Alexander von Humboldt

Alexander von Humboldt
Irudi gehiago
Geheimrat (en)
Bizitza
Jaiotza	Berlin, 1769ko irailaren 14a
Herrialdea	Prusiako Erresuma
Bizilekua	rue Jacob (en) New Chambers (en)
Heriotza	Berlin, 1859ko maiatzaren 6a (89 urte)
Hobiratze lekua	Tegelko jauregia
Familia
Aita	Alexander Georg von Humboldt
Ama	Marie-Elisabeth von Humboldt
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Haurrideak	ikusi Wilhelm von Humboldt
Familia	ikusi Alexander Joseph von Steuben (en) (semebitxi)
Hezkuntza
Heziketa	Alma Mater Viadrina (en) Göttingengo Unibertsitatea Freiberg University of Mining and Technology (en) Jenako Unibertsitatea
Tesi zuzendaria	Georg Christoph Lichtenberg
Doktorego ikaslea(k)	Johann Wilhelm Ritter Otto Wilhelm Hermann Abich (en)
Hizkuntzak	frantsesa alemana gaztelania
Irakaslea(k)	Justus Christian Loder Johann Simon von Kerner (mul) Georg Christoph Lichtenberg
Ikaslea(k)	ikusi Johann Wilhelm Ritter
Jarduerak
Jarduerak	geologoa, esploratzailea, botanikaria, geografoa, ganberazaina, ozeanografoa, demografoa, bolkanologoa, bidaia idazlea, zientzia idazlea, meteorologoa, polimata, mezenasa, zoologoa, naturalista, mineralogoa, astronomoa, klimatologoa, etnologoa, landare biltzailea, ornitologoa, world traveler (en) , ekonomialaria eta politikaria
Parte-hartzailea Spanish American expedition, 1799–1804 (en)
Lantokia(k)	Frankfurt Oder
Enplegatzailea(k)	Jenako Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Aspects of nature (en) Cosmos (en)
Jasotako sariak	ikusi Merit Order of the Bavarian Crown Imperial Order of the Rose Grand Cross of the Order of the Dannebrog Ohorezko Legioko gurutze handia Mexican Imperial Orders Grand Cross of the Order of Christ Order of St. Vladimir, 1st class Order of the White Falcon Knight Grand Cross of the Order of Saints Maurice and Lazarus Karlos III.aren Ordenaren Gurutze Handia Bavarian Maximilian Order for Science and Art  (1853) Copley Domina  (1852) Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena Knight of the Order of St. Alexander Nevsky honorary citizen of Berlin Order of the Black Eagle Order of the Red Eagle 1st Class Civil Order of Saxony Fellow of the American Academy of Arts and Sciences Foreign Member of the Royal Society  (1815eko apirilaren 6a) honorary doctor of the University of Tübingen honorary doctor of the University of Bonn honorary doctor of the University of Tartu honorary doctor of the University of St Andrews honorary doctor of the Charles University of Prague Pour le Mérite ordena Order of the Dannebrog
Influentziak	Friedrich Schelling
Kidetza	Royal Society Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Prusiako Zientzien Akademia Zientzien Bavariar Akademia Academy of Science for Public Utility (en) Göttingengo Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia Hungariako Zientzien Akademia Naturforschende Gesellschaft in Danzig (en) Suediako Zientzien Errege Akademia Frantziako Zientzien Akademia Amerikako Sozietate Filosofikoa San Petersburgoko Zientzien Akademia Kultura patriotikorako silesiar elkartea Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Warsaw Society of Friends of Learning (en) Zientzien Errusiar Akademia Société de Géographie (en) American Antiquarian Society (en) XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Zientzia Zehatzen, Fisikoen eta Naturalen Errege Akademia Accademia delle Scienze di Torino
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Luteranismoa

Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt^[1][2] (Berlin, 1769ko irailaren 14a – Berlin, 1859ko maiatzaren 6a) alemaniar naturalista, geografoa eta esploratzailea izan zen, eta Wilhelm von Humboldt politikari, hizkuntzalari eta euskalariaren anaia gaztea. Botanika eta geografia arloetan egin zituen lanek biogeografia sortu zuten.

