Akisgran

Akisgran / Aachen Aachen
hiri handia
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Alemania
Alemaniako estatua	Ipar Renania-Westfalia
Eskualdea	Kolonia
Special municipality association of Germany	Aachen cities region
Alkatea	Sibylle Keupen (en)
Izen ofiziala	Aachen
Jatorrizko izena	Aachen
Posta kodea	52062, 52063, 52064, 52065, 52066, 52067, 52068, 52069, 52070, 52071, 52072, 52073, 52074, 52075, 52076, 52077, 52078, 52079 eta 52080
Udalerri kodea	05334002
Geografia
Koordenatuak	50°46′34″N 6°05′02″E / 50.7762°N 6.0838°E / 50.7762; 6.0838
Azalera	160,85 km²
Altuera	173 m, 410 m eta 125 m
Mugakideak	Herzogenrath, Würselen, Eschweiler, Stolberg, Roetgen, Raeren, Kelmis, Plombières, Vaals, Gulpen-Wittem, Simpelveld, Heerlen eta Kerkrade
Demografia
Biztanleria	252.136 (2022ko abenduaren 31) 252.136 (2022)/(2021)/(2021)/(2019)/(2017)/(2016)/(2016)/(2015)/(2014)/(2012)/(2011)/(2010)/(2009)/(2008)/(2007)/(2005)/(1972)/(1971)/(1966)/(1945)/(1944)/(1944)/(1940)/(1919)/(1890)/(1885)/(1867)/(1864)/(1861)/(1858)/(1855)/(1852)/(1849)/(1846)/(1843)/(1840)/(1834)/(1831)/(1825)/(1822)/(1819)/(1816)/(1812)/(1808)/(1802)/(1799)/(1795)/(1781)/(1750)/(1700)/(1656)/(1601)/(1500 (egutegi gregorianoa))
120.643 (%47,8)   (%52,2) 131.493
Dentsitatea	1.568 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	0241, 02403, 02405, 02407, 02408
Ordu eremua	Central European Standard Time (GMT+1) (en) , UTC+01:00, Europa Erdialdeko Udako Ordua eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Reims, Toledo, Ningbo, Naumburg, Arlingtongo konderria, Lurmutur Hiria, Sarıyer (en) , Lieja, Montebourg, Halifax eta Lurmutur Hiria
Matrikula	AC
aachen.de

Akisgran edo Aachen^[1] (frantsesez: Aix-la-Chapelle, linburgeraz: Aoke) Alemaniako Ipar Renania-Westfalia estatu federaleko hiria da, Belgikarekiko eta Herbehereekiko mugatik hurbil. Aachen ezaguna da Karlos Handiak negu gehienak Akisgrango jauregian ematen zituelako. Hil ondoren (814), haren gorpua hiriko elizan (1929tik katedrala) lurperatu zuten, baina hilobia galdurik dago egun. UNESCOk gizateriaren ondare izendatu zuen katedrala 1978an.

Euskarazko Akisgran izena (gaztelaniazko Aquisgrán bezalaxe) erromatarren garaiko Aquis Granum izenetik dator, zeinak «Granumen ura» esan nahi duen. Bertako ur termalak famatuak izan dira antzinatik, eta «Granum» jainko zelta dela uste da. Ondorengo garaietan, hiria Aquis villa izenaz ezagutu zen, eta Aquis horren bilakaerak eman zituen alemanezko Aachen eta frantsesezko Aix.

Aztarnarik zaharrenek Neolito garaiko asentamendu batera garamatzate. Erromatarren garaian bide nagusietatik kilometro batzuk aparte egon arren berehala famatu ziren bertako ur termalak. Gaur egun ere 30 iturburutik gora daude, eta Alemania osoko urik beroena ematen dute.

Frankoen errege zen Pepin Laburrak bertan eman zituen 765eko Gabonak eta 766ko Aste Santua arteko neguko denboraldia, eta horren ondorioz erregea hartzeko besteko azpiegiturak garatu ziren Akisgranen. 768an bere seme Karlomagno frankoen errege koroatu ondoren beronek ere neguak bertan pasatzeko ohitura hartu zuen eta horrela jauregi handi bat eraiki zuen kapera baten inguruan (hortik frantsesezko Aix-la-Chapelle izena). Akisgran frankoen erresumako hiriburu bihurtu zen orduan.

