Hoeg-Karabach

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Rippubliek Artsach daan wel Hoeg-Karabach of Nagorno-Karabach (Armeens Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն Lernajin Gharabaghi Hanrapetoet'joen) waor 'ne neet-erkinde staot op 't internationaol erkind groondgebeed vaan Azerbeidzjan, veurnaomelek bewoend door etnische Armene. 't Besloog 't zuidwestelek deil vaan Azerbeidzjan, boe dit land aon Armenië grensde. Hoeg-Karabach geit trök op 't gelieknaomeg otonoom oblas binne de Azerbeidzjaanse SSR. In dees regio höbbe Azeri's en Armene door de iewe heer samegeleef, oonder diverse wereldrieke. Wie de Sovjet-Unie oetereinveel, kaom hei evels oonrös oonder de Armeense bevolking, die vreesde te weure gemarginaliseerd. In d'n oorlog dee volgde sjoot Armenië ze al gaw te hölp; nao 'ne waopestèlstand controleerde Armenië bekans 't gans gebeed. Etnische zuveringe höbbe 't vreuger divers land gooddeils mono-etnisch gemaak. Sinds de waopestèlstand is diverse kiere geperbeerd 't conflik op te losse, zoonder inseg succes. De regering vaan Hoeg-Karabach woort door geine VN-staot erkind, ouch door Armenië neet; in väöl opziechte functioneerde 't ieder es Armeens groondgebeed es tot 't 'nen apaarte staot is.

In 't naojaor vaan 2020 veroverde Azerbeidzjaan deile vaan Hoeg-Karabach. Daonao bleef 'ne rompstaot euver, dee groete deile vaan de enclave besloog en bewaak woort door Rössische vreiestroepe. In 't naojaor vaan 2023 lanceerde Azerbeidzjaanse opnuits e offensief in dit gebeed. Es gevolg daovaan lagte Armeense militante in Hoeg-Karabach hun waopes neer en heel 't feitelek op te bestoon. Zó'n 120.000 Armene vlöchde oet de euvergebleve gebede.

De rippebliek Hoeg-Karabach woort formeel opgeheve per 1 jannewarie 2024.

De Rippubliek Artsach waor verdeild in zeve regio's, boevaan 'rs zès al es distrikte bestoonte in 't veurmaoleg oblas, plus de hoofstad. Noe is 't wel zoe tot 't veurmaoleg distrik Sjahoemjan oonder Azerbeidzjaanse controle waor; De Karabachse regio die me zoe neump besloog 'n aander stök groond wat boete 't otonoom oblas laog, meh sinds d'n oorlog door Hoeg-Karabach woort bestuurd.

N.B.: De ierste plaotsnaome zien de Armeense, die tösse häökskes zien Azerbeidzjaans.

Hoeg-Karabach waor 'n presidentieel rippubliek, boe-in de president um de vief jaor gekoze woort en ziene termijn maximaol eine kier kin verlenge. 't Gebeed had 'n einkamereg parlemint, de Nationaol Assemblee, wat ouch um de vief jaor woort gekoze en wat oet 33 zetele bestoont.

De positie vaan president bestoont sinds 1994; daoveur waor de veurzitter vaan 't parlemint feitelek staotshoof. E compleet euverziech vaan Karabachse staotshoofde:

Alle staoshoofde waore, minstens in naom, oongeaffilieerd en neet lid vaan 'n politieke partij.

De insegste staote die Hoeg-Karabach erkinde zien zelf neet of zier beperk erkind. Sinds 2006 erkinne Hoeg-Karabach, Abchazië, Zuid-Ossetië en Transnistrië ziech officieel oonderein. Ouch daoveur wèrkde dees neet-erkinde staote al väöl same. Hoeg-Karabach had wijer informeel relaties mèt Armenië, Australië, Duitsland, Fraankriek, Rusland en de Vereinegde Staote.