Egindako esplorazio-bidaiak (hainbat eremu zientifikotan izandako eragina dela eta Darwinek egindakoekin alderatu daitezkeenak) Europatik Hego eta Ipar Amerikara eta Erdialdeko Asiara eraman zuen. Esperimentuak eta landa-azterketak egin zituen hainbat arlotan: fisika, zoologia —ornitologian bereziki—, klimatologia, ozeanografia, geologia, mineralogia, botanika, Bolkanologia... Bere garaiari aurreratua, pentsamendu ekologikoaren aitzindari izan zen, eta klima-aldaketari buruz idatzi zuen lehena. Bere bizitzan, ospe handia lortu zuen Alemanian, baita atzerrian ere aintzatespena: Royal Societyko eta American Philosophical Societyko kide izan zen; Berlingo Zientzien Akademiak «bere garaiko zientzialari nagusi» gisa ohoratu zuen, eta Frantziako Zientzien Akademiak «Aristoteles berria» ezizena jarri zion^[3].

Humboldt anaiei buruz, eta bereziki Alexanderri buruz, aipatu izan da bere lanetan besteren materialak, bereziki espainiarrak edo hispaniarrak, erreferentziarik gabe aprobetxatu zituela^{[4][5][6][7][8]}.​​​​​ Beste salaketa bat ere egin izan diote Alexanderri: Ameriketan zehar bidaiatzeko Espainiako Koroak emandako ibiltze-baimen bereziaz gozatzean, atzerriko nazioek erabil zitzaketen artxibo ofizialak erraz kontsultatu ahal izan zituela^[9].

Alexander von Humboldten aita, jatorriz Pomeraniakoa (gaur egungo Polonian), Prusiako Federiko II.a Handiaren armadako ofiziala izan zen, eta Prusiako printzesaren kapilau izendatu zuten Zazpi Urteko Gerran egindako merezimenduengatik. Ama, Marie Elisabeth von Holwede, sustrai higanoteak zituen familia batekoa zen, eta, gainera, dirutza jaso zuen aurreko ezkontzatik alargundu ondoren.

Alexander etxean hezi zuten, Wilhelm anaiarekin batera (bera baino bi urte zaharragoa), Tegelko gazteluan, naturarekiko zaletasuna suspertu zuten tutore partikularrekin. Alexanderrek hamar urte zituela hil zen aitak pentsamendu ilustratuko hezitzaileak hautatu zituen semeentzat; horietako batek, Joachim Heinrich Campek (Rousseauk iradokia), eragin handia izan zuen haiengan. Alexander, ume zela interesatu zen naturaz, eta zehazki intsektuez, landareez eta harriez. Besteak ikasketen artean, marrazketa- eta pintura-eskolak jaso zituen, eta, 17 urterekin, bere lanak Berlingo Akademian erakutsi zituen. Bere gaitasun artistikoa nabarmen geldituko zen bere bidaia-liburuetako irudietan.

Alexander eta Wilhelmek harreman berezia zuten errege-etxearekin, argi dagoena, bada, printze oinordekoa Alexanderren aitajauna baitzen. Humboldt andrea, bi bider alargundua, bizitza apal samarraren alde egin zuen semeen hezkuntzarako behar beste baliabide erabili ahal izateko. Haiek prestakuntza sendoa jaso zuten hizkuntza zahar eta modernoetan, eta zuzenbide eta filosofia klaseak ia unibertsitate mailakoak zituzten espezialistak izan zituzten irakasle. Horietako baten bidez, bi gazteak Berlingo ilustrazioarekin harremanetan sartu ziren. Nerabezaroan, Alexanderrek karrera militarra egin nahi zuen, baina familiak urrundu egin zuen nahi horretatik. lehen prestakuntza-bidaia, 1790eko udaberrian egin zuen, eta, Rhin ibaian zehar, Herbehereetaraino joan zen, eta, handik, Erresuma Batura; orduan, beste kontinente batzuetara nabigatzearekin amets egiten hasi zen. Frantziako Iraultzaren garaian itzuli zen bere herrialdera, eta horrek bere ideia liberalak indartzen lagundu zuen.

