Chekia

Chekia
Česká republika
Standardo di Chekia	Blazono di Chekia
Nacionala himno:
Kde domov můj
Urbi:
Chefurbo:	Praha
· Habitanti:	1 249 026 (2009)
Precipua urbo:	Praha
Lingui:
Oficala lingui:	Cheka
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Petr Pavel
· Chefministro:	Petr Fiala
Surfaco: (116ma maxim granda)
· Totala:	78 866 km²
· Aquo:	2,0 %
Habitanti: (85ma maxim granda)
· Totala:	10 827 529[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	133 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	koruna Cheka
Veho-latero:	dextre
ISO:	CZ
	CZE
	203
Reto-domeno:	.cz

Chekia esas lando jacanta an central Europa. Lu havas kom vicini Germania e Polonia norde, Slovakia este, Austria sude e Germania weste. Lua chef-urbo esas Praha. Chekia inkluzas la historiala teritorii Bohemia, Moravia, e parto di Silezia.

Bazala fakti pri Chekia.

Precipua artiklo: Historio di Chekia

Homi ja habitis la regiono di nuna Chekia dum neolitiko. Dum la 3ma yarcento aK Kelti establisis su en la regiono. Dum la 5ma yarcento Germana tribui trairis la regiono. Pose, Slava populi establisis su ibe.

L'unesma Cheka (Bohemiana) stato, dukio vicina a Praha qua esis parto dil imperio Granda Moravia, aparis en la regiono dum la 9ma yarcento. Pos la desaparo dil imperio en 907, la regiono unionesis al dinastio Přemyslid, qua transferis la sideyo di lua povo a Bohemia.

Depos 1002, Rejio Bohemia divenis parto di Santa Romana Imperio. En 1212 la dukio divenis rejio sub la dinastio Luxemburg (Cheke Lucemburkové). Dum la 13ma yarcento Germani enmigris a la regiono, ed establisis kelka kolonii.

En 1235, Mongoli komandita da Chingiz-kano komencis invadar Europa. Pos la batalio di Legnica en 1241 li probis invadar Moravia, ma imperial armeo vinkis Mongoli en batalio proxim Olomouc. Dum ta batalio perisis la nepotulo di Chingiz-kano, Baidar. Pos vinkir la batalio, rejulo Ottokar la 2ma, qua recevis na surnomo "Rejulo di Fero ed Oro", expansis l'imperio vers Austria, Stiria, Karintia e Korniola, do atingis l'Adriatiko. Ottokar mortis en 1278 dum la batalio di Marchfeld kontre Germani komandita da Rudolf la 1ma. Lua filiulo Václav la 2ma di Bohemia obtenis la krono di Polonia en 1300, ma en 1306 la dinastio Přemyslid desaparis, kande la lasta rejo mortigesis. Pos kelka batalii, la dinastio Luxemburg kaptis Bohemiana trono.^[2]

Dum la 14ma yarcento, nome dum la vivo di Karl la 4ma, Santa Romana imperiestro (1316 til 1378) judikesas kom l'ora epoko di Cheka historio. Karl anke divenis rejulo di Italia. L'universitato di Praha fondesis dum ta epoko. Karl unigis la teritorii di Brandenburg, Lusacia e Silezia. En 1380, Nigra pesto atingis Bohemia, e mortigis 10% de lua habitantaro.^[3]

Dum la komenco dil 15ma yarcento sacerdoto Jan Hus formacis religiala movado e, quankam ilu brulesis, lua sequinti secedis de katolik-eklezio e vinkis kin krucomiliti (la Husita militi) lansita kontre li dal imperiestro Sigmund. Dum la sequanta du yarcenti, 90% del habitantaro adheris a la movado Husita.

Pos 1526 Bohemia gradope divenis kontrolita dal monarkio Habsburga. La Milito di Triadek yari komencis pro revolto kontre Habsburga dominaco, ed expansis tra central Europa. La milito devastis la habitantaro di la regiono, e kande ol finis, la habitantaro koaktesis aceptar katolikismo od abandonar la regiono.