In Armenië zaog me Hoeg-Karabach de facto es deil vaan 't land, wat in de regio zelf ouch 't geval is. De regering vaan Armenië had evels tot nog touw ummer devaan aofgezeen um dit territorium formeel in 't zijnt te integrere. Toch waore zelfs de regeringe vaan Armenië en Hoeg-Karabach neet zoe strik gesjeie of de president, Leonard Petrosian, verleet ind 1997 zien positie um premier vaan Armenië te weure.

't Veendel vaan Hoeg-Karabach is geliek aon dat vaan Armenië, meh daan mèt 'ne witte keper. Dit verbeeld de aofsjeiing vaan 't 'mojerland' Armenië, die me dao es 'n historische vergissing zuut.

't Waope tuint 'ne gekroenden adeleer (liech gestileerd, meh wel mèt natuurleke kleure) mèt e boorssjèld boe-in e gebergde, 't monumint Veer zien eus berg (zuug oonder) en e stök vaan 't veendel te zien zien.

De economie laog nao d'n oorlog, wie me kin begriepe, good in pojn, en d'n opbouw kaom gooddeils veur rekening vaan 't zelf al neet riek Armenië. Pas sinds kort kaome boetelandse investeringe veurziechteg binne. Me betaolde in 't gebeed mèt d'n Armeensen dram; Karabachse drams woorte ouch gemaak meh dèks es souvenirs ingenome. 't Belaankriekste middel vaan bestoon waor de landbouw; oonder mie de wienbouw waor good oontwikkeld. In 't Drmbon-bassin woort op besjeie sjaol goud en koper gewonne. 't Toerisme in Hoeg-Karabach, wat ziech oonder mie op wandelverkaanties en diverse aw gebouwe (beveurbeeld Armeens-Aposolische kloesters) riechde, waor gooddeils beperk tot etnische Armene; väöl len raojde reize nao de neet-erkinde regio aof, ierstens umtot dao geine consulaire bijstand kós weure gegeve, twiedens umtot de situatie zier gespanne waor en 't conflik gemekelek weer kós opvlamme.

Wie de naom al zeet is Hoeg-Karabach bergechteg (Russisch nagornij, aofgeleid vaan gora 'berg'). 't Ligk in de oetluipers vaan de Kleine Kaukasus. E Lieg-Karabach gief 't ouch: dat zien de velder aon d'n oonderluip vaan de Koera-revier. Dit gebeed ligk oostelek vaan Hoeg-Karabach. Wezelek bergechteger es Armenië of kortbij ligkende deile vaan Iran en Turkije is 't evels neet. Hoegste punt is de Mrav (Murovdağ) mèt 3.724 meter. Euver 't algemein ligk de regio zoe'n 1.100 meter bove zieniveau.

Bis 't naojaor vaan 2023 waor Hoeg-Karach zoe good wie compleet etnisch homogeen, mèt 'n bevolking die veur mie es 99% oet Armene bestoont. In 2005 woorte in totaol mer zès Azeri's in gans 't gebeed getèld. Russe waore mèt 171 lui nog de groetste gróp. Dit beteikent tot ouch de Assyrische, Koerdische en Griekse minderhede hei gooddeils verjaog waore.

In de Sovjettied waor dat aanders. In 't otonoom oblas Hoeg-Karabach waor 'n aonzeenleke Azerische minderheid die bij de volkstèlling vaan 1989 40.000 zele had bereik (21,5%) vaan de bevolking. Hun aondeil waor oonder 't Sovjetbewind gegreujd; de angs tot Hoeg-Karabach gestiedeg wijer zouw 'verazerbeidzjaanse' waor neet de minste factor dee tot d'n oorlog leide. In 't gebeed wat noe bij de Rippubliek huurt meh vreuger neet in 't oblas laog, waore de Armene 'n klein minderheid. Hei zien de Azeri's ouch verjaog, mèt es gevolg tot dit gebeed noe bezunder dun bevolk is. Internationaol rech verbeit 't um bezat gebeed mèt de eige bevolking te völle; allewel tot de Armeense regering ziech dao neet gans aon hèlt, heet ze wel aofgezeen vaan massaol verhuizinge nao dit gebeed.

