Illtud

Illtud
Sant Illtud. Ffenestr gwydr lliw yn Eglwys y Drindod, Y Fenni.
Ganwyd	480
Bu farw	540
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	crefyddwr, mynach, henuriad
Swydd	abad
Dydd gŵyl	6 Tachwedd

Sant Cymreig cynnar oedd Illtud, weithiau Illtyd (Lladin: Hildutus) (bu farw c. 530). Ef oedd sylfaenydd mynachlog Llanilltud Fawr, ac ystyrir ef yn ffigwr allweddol yn hanes tŵf Cristnogaeth yng Nghymru fel olynydd Dyfrig. Ymddengys ei fod yn enedigol o dde Cymru neu o Lydaw.

Ceir y cyfeiriadau cynharaf at Illtud ym Muchedd ei ddisgybl, Samson o Dol, a ysgrifennwyd yn y 7g. Dywedir yma fod Illtud yn ddisgybl i Sant Garmon, ac mai ef oedd y mwyaf dysgedig o'r Brythoniaid, yn hyddysg yn yr efengyl, y traddodiad Lladinaidd clasurol a thraddodiadau ei bobl ei hun. Dywedir mai ef oedd abad ei fynachlog ym Morgannwg. Ymddengys o'r hanesion yma ei fod wedi bod yn briod ar un adeg, a bod ganddo gefndir milwrol.

Mae'r fersiwn cynharaf o Fuchedd Illtud yn llawer diweddarach, yn dyddio o tua 1140. Lluniwyd y fuchedd yma gan awdur Normanaidd, ac nid ymddengys fod llawer o sail hanesyddol iddi. Dywedir ei fod yn ŵr priod cyn ei droedigaeth, ac iddo yrru ei wraig i ffwrdd. Ymddengys fod hyn yn rhan o ymgyrch y Normaniaid yn erbyn yr arfer Cymreig o offeiriad priod. Dywedir iddo hwylio i Lydaw gyda llongau yn llawn o rawn pan oedd newyn yno. Yn ôl y fuchedd yma, roedd Illtud yn fab i uchelwr o Lydaw o'r enw Bican Farchog, oedd yn berthynas i Arthur. Roedd Sant Sadwrn yn frawd iddo. Dywedir i Illtud ddechrau ei yrfa fel milwr, ac iddo ef a'i ŵyr ymosod ar abaty Sant Cadog Llancarfan. Fel cosb, llyncwyd pob un heblaw Illtud ei hun gan y ddaear, a chafodd Illtud droedigaeth a mynd yn fynach.

Daeth ei fynachlog yn Llanilltud Fawr yn ganolfan ddysg eithriadol o bwysig. Ymhlith disgyblion Illtud rhestrir Dewi Sant, Pol Aurelian, Samson, Gildas, Derfel Gadarn, Seiriol, Baglan a Pedrog.

Ceir nifer fawr o eglwysi wedi eu cysegru i Illtud yng Nghymru, yn enwedig yn y de gan gynnwys: Llanilltud Fawr, Llantrisant (Morgannwg), Llanhiledd, Llanilltud Faerdref, Llanilltud Gŵyr ac Oxwich. Tu allan i Forgannwg ceir Llanelltyd, Meirionnydd

Ceir Bedd Gŵyl Illtud yng nghymuned Glyn Tarell, Powys; carnedd gron sy'n dyddio o Oes yr Efydd efallai. Yn yr un ardal o Frycheiniog ceir Pyllau Illtud, Tŷ Illtud a Mynydd Illtud hefyd.

Yn Llydaw mae ei enw ar bentref Lannildud ac ar yr Aber Ildut. Ei ddydd gŵyl yw 6 Tachwedd.

Rhestr Wicidata:

#	Eglwys neu Gymuned	Delwedd	Cyfesurynnau	Lleoliad	Wicidata
1	Eglwys Sant Illtud		51°24′29″N 3°29′16″W / 51.408°N 3.4877°W / 51.408; -3.4877	Llanilltud Fawr	Q7593396
2	Eglwys Sant Illtud		51°42′39″N 3°08′00″W / 51.7108°N 3.13324°W / 51.7108; -3.13324	Llanhiledd	Q17722544
3	Eglwys Sant Illtud		51°43′31″N 3°00′25″W / 51.7252°N 3.00707°W / 51.7252; -3.00707	Goetre Fawr	Q17743437
4	Eglwys Sant Illtud		51°26′46″N 3°22′38″W / 51.446°N 3.37724°W / 51.446; -3.37724	Llancarfan	Q17744259
5	Eglwys Sant Illtud		51°30′51″N 3°26′01″W / 51.51413°N 3.433668°W / 51.51413; -3.433668	Llanhari	Q29500240
6	Eglwys Sant Illtud		51°34′15″N 3°19′36″W / 51.570798°N 3.326609°W / 51.570798; -3.326609	Llanilltud Faerdref	Q29502481
7	Eglwys Sant Illtyd		51°33′15″N 4°09′32″W / 51.554083°N 4.1587923°W / 51.554083; -4.1587923	Pen-rhys	Q16987334
8	Eglwys Sant Illtyd		52°45′30″N 3°54′07″W / 52.7583°N 3.90187°W / 52.7583; -3.90187	Llanelltud	Q17737987
9	Eglwys Sant Illtyd		51°30′31″N 3°34′58″W / 51.5086°N 3.58264°W / 51.5086; -3.58264	Pen y Bont	Q17737993
10	Eglwys Sant Illtyd		51°40′03″N 3°47′30″W / 51.6674°N 3.79159°W / 51.6674; -3.79159	Tonna, Castell-nedd Castell-nedd	Q17740687
11	Eglwys Sant Illtyd		51°41′16″N 4°16′29″W / 51.6877°N 4.27475°W / 51.6877; -4.27475	Pen-bre a Phorth Tywyn	Q17741817
12	Eglwys Sant Illtyd		51°35′36″N 4°05′06″W / 51.5932°N 4.08511°W / 51.5932; -4.08511	Llanilltud Gŵyr	Q17743803
13	Eglwys Sant Illtyd		52°02′41″N 4°41′29″W / 52.04485°N 4.69128°W / 52.04485; -4.69128		Q114773998
14	Eglwys Sant Illtyd, Sant Gwynno a Sant Dyfodwg		51°32′30″N 3°22′35″W / 51.5416°N 3.37645°W / 51.5416; -3.37645	Llantrisant	Q17743292
15	Eglwys Sant Rhidian a Sant Illtyd		51°36′32″N 4°10′20″W / 51.609°N 4.17231°W / 51.609; -4.17231	Llanrhidian Isaf	Q17743885
16	Llanilltud Faerdref		51°33′28″N 3°20′03″W / 51.5578°N 3.3341°W / 51.5578; -3.3341	Rhondda Cynon Taf	Q3406126
17	Llantriddyd		51°26′49″N 3°22′34″W / 51.447°N 3.376°W / 51.447; -3.376	Bro Morgannwg	Q21999685
18	Llwybr Sant Illtyd			Sir Gaerfyrddin	Q16897101
19	Ysgol Uwchradd Gatholig Sant Illtyd		51°31′04″N 3°06′53″W / 51.5178°N 3.1147°W / 51.5178; -3.1147	Tredelerch	Q13132694

Mewn llenyddiaeth, mae Illtud yn gymeriad yn y ddrama Buchedd Garmon gan Saunders Lewis, lle mae ef a Paulinus yn teithio i Gâl i ofyn i Garmon ddod draw i wlad y Brythoniaid.

Mae gan Gomin Wikimedia
gyfryngau sy'n berthnasol i:

Sant Illtud