La periodo de 1620 til la 18ma yarcento divenis konocita kom "Nigra epoko di Chekia". La habitantaro diminutis e Habsburgi proskriptis altra religii ecepte la katolika. Otomani invadis Moravia en 1663^[4]. De 1679 til 1680 eventis mortala pesto e rebeleso di serfi.

La regni di Maria Theresia di Austria e lua filiulo Joseph la 2ma esis epoko di racional-absolutismo. En 1742 Friedrich la 2ma di Prusia sizis la regiono di Silezia. De 1770 til 1771 eventis granda famino qua viktimis 10% del habitantaro, o 250.000 personi ed efektigis revolti di rurani.

En 1806 Santa Romana imperio desaparis, e Chekia divenis parto di Austrian imperio. La serfeso abolisesis komplete nur en 1848. Pos la revolucioni qui eventis dum ta yaro, l'imperiestro Franz Joseph la 1ma di Austria establisis absoluta monarkio e probis kontrolar revolti en l'imperio.

Cirkume 1.4 milioni Chekiani luktis por Austria-Hungaria dum l'unesma mondomilito, di qui 150.000 perisis. Cirkume 90.000 Cheki luktis alonge Franca, Italiana e Rusa trupi kontre Austria-Hungaria, e pos kontre Bolsheviki. Pos finir l'unesma mondomilito, Austria-Hungaria krulis e la nedependanta republiko di Chekoslovakia kreesis en 1918. La nova stato inkluzis Bohemia, Moravia, Silezia e parti del anciena Rejio di Hungaria, kun importanta komunesi di parolinti di Germana, Hungara Polona e Rutena lingui.

Precipua artiklo: Chekoslovakia

Precipua artiklo: Protektorato di Bohemia e Moravia

Chekia nedependanteskis stato ye la 1ma di januaro 1993, per la divido di Chekoslovakia. Václav Havel, ante prezidanto di Chekoslovakia, divenis l'unesma prezidanto di nedependanta Chekia. Ye la 12ma di marto 1999 la lando membreskis NATO, ed ye la 1ma di mayo 2004 ol divenis membro dil Europana Uniono.

Chekia esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto. Til 2013 lu elektesis dal parlamento. Pos ta yaro, ol elektesas direte dal populo e povas rieletesar unfoye por la sequanta periodo. La nuna prezidanto, depos la 9ma di marto 2023, esas Petr Pavel.

La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua elektesas dal prezidanto. Se la prezidanto mortas dum guvernisteso, la chefministro povas sucedar lu kom prezidanto. La nuna chefministro, pos la 6ma di decembro 2017, esas Andrej Babiš.

La legifala povo konsistas ek parlamento kun du chambri: la Chambro di Deputati (Poslanecká sněmovna), basa chambro kun 200 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, e la Senato (Senát) kun 81 membri qui elektesas por 6 yari. La nuna konstituco (Ústava České republiky) adoptesis ye la 16ma di decembro 1992.

La maxim alta korto di la judiciala povo esas la Supra korto. La 15 membri de la Konstitucala korto elektesas dal prezidanto kun aprobo de la Senato. La supra administrala korto esas la triesma fako di judiciala povo en Chekia.

Jacas inter 48°N e 51°N, ed inter 12°E e 19°E, Chekia dividesas en tri historiala regioni: Bohemia weste, Moravia este, e Chekiana Silezia nord-este. Bohemia konsistas ek baseno drenita dal fluvii Elbe (Cheke: Labe) e la rivero Vltava, cirkondata per monteti, quale Krkonoše. Ibe jacas maxim alta monto di la lando, Sněžka (1602 m) an la frontiero kun Polonia.

La klimato esas temperema kontinentala kun mez varma someri e nivoza vintri. La maxim kolda monato esas januaro, dum ke la maxim varma esas julio. La temperaturi varias multe, segun la altitudo. La mezavalora yarala temperaturo che la monto Sněžka esas nur -0,4°C, dum ke en Moravia la mezavalora yarala temperaturo esas 10°C.