Euveregens heet ouch Azerbeidzjan etnische zuveringe oetgeveurd: oet de stökskes vaan 't vreuger oblas die noe in han vaan 't Azerbeidzjaans leger zien, is de Armeense mierderheid de bestandslijn euver gejaog. De verslechterde humanitair situatie nao d'n oorlog vaan 2020 en de massale oettoch vaan etnische Armene in 2023 waere dèks ouch besjouwd es oonderdeil vaan Azerbeidzjaanse poginge um 't gebeed etnisch te zuvere.

Wie me kin begriepe liek de cultuur vaan Hoeg-Karabach sterk op die vaan Armenië. De belaankriekste cultureel troeve vaan 't gebeed zien 'n aontal monuminte en gebouwe. De bouwwerke stamme oet versjèllende tije. Gans in 't ooste (neet in 't veurmaoleg oblas meh nog zjus westelek vaan de bestandslijn) ligke de rewiene vaan de historische stad Tigranakert (Azerbeidzjaans: Şahbulaq Qıfılı). Oet de middeliewe stamme diverse kloesters en kèrke, wie Dadivank of Choetavank (Dədəvəng, Xudavəng; gebouwd tösse de negenden en d'n daartienden iew) en Gandzasar (Gəncəsər; gebouwd vaan d'n tienden tot d'n daartienden iew; zuug foto). Oet de Perzischen tied stamp oonder mie 't Askeran-fort en de Govharagha-moskee in Sjoesja. In de negentienden en twintegsten iew zien diverse religieus gebouwe opgeriech in neo-Byzantijnse stijl, wie de Ghazanchetsots-kathedraol, ouch in Sjoesja. E zier curieus monumint, veural vaan weerde veur de inheimse bevolking, is de sculptuur Menk' enk' mer lernerə ('Veer zien eus berg'; zuug foto), in 1967 door Sargis Baghdasarjan opgeriech.

Euver de vreug historie vaan Hoeg-Karabach is neet väöl bekind. 't Gebeed weurt in 'n inscriptie oet d'n achsten iew veur Christus geneump es Ortechini, daan oonderhureg aon 't keuninkriek Oerartoe. Pas väöl later duuk 't weer in gesjreve bronne op, en wel bij Strabo, dee 't Orchistena neump. Orchistena, of Artsach, is daan al deil vaan Armenië. Tigranes de Groete regeerde heimèt ouch euver dit gebeed, boe heer (woersjijnelek) Tigranakert stiechde (zuug bove). De grens vaan 't gebeed, en vaan gans Armenië, laog in deen tied bij de Koera. In 387 weurt 't Armeens riek verdeild tösse de Romeine en de Perze; Artsach kump bij 't Perzisch riek. Oondertösse had ziech hei, wie in gans 't Armenië, ouch 't christendom verspreid. Zoe aon de rand vaan 't Perzisch riek kóste de Armene hun cultuur vrij good behawwe.

De Perzische dominantie kaom tot e verluipeg ind wie de Arabere ind zevenden iew Perzië vereuverde. In Artsach höbbe de Arabare neet väöl te zeuke; 't gebeed islamiseert neet en de inheimse cultuur kump tot groete bleuj. 'n Aander verhaol weurt dit es in d'n daartienden iew de Mongole en Tatare binnevalle, en daonao in de veertienden iew de Turke. Zoe kump Hoeg-Karabach steveg oonder Turks-Perzisch bewind. De regio krijg in dezen tied ziene naom (Karabach beteikent lètterlek 'zwarten hoof') en raak noe dudeleker es veurheer oonder invlood vaan de islamitische cultuur, door 't sameleve vaan Armene en Turke (later bekind es Azeri's). Mèt e paar iewe numme lokaol Armeense voorste, sjatpliechteg aon de sjah meh mèt 'n groete oonaofhenkelekheid, de mach weer gooddeils euver. D'n Turk Panah Ali Khan stiech hei in 1747 't khanaot vaan Karabach, in naom nog oonder de sjah meh in weze oongeveer 'nen apaarte staot. De Russische expansie in de Kaukasus maak in 1813 en 1828 definitief 'n ind aon de Perzische euverheersing en lieve 't gebeed bij Rusland in. Veural Sjoesja bleujt op oonder Russisch bewind. Oonder d'n tsaar, es orthodoxe voors min of mie 'ne geluifsgenoet, emancipeert ziech de Armeense bevolking en häör kèrk.

