Шотланд (германдық) тілі

Шотландық тіл, скотс, ағылшын-шотландық тіл (Scots) — ағылшын тіліне жақын герман тілдерінің бірі, кейде ағылшын тілінің диалекті немесе аймақтық нұсқа ретінде саналады (ескі ағылшын тілінің орта-шотландық диалект). Шотландияның жазық даласында таралған (елдің оңтүстігі мен шығысы). Келтьттік шотланд тілімен (басқаша гэльттік) шатастыруға болмайды, сонымен қатар ағылшын тілінің шотландық нұсқасыменде.

Шотландиядағы ағылшын-норман ақсүйектерінің ықпалының күшеюі мен XIV ғасырдан бері сауда-саттықтың дамуы кезінде скотс кельттік шотланд тілін (гэлтік тіл) айналымнан ығыстыра бастады. Біртіндеп гэлтік тіл елдің таулы бөлігінің тұрғындары мен Гебрид аралының тұрғындарының арасындағы байланыс құралы болды, ал қала мен жазық дала тұрғындары, сондай-ақ мемлекеттік әкімшілік пен ақсүйектер скотс тіліне ауысты. XV ғасырдың соңында Яков IV гэлтік тілді меңгеріп алып, замандастарды таң қалдырды. 1603 жылы Англия мен Шотландияның бір монархтың басшылығына біріктірілгеннен кейін, ағылшын тілі скотс тілін ығыстыра бастады.

Шотланд тілінде бай әдебиет, ең алдымен поэзия орта ғасырдан бері өмір сүріп келеді (Джон Барбур, Роберт Генрисон, Уильям Данбар, Гэвин Дуглас). Әлемдегі ең танымал шотландық ақын - Роберт Бёрнс. Шотландық диалектизмдер, тіпті мәтіннің үзінділері әр түрлі уақытардағы ағылшын тілдегі авторларда кездеседі - Вальтер Скоттан бастап Ирвин Уэлшке дейін.

Scots - бұл ертедегі умлаутталған Scyttisc нұсқасын ауыстырған, ерте шотландық Scottis пен ежелгі ағылшынның солтүстік нұсқасындағы Scottisc-тың (қазіргі ағылшын тілінде Scottish) сығылған нұсқасы. XV ғасырдың соңына дейін Шотландияда ағылшын тілі «English» (жазбашада Ynglis немесе Inglis) деп танылса, ал «шотландық» (Scottis) сол уақытта «гэлтік» (Gaelic) деп аталды.

XV ғасырдың аяғында Шотландияда қолданылатын ағылшын тілі Британияда сөйлетін ағылшын тілінің басқа нұсқалары мен диалекттерден ажыратуға болатындай атауы болмаса да жеке тілге айналды. 1495 жылдан бастап Scottis Лоулендтің ұлттық тілін білдіру үшін жиі қолданылды, ал Erse («ирландық» деген сөз) - гэлтік атау сияқты. Қазіргі уақытта Шотландияда гэлтік тіл шотландық гэлдік деп аталады.

Стандартты ағылшын мен шотланд тілдері көне ағылшын (ағылшынсакс) тілінің түрлі диалектілерінен шығады. Оларды дифференциациясы XI-XII ғғ. басталды. Орта шотландтың гүлденуі XIV-XVI ғасырларға келеді, бірақ 1606 жылы патшалықтардың біріктірілуінен кейін ағылшын мен шотланд тілдерінің біртіндеп жақындасуы басталды және біріншісі соңғысын ығыстырды.

Қазіргі шотланд тілінде әсіресе таулы аймақтарда және аралдарда диалектикалық бөлшек (дробность) байқалады. XVI-XVII ғасырларға дейін болған әңгімелесудің жалпы формасы кейінірек қолданыстан шығып қалды. Біздің уақытымызда, әдеби тілдің бар болуына қарамастан, сөйлесудің жалпы қабылданған стандарты жоқ.