Freibergeko Meatze Eskolan ikasi zuen, eta gobernuaren sail batean lan egin zuen, baina, bere ama hil ondoren, 1796an, Prusiako funtzionario publiko izateari uko egin, eta bere bidaia zientifiko gurariei ekin zien bete-betean. Herentziaren ondorioz, bazituen funts ekonomikoak, eta pertsona ospetsuekin erlazionatzen zen, hala nola Johann Wolfgang von Goethe eta Friedrich Schiller.

Lehen, Parisa joan, eta Afrikan zehar bidaia bat antolatu zuen. Hala ere, proiektu hori ezerezean geratu zen, eta, orduan, Hego Amerika eta Erdialdeko Amerika esploratzea erabaki zuen (1799an). Aimé Bonpland frantsesarekin eta Carlos de Montúfar ekuadortarrarekin batera (1802tik), hamar mila kilometro egin zituen hiru etapa kontinentaletan. Lehenengo biak, Hego Amerikan, Cumaná eta Caracasetik abiatuta, eta Orinoko Garaian, Esmeralda eta Casiquiare ibaiak bisitatuz. Bigarrena, Bogotatik Quitora, Andeetan barrena, eta, hirugarrena, Espainia Berrian barrena, non lurralde zabala zeharkatzeko beharrezko baimenak lortu zituen informazio hori Estatu Batuetako Gobernuari ez emateko baldintzarekin. Eskualdeko klimari, baliabide naturalei, orografiari, florari eta faunari buruzko datu ugari biltzea lortu zuen. Espainia Berrian, bere zuzendaritzapean, lehen errolda nazionala jaso zen^[10], eta aberastasunez eta lurraldearen formaz txundituta, «oparotasunaren adarra» zela esan zuen^[11].

Bogota bisitatu zuen, José Celestino Mutis botanikoarekin elkarrizketatzeko helburu nagusiarekin. Horrek Magdalena ibaian gora egin, eta Andeetako bideetan gora egin beharra ekarri zion. Ekuadorreko sumendiei buruzko ikerketa garrantzitsuak egin zituen, eta, Quiton, bertako aristokratek hartu zuten; Humboldtek Ameriketara egindako bidaiei amaiera eman zien Estatu Batuetara egindako bisita batekin. Han, Thomas Jefferson presidenteak, estudio geografikoen zale zenak, ostatu eman zion.

Azkenik, Humboldt, Bonpland eta Montúfar Europara itzuli ziren Filadelfiatik, eta 1804ko ekainaren 30ean iritsi ziren Frantziara. Parisen Simon Bolibar ezagutu zuen; hark esaten zuen Humboldt zela «Mundu Berriaren aurkitzaile zientifikoa, zeinaren ikerketak konkistatzaile guztiek elkarrekin baino zerbait hobea eman baitio Amerikari». Humboldtek, 1818an, Mariano Eduardo de Rivero y Ustáriz zientzialari perutar gaztea ezagutu zuen Parisen, Parisko École Royale de Mines-en ikasle zela. Handik urte batzuetara, haren lagun eta jagole handia izango zen, bere garaian Montúfar ekuadortarraren lagun eta aholkulari handia izan zen gisa; Montufar Ekuadorrera itzuli zen herrialde horretako sezesioaren alde borrokatzera. Gaur egun, Humboldten obraren balorazio akritikoa (batzuetan, muturrekoa) berrikusten ari dira, baita garai hartako Espainiako unibertsalistekin duen zor intelektual garrantzitsua ere (Lorenzo Hervás, José Celestino Mutis, Francisco Javier Clavijero, Juan Andrés eta beste batzuk)^[12].