Ultre Elbe (Labe), altra importanta fluvii/riveri esas Vltava e Morava. La fluvii e riveri fluas vers Norda Maro, Baltiko o Nigra maro.

Chekia havas quar nacionala parki: Šumava, Krkonoše, České Švýcarsko e Podyjí) e 25 peizaji protektita.

Precipua artiklo: Ekonomio di Chekia

Pos 2006, Chekia judikesas kom developita stato dal Mondala Banko.^[5] Lua TNP per persono esas 82% de la mezvalora TNP per persono de Europa.^[6] Pos 2005 l'ekonomio kreskis 6% omnayare.

Lua monetaro esas la koruna (CZK), kun kurso di kambio US$ 1 = 23,34 CZK.^[1] Quankam lua guvernerio pensis adoptar l'Euro kom pekunio en 2010 o 2012 l'ideo suspensesis.

Škoda, la maxim granda manufakturero di automobili en central Europa, originis en Chekia, e pos la yaro 2000 ol apartenas komplete a Volkswagen.

Segun la demografiala kontado di 2011, Chekia havis 10 436 560 habitanti. La maxim multa (63,7%%) esas Cheki, 4,9% esis Moraviani, 1,4% esis Slovaki, 0,4% esis Poloni, 0,2% esis Germani e 0,1% esis Sileziani. Tamen, 26% ne respondis ta questiono.^[7] On kalkulas ke 250 000 cigani vivas en Chekia^[8]. La Polona minoritato rezidas precipue en la vicinajo di Zaolzie. La Juda habitantaro de Bohemia e Moravia (cirkume 118 mil personi segun la kontado di 1930) preske exterminesis dum la duesma mondomilito. En 2005 existis nur 4.000 Judi en la lando. L'ex-chefministro Jan Fischer esis de Juda origino e fido.

L'oficala linguo di la lando esas Cheka, qua havas 3 dialekti en Bohemia, 4 dialekti en Moravia e 2 dialekti en Silezia. Minoritati parolas la Polona.

La habitantaro di Chekia esas un ek la min religioza del mondo: 75% til 79% ne deklaras religio o fido dum demografiala inquesti, e la procento di personi qui deklaras esar ateisti esas la 3ma maxim granda del mondo, dop Popul-Republiko Chinia e Japonia. Historiale, Cheki esabas tolerema pri religiala konfesiono. Segun la kontado di 2011, 34% deklaris ne havar religio, 10,3% esis katoliki, 0,8% esis protestanti e 9% praktikis altra religii, kontre ke 45% de la habitantaro ne respondis ta questiono.

La 10 maxim granda urbi di Chekia (2011)

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Praha Brno
	1ma	Praha	1 313 508
	2ma	Brno	377 440
	3ma	Ostrava	294 200
	4ma	Plzeň	169 033
	5ma	Liberec	102 562
	6ma	Olomouc	100 378
	7ma	Ústí nad Labem	93 409
	8ma	České Budějovice	93 285
	9ma	Hradec Králové	92 808
	10ma	Pardubice	89 693
Fonto: [9]

Chekia havas richa ciencala tradiciono. Kelk importanta ciencisti ke naskis en Chekia esis Komenius (Jan Amos Komenský), kreanto di moderna pedagogio; Václav Prokop Diviš (inventis parafulmino); Gregor Mendel ("la patro di genetiko); Jaroslav Heyrovský (inventisto di polarografio e Nobel-laureato) o Antonín Holý (en 2009 il inventis la maxim bona drogo uzebla kontre AIDS til nun).

