Karraskari: berrikuspenen arteko aldeak

Karraskari
Paleozeno-gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Funambulus palmarum Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Azpierreinua	Bilateria
Filuma	Chordata
Klasea	Mammalia
Superordena	Euarchontoglires
Ordena	Rodentia Bowdich, 1821
Azpiordenak
Sciuromorpha Castorimorpha Myomorpha Anomaluromorpha Hystricomorpha
Datu orokorrak
Elikadura iturri nagusia	belarkia
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	rodent meat (en)

Karraskariak (Rodentia) ugaztun familia bat da. Euren ezaugarri nagusia da jarraituko bi ebakortz bakarrik izatea goiko eta beheko barailetan. Ugaztun-espezie guztien %40 inguru karraskariak dira. Lur-masa handi guztietako natiboak dira, Zeelanda Berrikoak, Antartikakoak eta zenbait ozeano-uhartetakoak izan ezik, nahiz eta gero giza jarduerak lur-masa horietan sartu dituen.

Karraskariak oso desberdinak dira ekologian eta bizimoduan, eta ia lurreko habitat guztietan aurki daitezke, ingurune artifizialak barne. Karraskariak bizi daitezke zuhaitzetan, eraikitako zuloetan, lurrean bizitzen eta atzeko hanketan salto egiten edo ingurune erdi-urtarretan. Hala ere, karraskari guztiek ezaugarri morfologiko batzuk dituzte, hala nola goiko eta beheko ebakortz pare bat, etengabe hazten direnak. Karraskari ezagunenak saguak, arratoiak, katagorriak, larre-txakurrak, arantzurdeak, kastoreak, akuriak eta hamsterrak dira. Untxiak, erbiak eta pikak ere etengabe hazten diren ebakitzaileak dituzte (baina bi pare ebakitzaile nagusi dituzte baten ordez), eta lehen eurekin batera sailkatzen ziren, baina orain talde propioa dute: Lagomorpha. Hala ere, Rodentia eta Lagomorpha talde ahizpak dira, arbaso bakarra dute eta Glires kladoa osatzen dute.

Karraskari gehienak animalia txikiak dira, gorputz sendokoak, gorputz-adar laburrekoak eta buztan luzekoak. Ebakitzaile zorrotzak erabiltzen dituzte janaria karraskatzeko, gordelekuak hondeatzeko eta defendatzeko. Gehienak haziz edo beste landarez elikatzen dira, baina batzuek dieta askotarikoak dituzte. Animalia sozialak izaten dira, eta espezie asko elkarrekin komunikatzeko modu konplexuak dituzten taldeetan bizi dira. Karraskarien arteko estalketa aldatu egin daiteke monogamiatik poliginiara, promiskuitatetik pasatuta. Askok jaiotzean oso gutxi garatutako kumeentzako oheak eraikitzen dituzte, eta beste batzuk ondo garatuta jaiotzen dira dira.

Karraskarien erregistro fosila Paleozenoraino hedatzen da, Laurasiako superkontinentean. Karraskariak izugarri dibertsifikatu ziren Eozenoan, kontinenteetan zehar hedatu ahala, batzuetan ozeanoak zeharkatuz ere. Karraskariak Hego Amerikara eta Madagaskarrera iritsi ziren Afrikatik eta, Homo sapiensa iritsi arte, Australiara iritsi eta kolonizatu zuten lurreko ugaztun karenadun bakarrak izan ziren.

Karraskariak elikagai, jantzi, maskota eta laborategiko animalia gisa erabili izan dira ikerketan. Espezie batzuk, arratoi arrea, arratoi beltza eta etxeko sagua bereziki, izurrite larriak dira, gizakiek biltegiratutako elikagaiak jan eta hondatu eta gaixotasunak zabaltzen dituztenak. Istripuz sartutako karraskari-espezieak inbaditzailetzat hartzen dira maiz, eta espezie ugari desagerrarazi dituzte, hala nola uharteetako hegaztiak. Horien adibide da dodoa, lehen lurreko harraparietatik isolatuta baitzeuden.

