredoau paganaidd hanesyddol Ewrop cyn-fodern.[36][37] Er bod ganddynt bethau cyffredin, mae mudiadau crefyddol paganaidd cyfoes yn amrywiol ac nid oes un set unigol o gredoau, arferion, neu destunau sy'n cael eu rhannu.[38]

Adluniaeth

[golygu | golygu cod]

Mae polytheistiaid adluniadol yn cymhwyso disgyblaethau ysgolheigaidd megis hanes, archaeoleg ac astudiaeth iaith i adfywio crefyddau hynafol, traddodiadol sydd wedi'u darnio, eu difrodi neu hyd yn oed eu dinistrio, megis Paganiaeth Norsaidd, Paganiaeth Roegaidd, ac amldduwiaeth Geltaidd. Dyma'r hyn a alwodd y bardd Waldo Williams yn 'Hen bethau anghofiedig teulu dyn'.

Ceisia'r adlunydd ymdrechu i adfywio ac ail-greu hen arferion dilys, yn seiliedig ar ddulliau'r hynafiaid ac sy'n ymarferol yn ein bywydau cyfoes. Mae'r amldduwiaeth hwn yn dra gwahanol i neo-baganiaid yn yr ystyr eu bod yn ystyried eu crefydd nid yn unig wedi'i hysbrydoli gan grefyddau hanesyddol ond mewn llawer o achosion fel parhad neu adfywiad o'r crefyddau hynny.[39]

Wica

[golygu | golygu cod]

Mae Wica'n ffydd deuotheistig a grëwyd gan Gerald Gardner sy'n caniatáu amldduwiaeth. [40][41][42] Mae Wiciaid yn addoli'n benodol Arglwydd ac Arglwyddes yr Ynysoedd (mae eu henwau yn gaeth i lw).[41][42][43][44] Mae'n grefydd ddirgel orthopacsig sy'n gofyn am gychwyn yr offeiriadaeth er mwyn ystyried eich hun yn Wicaidd.[41][42][45] Mae Wica yn pwysleisio deuoliaeth a chylch natur.[41][42][46]

Serer

[golygu | golygu cod]

Yn Affrica, mae amldduwiaeth yng nghrefydd Serer yn dyddio o'r Oes Neolithig neu o bosibl yn gynharach, pan oedd hynafiaid pobl y Serer yn cynrychioli eu Pangool ar y Tassili n'Ajjer. Y duwdod creawdwr goruchaf yng nghrefydd Serer yw Roog. Fodd bynnag, mae llawer o dduwiau a Pangool (unigol : Fangool) yng nghrefydd Serer.[47] Mae gan bob un ei bwrpas ei hun ac mae'n gwasanaethu fel asiant Roog ar y Ddaear.[48] Ymhlith y siaradwyr Cangin, mae is-grŵp o'r Serers, Roog yn cael ei adnabod fel Koox.

Polydeism

[golygu | golygu cod]

Mae Polydeism (o'r Groeg poly πολύ ("llawer") ac Lladin deus ystyr duw) yn gyfansoddair cywasgedig y ffurf amldduwiol o deism (deistiaeth), sy'n cwmpasu'r gred bod y bydysawd yn llawn duwiau gwahanol, gyda phob un ohonynt yn creu darn o'r bydysawd ac yna peidiwyd ag ymyrryd ymhellach yn ei esblygiad. Mae'r cysyniad hwn yn mynd i'r afael â gwrth-ddweud ymddangosiadol mewn deism, mai Duw undduwiol a greodd y bydysawd, ond nad yw bellach yn mynegi unrhyw ddiddordeb amlwg ynddo, trwy dybio, os yw'r bydysawd yn wneuthuriad llawer o dduwiau, na fyddai gan yr un ohonynt ddiddordeb yn y bydysawd fel cyfanwaith.