Oto I.a ere Akisgranen koroatu zuten Germaniako errege 936an. Gerora izango ziren Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadore gehienak ere bertan koroatuak izango ziren, gutxienez beste 500 urtetan zehar. Hiri inperial askea zen Akisgranek sinbolikoki indar handia bazuen ere komertzialki herri ertaina izaten jarraitu zuen. Artilezko oihalak ziren ekoizten zituen produkturik esanguratsuenak.

XVI mendean bere idarra galduz joan zen. 1656an sute ikaragarri batek hiria ia erabat suntsitu zuen eta XVII mendean spa famatua bihurtuz joan zen, ez hainbeste uren kalitateafatik, baizik eta zeukan luxuzko prostituzioarengatik. XIX menderarte jarraitu zuen turismo honek. Garai hartan medikuarengana joaten ziren gaixoen gehiengoak sifiliak jota zegoen.

Mende hauetan hiru biltzar nagusi egin ziren Akisgranen. Lehena 1668an, Espainia eta Frantziaren arteko Itzulketaren Gerra amaitzeko, bigarrena 1748an, Austriako Ondorengotza Gerra bukatzeko eta azkena 1818an, Napoleondar Gerren ondoren Frantziak okupaturik izan zituen lurrak berrantolatzeko.

1818an Prusiak eskuratu zuen Akisgran. Aldi berean industrializazioa iritsi zen eta aurretik izandako lege eta korrupzio guztiak hankaz gora jarri zituen honek. Prusiak guztia berregituratzeari ekin zion eta XIX mendearen bukaerarako politikoki eta sozialki inguruko hiri garrantzitsuena bihurtu zen.

Hala ere 1840an Kolonia eta Belgika lotzen zituen trenbidea bertatik pasa araztean hiria superpopulatu egin zen eta 1875ean antzinako harresiak bota ziren arte hiriaren egoera higienikoa tamalgarria izan zen. 1880 urtean Akisgranen populazioa 80.000 biztanletik gorakoa zen. 1895ean argi indarra iritsi zen.

1930 urterako Akisgran tren makina eta bagoien ekoizle handia zen eta hainbat gai esportatzen zituen, hala nola, burdina, buru-orratzak, orratzak, botoiak, tabakoa eta artilezko eta zetazko gaiak.

Bigarren Mundu Gerran, 1944ko irailaren 13 eta urriaren 16aren artean estatubatuarrek setiatu zuten. Oso bonbakatua izan zen eta azkenik urriaren 21ean alemaniarrek errenditu beharra izan zuten. Une horretan 4.000 pertsona baino ez ziren gelditzen hirian, besteak hilak edo ebakuatuak izan ziren. Bonbaketek Erdi Aroko eliza, udaletxe eta beste hainbat eraikin suntsitu zituzten. Katedralak ordea zutik iraun zuen. Estatubatuarrek eskuraturiko lehenengo hiri alemaniarra izan zen.

• Akisgrango katedrala
• Akisgrango udaletxea
• Akisgrango jauregia

Europaren batasunaren alde egin duten pertsonak saritzen dira urtero Karlomagno sarietan (Karlspreis). 1950 urtean hasi ziren sariak banatzen. Sarituen artean honako hauek daude:

Aachener Bachverein koroak musika tradizional barrokoa eta klasikoa interpretatzen du. Heinrich Boellek sortu zuen 1913an eta Alemanian zehar ekitaldi ugari ematen ditu.

Bestalde famatuak dira Akisgraneko inauteriak ere.

• Henri Victor Regnault (1810-1878), kimikaria eta fisikaria.
• Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969), arkitektoa.
• David Garrett (1980-), biolinjolea eta modeloa.

Akisgran ondorengo hiriekin senideturik dago:

• (Alemanez) Webgune ofiziala