Aimé Bonplandekin Espainiara joan zen, Mediterraneoko kostaldea oinez zeharkatuz Marseillatik Espainiako Bartzelona, Valentzia eta Alacanteraino^[13]. Madrilera iristean, bidean zehar altitude-neurriak hartzen joan zirenez, iberiar penintsularen erliebearen lehen sekzio-eskema zehatza egin zuten^[13].​ Madrilen bi igarobaimen lortu zituen Ameriketara espedizioa egiteko: bata, Mariano Luis Urkixok emandakoa eta, bestea, Indietako Kontseiluak. 1799ko ekainaren 5ean, Coruñatik abiatu zen Pizarro gerra-korbetan, eta, 14 egun geroago, geldialdia egin zuten [Kanariak|Kanariar Uharteetan]], non Teide sumendiaren kraterrera igotzeko eta Tenerifeko zientzialariekin bilerak egiteko espedizioa antolatu zuten. Ondoren, Espainiako Indietarantz abiatu ziren berriro, Habana eta Mexikorantz, baina sukar tifoideoaren izurrite batek lehorrera jo beharrean aurkitzen dira, eta Cumanan lehorreratuko dira, Venezuelako ekialdean, urte bereko uztailaren 16an. Handik, Araya penintsula (Cumanakoa), Caripe bailara, Guácharoaren koba, Guanokoko aintzira, San Fernandoko misioak eta Venezuelako ekialdeko beste leku batzuk zeharkatuko dituzte. Ondoren, La Guairako porturantz abiatzen dira, Higueroten geldialdia eginez. Handik, Bonplandek lehorretik jarraituko du bidaia. Azaroaren 20an, Humboldtek La Guairara iritsi, eta Caracaserako bidea hartuko du. Han, Bonplandekin bat egiten du, eta Manuel de Guevara Vasconcelos gobernadore eta kapitain nagusiak hartu, eta arreta eskaintzen die^{[erreferentzia behar]}

Behin instalatuta, bi bidaiariak (Humboldt eta Bonpland) hiriaren inguruak behatzen dituzte, eta, 1800eko urtarrilaren 2an, Silla de Caracasera igo ziren, zeina, Naiguatá tontorrarekin eta El Ávila muinoarekin batera, indigenek Waraira Repano deitzen zuten mendikatea osatzen baitute^{[erreferentzia behar]}. Txango horretan, Andrés Bellok lagundu zien, handik lasterrera Amerikako Letren Patriarka izendatuko zutena. Gero, Tuy eta Aragua ibaien haranetara abiatu, eta Antímano, La Victoria, Turmero, Maracay, Valentzia, Guacara, Las Trincheras eta Puerto Cabello bisitatuko dituzte. Handik, erdi aldeko lautadetarantz, Calabozo eta San Fernando de Apure zeharkatuz. Venezuelako Guayana aldera jarraitzen dute, eta misio-herriak zeharkatzen dituzte, San Carlos de Río Negrora iritsi arte. Orinoko ibaia, haren ibaiadarrak eta, bereziki, Casiquiare besoa, Orinokoren eta Amazonasen arroak lotzen dituen ibaiadar bitxia, ikuskatzen dute. Angostura bisitatuko dute (gaur egun, Ciudad Bolívar), eta, handik, El Paotik Bartzelonara, eta, ondoren, Cumanara joango dira; horrela, Venezuelan barrena egindako bidaia amaitutzat emango dute^{[erreferentzia behar]}.

Oro har, espedizioa baliabide naturalen azterketaz arduratu zen. (flora, fauna, mineralak, ibaiak, lurzorua, fenomenoak eta abar), baita ohitura indigenen eta gizartearen gainerako ohituren behaketaz ere. Bonpland landareak biltzeaz arduratu zen, gehienak garai hartako zientziak ezagutzen ez zituenak, eta hainbat lan idazten lagundu zion Humboldti^{[erreferentzia behar]}.