Karraskarien ezaugarri bereizgarria ebakortz parearen etengabeko hazkuntza da, oso zorroztuak eta sustrai irekikoak^[1]. Ebakortz horiek esmalte-geruza lodiak dituzte aurreko aldean, eta esmalte gutxi atzealdean^[2]. Etengabe hazten direnez, animaliak gastatzen jarraitu behar du, garezurra ez zulatzeko. Ebakortzak bata bestearen kontra jarri ahala, hortzen atzealdeko atalik bigunena desegin egiten da, eta esmaltearen ertza zizel baten moduan zorrozten da^[3]. Espezie gehienek 22 hortz dituzte, aurreko kanino eta aurreko haginik gabe. Espezie gehienetan, ebakortzen eta masailetako hortzen arteko tartea edo diastema dago. Horri esker, karraskariek masailekin edo ezpainekin xurga dezakete ahoa eta eztarria zurezko txirbilez eta jateko ez diren bestelako materialez babesteko, eta hondakin horiek ahoaren alboetatik bota. Txintxillek eta akuriek zuntz ugariko dieta dute; haien molarrek ez dute sustrairik eta etengabe hazten dira, ebakortzek bezala^[4].

Karraskariek Lur Planetako ia habitat guztiak kolonizatu dituzte. Oso klima ezberdineko lekuetan topa ditzakegu, hala nola desertuetan, baso tropikaletan, mendi altuetan edota zonalde polarretan ere. Beraien habitat ezberdintasuna dela eta, morfologia oso ezberdina dute beraien artean, eta horregatik, karraskarien bizi-estiloan oso ezaugarri komun gutxi topa daitezke.

Karraskari batzuk, lurpeko zuloetan bizi den Alpeetako marmotak, adibidez, portaera sozial nabarmena garatu dute.

Hauen jarduera denbora oso ezberdina da espezie eta habitat batetik bestera, baina karraskari gehienak, gautiarrak direla esan liteke. Zenbait talde, ordea, egunez bizi dira, urtxintxak kasu. Klimarik hotzenetan bizi direnetako batzuk hibernatu egiten dute (Europa mailan muxar grisa eta marmotek, adibidez), baina lemingek, bestalde, neguan ere beraien aktibitate maila mantentzen dute. Marmotak ezagunak ditugu hibernazio luzea egiten dutelako, 6-7 hilabete inguru, eta bitartean ez dute inolako elikagairik barneratzen. Lozorro luze horretan, noizean behin esnatuko dira eraikitzen dituzten "komunetara" joateko. Honela lozorro luzetik esnatutakoan oso argalduak egoten dira, baina lehenengo elikagaiak irentsi ostean marmoten araldia martxan jartzen da. Klimarik beroenetan bizi diren animaliak ere, garairik beroena edo lehorrena iritsitakoan, lozorroan edo letargia egoeran sartzen dira.

Portaera sozialari dagokionean ere ezberdintasun handiak topa ditzakegu taldeen artean. Muturretako karraskariak topa ditzakegu, bai bakar-bakarrik bizi direnak, gainerako kideekin kontakturik nahi ez dutenak (estalketa garaia salbu); bai gizarte sistema nabarmena garatu dutenak; hala nola, bikoteka bizi direnak ere. Euskal Herrian topa ditzakegun marmotak, adibidez, talde zaleak dira, familia talde handietan bizi ohi dira, gainera guztiek batera lo egiten dute loaldi luzeetan. Gordeleku bakoitzean hamar baino marmota gehiago egon izan dira. Marmotek familia-sena garatua dute, euren buruak arriskuan ikusten dituztenean txistu moduko soinu bat igortzen diete bere taldekideei. Jokabide bereziak izaten dituzte, komunikazio handia dute elkarren artean, sudurrak igurtziz agurtu egiten direla dirudi. Oso jostalariak dira euren artean eta baita beste espezietako animaliekin ere^[5].

Sator-arratoi batzuk, hala nola, sator-arratoi biluziak, intsektuetan ohikoagoa den portaera soziala dute, eusozialitatea hain zuzen ere. Aipatu bezala, intsektuen antzera, kolonia bakoitzak eme ugalkor bakarra du, “erregina”, ar askorekin estaltzen dena, eta gainerako animalia guztiak taldearentzat lan egiten duten langile esterilak dira.

Karraskaririk gehienak belarjaleak dira. Espezie, habitat, eta urteko sasoiaren arabera, landarearen zati bat edo beste aukeratuko dute: belarra, hostoak, haziak, intxaurra, adaxka, enborraren azala, sustraiak edo tuberkuluak.

Belarjale hutsak diren espezie asko dagoen arren, badira orojaleak direnak ere, intsektuak, zizareak eta animalia ornogabeak jaten dituztelarik. Orojaleen artean topa ditzakegu urtxintxak eta sator-arratoiak.