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "Tafsir Ibn Kathir - 6:161 - english". quran.com. Cyrchwyd 2021-04-28.
  2. ↑ Kimmerle, Heinz (2006-04-11). "The world of spirits and the respect for nature: towards a new appreciation of animism" (yn en-US). The Journal for Transdisciplinary Research in Southern Africa 2 (2): 15. doi:10.4102/td.v2i2.277. ISSN 2415-2005.
  3. ↑ Galtsin, Dmitry (2018-06-21). "Modern Pagan religious conversion revisited". digilib.phil.muni.cz. Cyrchwyd 2019-02-05.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Hoff, Kraemer, Christine (2012). Seeking the mystery : an introduction to Pagan theologies. Englewood, CO: Patheos Press. ISBN 9781939221186. OCLC 855412257.
  5. ↑ Negedu, I. A. (2014-01-01). "The Igala traditional religious belief system: Between monotheism and polytheism" (yn en). OGIRISI: A New Journal of African Studies 10 (1): 116–129. doi:10.4314/og.v10i1.7. ISSN 1597-474X. https://www.ajol.info/index.php/og/article/view/109609.
  6. ↑ Sallustius, On the Gods and the World, 4
  7. ↑ Eugenie C. Scott, Evolution Vs. Creationism: An Introduction (2009), p. 58.
  8. ↑ Cunliffe, Barry (1997). The Ancient Celts. Oxford and New York: Oxford University Press. p. 187.
  9. ↑ Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw Cunliffe 1997 Page 184
  10. ↑ Lucan. Pharsalia.
  11. ↑ Juliette Wood. ‘Introduction.’ In Squire, C. (2000). The mythology of the British Islands: an introduction to Celtic myth, legend, poetry and romance. London & Ware: UCL & Wordsworth Editions Ltd. ISBN 1-84022-500-9. pp. 12–13.
  12. ↑ Emrys Evans — Little, Brown & Company, tud. 171.
  13. ↑ Davies Y Celtiaid t. 81
  14. ↑ Anne Ross "Y diwylliant Celtaidd" yn Bowen (gol) Y Gwareiddiad Celtaidd tt. 109-10
  15. ↑ Stoll, Heinrich Wilhelm (R.B. Paul trans.) (1852). Handbook of the religion and mythology of the Greeks. Francis and John Rivington. t. 8. The limitation [of the number of Olympians] to twelve seems to have been a comparatively modern idea
  16. ↑ "Folk Religionists". Pew Forum. Pew Research Center. 2012-12-18. Cyrchwyd 2021-03-31.
  17. ↑ Gries, P.; Su, J.; Schak, D. (December 2012). "Toward the scientific study of polytheism: beyond forced‐choice measures of religious belief". Journal for the Scientific Study of Religion 51 (4): 623–637. doi:10.1111/j.1468-5906.2012.01683.x. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-5906.2012.01683.x. Adalwyd 2021-03-31.
  18. ↑ 18.0 18.1 van Baaren, Theodorus P. "Monotheism". Britannica. Encyclopaedia Britannica. Cyrchwyd 2021-04-12.
  19. ↑ "Folk Religionists". Pew Forum. Pew Research Center. 2012-12-18. Cyrchwyd 2021-03-31.
  20. ↑ 20.0 20.1 O’Brien, Barbara. "The Role of Gods and Deities in Buddhism". Learn Religions. Cyrchwyd 2021-03-31.
  21. ↑ Trainor, Kevin (2004). Buddhism: The Illustrated Guide. Oxford University Press. t. 62.
  22. ↑ "Buddhism and Shinto: The Two Pillars of Japanese Culture". Japanology. 2016-06-20. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-04-15. Cyrchwyd 2021-04-14.
  23. ↑ Woodhead, Linda (2004). Christianity: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. tt. n.p.
  24. ↑ "Monotheism | Definition, Types, Examples, & Facts".
  25. ↑ Oxford Dictionary of the Christian Church (1974) art. "Monotheism"
  26. ↑ "Typical Jewish Misunderstandings of Christianity". Council of Centers on Jewish-Christian Relations. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-06-12. Cyrchwyd June 8, 2018.
  27. ↑ "Muslims reject the Trinity because they do understand it". thedebateinitiative. Cyrchwyd June 8, 2018.
  28. ↑ Oxford Dictionary of the Christian Church (1974) art. "Trinity, Doctrine of the"
  29. ↑ Dahl, Paul E. (1992), "Godhead", in Ludlow, Daniel H, Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, pp. 552–553, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, http://eom.byu.edu/index.php/Godhead
  30. ↑ Cannon, Elaine Anderson, "Mother in Heaven", Encyclopedia of Mormonism, p. 961, http://eom.byu.edu/index.php/Heavenly_Mother, adalwyd 2022-01-17
  31. ↑ Pope, Margaret McConkie, "Exaltation", Encyclopedia of Mormonism, p. 479, http://eom.byu.edu/index.php/Exaltation, adalwyd 2022-01-17
  32. ↑ "Religions: An explanation of Mormon beliefs about God", BBC, October 2, 2009, http://www.bbc.co.uk/religion/religions/mormon/beliefs/god_1.shtml, adalwyd 2014-10-28.
  33. ↑ Riess, Jana; Bigelow, Christopher Kimball (2005), "Chapter 3: Heavenly Parents, Savior, and Holy Ghost", Mormonism for Dummies, John Wiley & Sons, ISBN 978-0-7645-7195-4
  34. ↑ Smith, Brian. "Hinduism." New Dictionary of the History of Ideas. 2005. Retrieved May 22, 2013 from Encyclopedia.com: http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-3424300342.html
  35. ↑ Adler 2006, t. xiii.
  36. ↑ Lewis 2004, t. 13.
  37. ↑ Hanegraaff 1996, t. 84.
  38. ↑ Carpenter 1996, t. 40.
  39. ↑ Alexander, T.J. (2007). Hellenismos Today. Lulu.com. t. 14. ISBN 9781430314271. Cyrchwyd 23 August 2015.
  40. ↑ Gardner, Gerald (1982). The Meaning of Witchcraft. Llewellyn Pubns. tt. 165–166. ISBN 0939708027.
  41. ↑ 41.0 41.1 41.2 41.3 Hutton, Ronald (2003). The Triumph of the Moon: A History of Modern Pagan Witchcraft. Oxford Paperbacks. ISBN 0192854496.
  42. ↑ 42.0 42.1 42.2 42.3 Lamond, Frederic (2005). Fifty Years of Wicca. Green Magic. ISBN 0954723015.
  43. ↑ Bracelin, J (1999). Gerald Gardner: Witch. Pentacle Enterprises. t. 199. ISBN 1872189083.
  44. ↑ Gardner, Gerald (1982). The Meaning of Witchcraft. Llewellyn Pubns. tt. 260–261. ISBN 0939708027.
  45. ↑ Gardner, Gerald (1982). The Meaning of Witchcraft. Llewellyn Pubns. tt. 21–22, 28–29, 69, 116. ISBN 0939708027.
  46. ↑ Gardner, Gerald (1982). The Meaning of Witchcraft. Llewellyn Pubns. ISBN 0939708027.
  47. ↑ Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw Serer religion
  48. ↑ Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw Serer deities