1801eko martxoan, Humboldt eta Bonpland Amerikako kontinentera itzuli ziren, Kubako uhartean egon ondoren, batez ere Habanan, Batabanon eta Trinidaden, eta, nahi gabe, ekaitz batek beren ontzia desbideratu ondoren, Cartagena de Indiasera iritsi ziren^{[erreferentzia behar]}.

Han, José Ignacio de Pombo ezagutu zuten, eta hark komentatu zien José Celestino Mutis apaizak, Granadako Erresuma Berriko Errege Espedizio Botanikoaren buruak, Bogotan egiten ari zen ahaleginak. Horren ondorioz, planak aldatu, eta Erresuma Berrirako bidea hartu zuten^{[erreferentzia behar]}.

Michael Zeuske Koloniako Unibertsitateko historialariak (Alemania), bere Alexander von Humboldt eta Ameriketako esklabotasunen konparaketa tesian hau dio:

«

«Humboldtek bisitatu zuen lehen lurralde amerikarra ez zen inperio kolonial hispaniarraren periferiako partea (hau da, Cumana, Caracas, Los llanos, Guayana, Parime, Orinoco edo Kuba [...]), Granadako Erresuma Berria izan zen[14].​ Granada Berria erreinu zentzuan erdigunea zen, hau da, erregeorde batek zuzenean gobernatutako erregeorderri zatiak (garai hartan, Pedro Mendinueta burokrata). Humboldtek lurralde horretan izan zuen esperientziari dagokionez, haren bidaiaren hiru alderdi ikus ditzakegu denbora errealean: zientzialari erreformatzaile izateko joera, oso indartua Venezuela politizatuan[15] izandako esperientziengatik; komunikazio-sare konplexuen erabilera, batzuek besteekin zerikusia zuten hiru fenomenoekin: Haitiko iraultza (1797 eta 1802 artean nolabaiteko egonkortasuna zuena Toussainten mendean), kreolen autonomismoa eta esklabotza.»

»

Alexander von Humboldt baroiaren Kubako bi egonaldiek hiru hilabete inguru hartzen dituzte: 1800eko abenduaren 19tik 1801eko martxoaren 15era, eta martxoaren 19tik 1804ko apirilaren 29ra. Bi kasuetan, nolabait, iragaitzazkoa zen: lehen Venezuelatik Kolonbiarako bidean, eta, ondoren, Mexikotik Estatu Batuetara.

Uharteko egonaldia emankorra izan zen. Kubako uharteari buruzko saiakera politiko liburuak modu sistematikoan deskribatzen ditu uharte horren ezaugarriak, eta Batabanorako eta Trinidaderako bidaia deskribatzen du. Geroko eranskin gisa, balio etiko handiko esklabotasunaren aurkako alegatua egiten du. Horrek aitorpen hau egitera darama: «Nabigazioaren artea hobetzeak eta herrien merkataritza-jarduera gero eta handiagoak bi kontinenteetako kostaldeak hurbildu dituenetik, Habana, Rio de Janeiro eta Senegal ia ez zaizkigunez Cadiz, Esmirna edo Baltikoko portuak baino urrunagoak, zalantza sortzen da Caracasko kostaldetik Kuba uhartera egindako bidaia baten arreta irakurlearengana erakarrarazi nahi denean. Antilletako itsasoa Mediterraneoa bezain ezaguna da gaur egun».

Antillen testuinguruan, Kuba kasu berezia ere da: bizileku gisa duen tradizio luzea eta nortasun nazional sendoa —beste herrialde batzuek baino luzaroago mendeko izan zen herrialde batean harritzeko modukoa—, beste uharte batzuetatik bereizten dute, eta Europako nazioetara hurbiltzen dute. Habana, orduko etorri berriaren aurrean, metropolia eta kolonia dirudi aldi berean. Kubak leku berezia hartzen du Humboldten irudimenezko topografian: Ipar Amerikaren eta Hego Amerikaren arteko muga geografiko gisa, Amerikaren eta Europaren arteko alegiazko katebegi gisa, Venezuelatik Kolonbiara eta Mexikotik Estatu Batuetara egindako bidaian beharrezko geldialdi gisa.