In 't revolutiejaor 1917 make de volker vaan de zuieleke Kaukasus ziech kort los in de Transkaukasische Rippubliek. Es die staot oetereinvèlt in drei len, Georgië, Armenië, en Azerbeidzjan, beginne de spanninge in Hoeg-Karabach um bij welk land me wèlt hure. In 1920 löp dit zelfs op 'nen oorlog oet. Oetindelek pakke de Bolsjevieke in 1921 gans Transkaukasië weer trök. Ze deile Hoeg-Karabach in bij Azerbeidzjan, en make oetindelek in 1923 'n otonoom oblas devaan. Oonder drök vaan Stalin weure allebei de kaampe mèt geweld gepacificeerd.

Oonder Sovjetbewind blijf 't oonrösteg. De Armeense bevolking veult ziech door de regering vaan de Sovjetrippubliek Azerbeidzjan gediscrimineerd en is bezörg euver immigratie vaan etnische Azeri's. 't Kump herhaoldelek tot spanninge. In 1988, in d'n tied vaan de glasnost, loupe dees spanninge oet op massademonstraties veur de vereineging vaan 't oblas mèt Armenië. Moskou weigert dit, en hei-op kump 't in bei len meh veural in Karabach zelf tot geweld. 't Geweld löp op 'nen echten oorlog oet naotot zoewel Armenië es Azerbeidzjan ziech vaan de Sovjet-Unie aofsjeie. De Azerbeidzjaanse regering pak Hoeg-Karabach zien otonomie aof, boe-op de regio ziech nao e (door de Azerbeidzjaanse minderheid geboycot) rifferendum aofsjeit. Binne de kortste kiere zien Azerbeidzjan en Armenië mètein in oorlog. Bei len vechte mèt zwoer Sovjetmaterieel, dewijl hiel väöl Russisch huurlinge aon bei kante mètvechte. Aon d'n Azerische kant stoon ouch strijers (moedzjahidien) oet diverse islamitische len, dewijl Rusland Armenië (beperk) oondersteunt. Door de spanninge weure bei kaampe etnisch gezuverd: de twie volker kinne innins nörges mie nevenein woene. Oonder Russischen drök weurt in mei 1994 'n akkoord bereik.

Sindsdeen heet me diverse kiere geperbeerd dit conflik mèt praote op te losse. De mieste len stoon aon de kant vaan Azerbeidzjan, entans in dee zin tot ze de presintie vaan 't Armeens leger in dit gebeed es 'n illegaol bezètting veroerdeile. Vreidesgesprekke zien evels ummer mislök; mierder kiere lepe ze al in 'n beginfaas stök op eise vaan ein vaan bei kante.

In de herfs van 2020 woorte deile van Hoeg-Karabach heroverd door Azerbeidzjaanse troepe. Nao zès weke vechte woort e waopestilstand geteikend. De umligkende gebede kaome in hen vaan Azerbeidzjaan, dewiel de Armene deile vaan de enclave behele en gebroek koste blieve make vaan de Laçin-corridor. Rössische vreiestroepe zouwe de enclave en de bergpas bewake. Ouch daonao bleef 't evels oonrösteg in de regio, mit de blokkade van de bergweeg in december 2022 en 'n humanitair crisis tot gevolg. In september 2023 pakde de Azerbeidzjaanse armee mie deile vaan de enclave. Nao 24 oor vechte lagte de Azerbeidzjaanse troepe en Armeense separatiste hun waopes neer. De separatiste capituleerde en de rippebliek heel feitelek op te bestoon. Zó'n 120.000 etnische Armene vlöchde daonao nao Armenië.

• 
  Situatie veur 2020
• 
  Situatie tösse 2020 en 2023
• 
  Militair situatie in Hoeg-Karabach en aan de Armeens-Azerbeidzjaanse grens in september 2023