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]
  • Assmann, Jan, 'Undduwiaeth a Pholytheism' yn: Sarah Iles Johnston (gol. ), Crefyddau'r Byd Hynafol: Arweinlyfr, Gwasg Prifysgol Harvard (2004),ISBN 0-674-01517-7, tt. 17–31.
  • Burkert, Walter, Crefydd Roegaidd: Hynafol a Chlasurol, Blackwell (1985),ISBN 0-631-15624-0 .
  • Greer, John Michael; Byd Llawn o Dduwiau: Ymchwiliad i Polytheism, ADF Publishing (2005),ISBN 0-9765681-0-1
  • Iles Johnston, Sarah; Crefyddau Hynafol, Gwasg Belknap (Medi 15, 2007),ISBN 0-674-02548-2
  • Papur, Jordan; The Deities are Many: A Polytheistic Theology, Gwasg Prifysgol Talaith Efrog Newydd (Mawrth 3, 2005),ISBN 978-0-7914-6387-1
  • Penchansky, David, Cyfnos y Duwiau: Amldduwiaeth yn y Beibl Hebraeg (2005),ISBN 0-664-22885-2 .
  • Swarup, Ram, & Frawley, David (2001). Y gair fel datguddiad: Enwau duwiau . Delhi Newydd: Llais India.ISBN 978-8185990682ISBN 978-8185990682

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Amldduwiaeth&oldid=12852196"