Gainera, eskualde zibilizatu gisa lautadako, oihaneko eta Orinokoko paisaia arkaikoekin alderatuta; inoren erdian lur nahiko familiar gisa. Kuba Humboldten tarteko espazio bilakatzen da, Ameriketara egindako bidaiaren mikrokosmos bat, zeinetan ikusitako fenomeno desberdinenak sintetizatu eta kontraesanean elkarbizitzen direla dirudien. Kolonen ondoren irlaren «bigarren aurkitzailetzat» jotzen da.

1827an Berlinera itzuli zen, Prusiako Federiko Gillermo III.a erregearen txanbelan izendatu zuten, eta bere kontseilari nagusietako bat bihurtu zen. Horregatik, misio diplomatiko ugari egin zituen, enkargu inperial bidez.

Bizitzaren azken 25 urteak bere lan nagusia, Kosmos, ontzen eman zituen. Obra horrek eragin handia izan zuen garai hartako zientzietan. Humboldtenak dira halaber: Examen critique et historique de l´histoire et la géographie du Nouveau Continent (1786-89), Ansichten der Natur, mit wissenschaftilichen Erläuterungen (1808, Naturaren ezaugarriak klima eta lurralde desberdinetan), Voyage de Humboldt et Bonpland aux régions équinoxiales du noveau continent, fait en 1799-1804; Fragments de Géologie et de Climatologie asiatique (1831), Asie Centrale, recherches sur les chaînes de montagnes et la climatologie comparée (1843) eta abar.

1829ko udazkenean, Nikolas I.a tsarrak eskatuta, bidaia bat egin zuen Uraletara, platinozko, urrezko eta beste mineral batzuetako aztarnategi berriak aurkitzeko. 1829ko udaberrian, bere eginkizun geologikoan abiatu zen, eta, mineral horiez gain, diamanteak ere aurkitu zituen. Ondoren, Tobolsk-era joan eta Obi ibaira iritsi zen. Handik Altáiko mendigunea bisitatu zuen, eta, gero, Dzungaria, Txinarekiko mugan. Itzuleran, Kaspiar itsasoko Astrakanerantz abiatu zen. Azkenik, 1829ko azaroan iritsi zen San Petersburgora. Nobleziak ohorez hartu zuen, eta Zientzien Akademia Inperialean hitzaldi bat eman zuen, nazioarteko lankidetza zientifikoaren garrantzia azpimarratuz. Bere bizitzako azken hogeita bost urteetan, Kosmosaren^[16] erredakzioan kontzentratu zen, unibertsoaren egituraren ikuspegi monumentala. Humboldtenak dira halaber: Examen critique et historique de l´histoire et la géographie du Nouveau Continent (1786-89), Ansichten der Natur, mit wissenschaftilichen Erläuterungen (1808, Naturaren ezaugarriak klima eta lurralde desberdinetan), Voyage de Humboldt et Bonpland aux régions équinoxiales du noveau continent, fait en 1799-1804; Fragments de Géologie et de Climatologie asiatique (1831), Asie Centrale, recherches sur les chaînes de montagnes et la climatologie comparée (1843) eta abar. Humboldt azken ilustratuetako^[17] bat kontsideratzen da.​ Diru guztia gastatu ondoren, 1859an hil zen Berlinen, ondorengorik utzi gabe. Gorpuzkiak Tegeleko panteoian lurperatu zituzten.