Badira beraien elikadura ia osorik intsektu edo beste halako zomorroetan oinarritzen dutenak ere, Mundu Berriko arratoi genero batzuk, adibidez, hala nola matxinsalto-arratoia (hain zuzen ere izena bere elikadura ohituretatik dator) edo Ichthyomyini taldea, azken hauek urpeko intsektu, krustazeo eta arraiak jaten dituztelarik.

Karraskariak animalia karendunak edo euterioak dira, eta beraz, beraien ugalketa prozesuaren ezaugarri dira karena eta trofoblastoa. Honetaz gain, ordea, ezin dugu ezaugarri komunik topatu karraskari ezberdinen ugalketa prozesuen artean. Hamsterrek dute euterio guztietan, eta beraz karraskarien artean ere, haurdunaldirik motzena. Hamster espezie askok soilik 16 eguneko haurdunaldia bizitzen dute, eta ondoren, zazpi-zortzi astetara, sexualki helduak dira. Mastomys generoak, kumaldi bakoitzeko 24 kume izan ditzakete eta sator-arratoi biluziek, hogeita zazpi ^[6].

Badaude, ordea, haurdunaldi luzea duten taldeak ere. Caviomorpha infraordeneko animalien artean, adibidez, haurdunaldiak luzeagoak dira, Dinomys branickii espeziearen kasuan 280 egun iraun dezake. Kasu honetan, kumaldiak txikiagoak izaten dira eta kumeak ilearekin eta begiak irekita jaiotzen dira, jaio eta ordu gutxitara korrika hasten direlarik eta oso denbora gutxiren buruan amagandik independizatu.

Karraskariek harrapakari asko dituzte, izan ere, animalia kopuru handia direnez harrapakari askoren elikaduraren oinarria dira. Karraskarien harrapakarien artean ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta baita zenbait ornogabe (armiarma batzuk) ere topa ditzakegu. Karraskaririk txikienek ez dute babesteko estrategia aktibo handirik, kontuz ibiltzea baizik ez dute, beharrezkoa denean gorde, ihes egin edo kamuflatuaz. Aurretik aipatu bezala, karraskari batzuek gizarte estruktura sendoa dutenez, defentsarako ere erabiltzen dute.

Espezie askorentzako mehatxurik handiena gizakiak dira, izan ere, nahiz eta etengabeko “plagak” hiltzeko lanean askotan arrakastarik ez izan, beraien habitata suntsitzea ohikoa izaten da, zenbait espezie desagertzera eramateraino.

Harrapakarien ehiza alde batera utzita ere, karraskari mota bakoitzaren bizitza-luzera oso ezberdina da. Muroidea goi-familiako kideek gehienez ere urte bat edo biko bizitza dute. Arantzurdearen kasuan, berriz, hogeita zazpi urtera iritsitakorik bada, eta errekor gisa, 28 urteko sator-arratoi biluzia kasua aurkitu daiteke idatzietan.

Gizakiak bere erabilerarako hazten ditu zenbait karraskari, hala nola, bere elikadurarako (jateko, alegia), bere ilea erabiltzeko eta ikerkuntzarako.

Ikerkuntzan gehien erabiltzen diren animaliak dira, txikiak, azkar eta erraz hazi eta mantentzen direnak eta asko eta azkar ugaltzen direnak baitira. Esperimentuetarako erabiltzen den animalien %80-90 karraskariak dira, batez ere saguak, arratoiak eta akuriak. Erabilera honen inguruan, ordea, eztabaida handia dago gizartean^[7].

Zenbait karraskari, gure inguruan ohikoenak akuriak eta hamsterrak izanik, baina baita hudoa, txintxilla, urtxintxa hegalariak zein bestelakoak, edota muxarrak, etxe-animalia gisa erosi eta zainduak izaten dira.

Karraskariak, gizakietan gaixotasunak sor ditzaketen mikroorganismo askoren eramaileak dira. Orain arte arratoiei egotzi zaien gaixotasunik ezagunena, izurri beltza da, 20 milioi pertsonen heriotza eragin baitzuen Europan Erdi Aroan. Halere, gaixotasun hau sortzen duen bakterio (Yersinia pestis) normalean arkakusoetan bizi da, eta hauek era berean, arratoietan. Beraz, esan liteke, gaixotasun honen jatorria ez zegoela zuzenean arratoietan, arkakusoetan baizik^[8].