Төменгі Шотландиядағы (Лоуленд) ағылшын тілі стандартты нұсқадан басқа, сондай-ақ шотландиялық деп аталатын ағылшын тілі (Scottish Standard English) шотланд тілінің кейбір әсерін сезінген.

Белсенді тасымалдаушылардың саны 1,5 млн (Төменгі Шотландияда тұратын 4 миллион адамның ішінде). Қалғандары стандартты ағылшын тілі мен дәстүрлі шотланд тілі арасындағы аралық формаларын пайдалады. Қазіргі уақытта шотланд тілі ауылдық жерлерде және қала тұрғындарының бір бөлігінде сақталды. Шотланд тілі ең алдымен ауылдың тілі болып қалады, дегенмен аймақтағы барлық қалаларда белсенді тасымалдаушылар топтары кездеседі.

Негізінде бұл тіл ағылшын тілінің өзге түрі ретінде қаралады (диалект немесе диалекттер тобы). Соңғы кездері шотланд тілін Шотландияның үш негізгі тілдерінің бірі ретінде тану қозғалысы қарқынды дамып келеді (ағылшын мен гэл тілдерімен қатар). Мектеп бағдарламасына қосу туралы нұсқалар әзірленгенімен, әлі күнге дейін қосқан жоқ.

Осыған қарамастан, шотланд тілін әсіресе Англиядағы ағылшын диалектілерінің жағдайымен салыстырғанда, аймақтақтарда айтарлықтай жоғары әлеуметтік беделге ие. Әсірісе Шотландияның солтүстігінде және аралдарда берік орынығып алған (Оркней аралдары, Шетланд архипелагтары).

Мөлшері көп байырғы лексиканы ағылшын тілінің баламалары ауыстырған стандартты ағылшын тілі мен дәстүрлі шотланд тілінің диалекттері арасында аймақтық ағылшын тілінен қала шотланд тілінің диалектеріне дейін аралық формалар көп.

Шотланд тілінде шотландық кант негізделген - сығандық көшпелі топ, «шотландиялық саяхатшылардың» креол тілі.

XVII ғасырға дейін, яғни, Шотландия мен Англияны біріктірілуіне дейін шотланд тілі дәстүрлі жазуға бай болды. Қазіргі заманғы шотланд әдеби тілінде ескірген сөздердің көп болуына қарамастан, орта шотланд тілінің тікелей жалғасы деп санауға болмайды. ХХ ғасырдың ортасынан бастап шотланд тілінің жазбаша бірыңғай нормасын құру бойынша үздіксіз әрекет жасалуда. Біздің уақытымызда бір-біріне жақын бірнеше орфографиялық үлгілер бар. Олардың ортақ принципі диалектің жоқтығы және өткен ғасырлардағы әдеби дәстүрді есепке алынуы. Фольклор мен тарихи-мәдени сипатта негізделген әдебиеттер толып жатыр. Сондай-ақ әдеттегі проза бар. ХХ ғасырдың ең ірі шотландиялық жазушыларының бірі - Макдиармид Хью.

Шотланд тіліндегі Жаңа өсиеттен үзінді (The New Testament in Scots, William Laughton Lorimer 1885–1967, 1:18ff):

This is the storie o the birth o Jesus Christ. His mither Mary wis trystit til Joseph, but afore they war mairriet she wis fund tae be wi bairn bi the Halie Spírit. Her husband Joseph, honest man, hed nae mind tae affront her afore the warld an wis for brakkin aff their tryst hidlinweys; an sae he wis een ettlin tae dae, whan an angel o the Lord kythed til him in a draim an said til him, “Joseph, son o Dauvit, be nane feared tae tak Mary your trystit wife intil your hame; the bairn she is cairrein is o the Halie Spírit. She will beir a son, an the name ye ar tae gíe him is Jesus, for he will sauf his fowk frae their sins.”

• Scots-online
• The Scots Language Society
• Scots Language Centre
• Scots at Omniglot
• Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online
• Words Without Borders Peter Constantine: Scots: The Auld an Nobill Tung
• Scots in Schools Мұрағатталған 11 тамыздың 2004 жылы.