Humboldten Hego Amerikako testuek hogeita hamar urtean argitaratutako hogeita hamar liburuki biltzen dituzte. Lanak zientifikoak, atlasak, Kuba eta Mexikoko geografia eta ekonomiari buruzko tratatuak, bidaien narrazioa eta Kontinente Berriko geografiaren historiaren azterketa kritikoa dira. Amerikako herri indigenen mendikateen eta monumentuen ikuspegietan, irudiak erabiltzen ditu lehen aldiz, eta irudiak funtsezkoak dira, ez ilustrazio hutsak. Beren marrazkietan oinarrituta daude, eta litografiaren teknikarekin inprimatuak, orri gisa, batzuk koloretan. Humboldtek bere testu zientifikoak idazten ditu beste zientzialari batzuekin, elkarlanean. Geologiako bolumen ospetsua Goethe lagunari eskaini zion. Cosmosen helburua zen kitzikapen intelektualaren eta ikerketa zientifikoaren behar praktikoaren berri ematea, eta, bost liburukitan, garai hartako lurreko eta zeruko fenomenoei buruzko ezagutza guztiak deskribatzen ditu.

Humboldti espresio berriak asmatzea egozten zaio, hala nola isodinamikoak, isotermak, isoklinak, jurasikoa eta ekaitz magnetikoa. Geografia fisikoaren, geofisikaren eta sismologiaren oinarriak garatu zituen. Ezagutza zientifikorik ezin dela egon esperimentazio egiaztagarririk gabe frogatu zuen.

• «Humb.» laburdura erabiltzen da Alexander von Humboldt autoritate gisa adierazteko landareen deskribapen eta sailkapen zientifikoan.

• Omenaldiak eta eskulturak
• 
  Zigilua, Humboldten omenez, SESB, 1959.
• 
  Humboldt-en bustoa, Habanako Unibertsitatean.
• 
  Humboldten estatua Budapester Strassen, Berlin
• 
  Humboldten estatua Humboldt Park-en, Chicago
• 
  Humboldten estatua Allegheny West Parken, Pittsburgh, Pennsylvania
• 
  Humboldten estatua, Berlingo Humboldt Unibertsitatea.
• 
  Humboldt-en bustoa Central Parken, New York
• 
  Humboldten estatua Erdiko Zumardian, Mexiko Hiria.
• 
  Humboldten estatua, Cuernavaca, Mexiko

Alexander von Humboldten idazlan nagusia, Le voyage aux régions equinoxiales du Nouveau Continent, fait en 1799-1804, par Alexandre de Humboldt et Aimé Bonpland (Paris, 1807, etc.) hainbat liburukitan banatuta argitaratu zen. Hona hemen liburuki nagusiak:

• Vue des Cordillères et monuments des peuples indigènes de l'Amérique (2 lib., 1810);
• Examen critique de l'histoire de la géographie du Nouveau Continent (1814–1834);
• Atlas géographique et physique du royaume de la Nouvelle Espagne (1811);
• Essai politique sur le royaume de la Nouvelle Espagne (1811);
• Essai sur la géographie des plantes (1805);
• Relation historique du Voyage aux Régions équinoxiales du Nouveau Continent, etc. (1814–1825)
• Monographie des melastomacées (1833)

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Alexander von Humboldt

• Humboldt itsaslasterra

• ÁLVAREZ LÓPEZ, ENRIQUE. 1960. «El viaje a América de Humboldt y Aimé Bonpland y las relaciones científicas de ambos expedicionarios con los naturalistas de su tiempo». Anales del Instituto Botánico A. J. CavanillesPDF en rjb.csic.es

• MARTÍ MARCO, Mª ROSARIO. 2019. Hermanos Humboldt. Número Monoráfico revista Recensión, julio-diciembre [1]

• MÖRNER MAGNUS. 2000. Alejandro de Humboldt - la parte venezolana de su "viaje" y otros relatos de viajeros a comienzos del siglo XVIII, Revista del CESLA. International Latin American Studies Review. No. 1, 374. PDF

• MUSEO DE CIENCIAS DE CARACAS. S/F. Alexander von Humboldt y Aimé Bonpland Txantiloi:Enlace roto

• VELUT, SÉBASTIEN. 2002. Alejandro de Humboldt en las Américas. El arte del explorador. En: CiberLetras: revista de crítica literaria y de cultura, No. 5. HTML
• WULF, ANDREA. La invención de la naturaleza o El nuevo mundo de Alexander von Humboldt. Ed. Taurus 2016.