La nomizita "venuso de Dolní Věstonice" esas artala trezoro de la prehistorio. La piktisto Theodorik de Praha esis la maxim importanta piktisto de la Gotik-epoko, exemple lua pikturi che la kastelo Karlstejn. Dum Baroko la maxim importanta piktisti esis Wenceslaus Hollar, Jan Kupecký, Karel Škréta, Anton Raphael Mengs e Petr Brandl, e la precipua skultisti esis Matthias Braun e Ferdinand Brokoff. Dum l'unesma duimo dil 19ma yarcento la piktisto Josef Mánes esis la precipua nomo de Romantikismo. Del artisti de la nomizita "generaciono dil Nacionala teatro", aparinta dum la fino dil 19ma yarcento, la precipua nomi esis la skultisto Josef Václav Myslbek e la piktisti Mikoláš Aleš, Václav Brožík, Vojtěch Hynais e Julius Mařák. Alfons Mucha esis la precipua piktisto de la movado Art Nouveau.

En strikta signifiko "Cheka literaturo" esas la literaturo skribita en Cheka linguo. En ampla signifiko ol enkorpigas omna literaturo produktita en Chekia, sen egargar la linguo. Do, Franz Kafka - malgre bilingua en Cheka e la Germana - povas reprezentar la literaturi Cheka, Austriana od Austria-Hungariana.

La precipua skriptisti en Cheka de la 19ma yarcento esas František Čelakovský e Ján Kollár (poeti), Božena Němcová (skriptisto di romani) e Josef Svatopluk Machar. De la 20ma yarcento la precipua esas la skriptisti Karel Toman, Fráňa Šrámek, Viktor Dyk, Ladislav Klíma, Jakub Deml, Richard Weiner, František Gellner e Petr Bezruč. Inter la skriptisti por teatro esas Ivan Vyskočil, Jiří Šlitr, Václav Havel, Milan Uhde e Josef Topol. En 1984, Cheka skriptisto Jaroslav Seifert ganis la Nobel-premio pri literaturo. La maxim konocata nuntempa skriptisto Cheka esas Milan Kundera, malgre ke ilu vivabas en Francia depos 1975 ed esas Franca civitano depos 1981.

Praha duras esar importanta kulturala centro che Europa. L'unesma exempli pri sakra muziko en Chekia evas de la 10ma yarcento. Kelka famoza klasika kompozisti naskinta en Chekia esas Antonín Dvořák, Gustav Mahler, Josef Mysliveček, Leoš Janáček e Petr Eben. La moderna muziko inkluzas rock (note punk rock e heavy metal), pop, bluegrass muziko, underground, funk, electro, jazo, ska e rap. Inter la moderna kantisti e kompozisti di pop esas Markéta Irglová, Waldemar Matuška, Helena Vondráčková, Pavel Vítek e Tereza Kerndlová. Pri rock la precipua nomi esas Daniel Landa, Aneta Langerová, la grupi Support Lesbiens, Silent Stream of Godless Elegy e Už Jsme Doma, dum ke Gipsy.cz esas la precipua hip-hop-grupo.

1. ↑ ^{1,0 1,1} "Population of Municipalities – 1 January 2023". - Publikigita da Czech Statistical Office. Dato di publikigo: 23ma di mayo 2023. URL vidita ye 16ma di julio 2023. Idiomo: Angla.
2. ↑ http://www.panovnici.cz/vaclav-II-kral
3. ↑ "Plague epidemics in Czech countries" - Autoro: E. Strouhal. p.49.. 
4. ↑ "History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. Part 2. The So-Called Tartars of Russia and Central Asia. Division 1" - Autoro: Henry Hoyle Howorth. Pag.: P.557. 
5. ↑ Getting to know Czech Republic - Autoro: www.mccanndigital.cz. URL vidita ye 13ma di septembro 2014. 
6. ↑ GDP per capita in PPS - Publikigita da Eurostat. URL vidita ye 19ma di marto 2015. Idiomo: Angla.
7. ↑ První predbežné výsledky Scítání lidu, domu a bytu 2011: Obyvatelstvo podle národnosti podle kraju - Dato di publikigo: 16ma di januaro 2013. 
8. ↑ "The History and Origin of the Roma" - Autoro: Romove.radio.cz. . Informo rikuperita en 25ma di aprilo 2010.
9. ↑ 2011 census - Publikigita da Statistikala Kontoro Cheka. URL vidita ye 1ma di januaro 2015. Idiomo: Cheka.