Keizer

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Keizer is 'nen adelleke titel veur e bepaold type voors. Algemein weurt 't gezeen es d'n hoegste wereldleke titel die gief, nog bove keuning. Allewel tot 't begrip in de westerse wereld is oontstande, heet me 't ouch op bepaolde oetheimse voorste touwgepas.

D'n oersprunk vaan 't woord ligk bij Julius Caesar, dee ziech in 44 v.Chr. tot dictator veur 't leve leet beneume. Zien critici voonte zien regering voorstelek; heer kraog zelfs 't keuningsdiadeem aongeboje. Sinds de Romeine hunne keuning hadde aofgezwore, waor d'n titel rex evels taboe.

Um die rei perbeerde Caesar en zien opvolgers hun regering in te kleie mèt Rippublikeinse titels wie dictator en imperator. Augustus, algemein gezeen es d'n ierste keizer vaan 't Romeins Riek, naom neve d'n titel imperator ouch de naom Caesar aon; wat daomèt vaan cognomen ('n soort twiede femilienaom) tot politieke titel woort. Alle keizers nao häöm volgde dit veurbeeld. Vaan caesar, in deen tied nog es ['kaisar] oetgesproke, höbbe de mieste Germaanse taole 't woord keizer. In de Romaanse taole gebruuk me e derivaot vaan imperator (imperatore, imperador, empereur).

Wie 't Romeins Riek ziech splitse, kraoge zoewel 't Wes-Romeins Riek es 't Oos-Romeins Riek hun eige keizers. (Teväöre waor dit ouch al gebäörd, soms mèt wel veer keizers nevenein). 't Oos-Romeins Riek bleef nog tot 1453 bestoon, al deen tied mèt zien eige keizers. 't Wes-Romeins Riek góng evels aon 't ind vaan de vijfden iew t'n oonder. De wuns um dat riek te herstèlle bleef evels levend. Wie Sjarel de Groete, keuning vaan de Franke, groete deile vaan Wes-Europa had vereuverd, besloot de paus häöm in 800 tot keizer te kroene. Officieel góng zie land noe Heileg Roems Riek heite; 'ne naom dee later euvergóng op 't oostelek deil daovaan, beter bekind es Duitsland.

E groet deil vaan de middeliewe èrfde de keizer zien titel neet. In plaots daovaan woort heer door de versjèllende lienmaander oet hun midde gekoze. De paus kroenden 'm daonao tot keizer. 'ne Beüigde keizer dee nog neet door de paus gekroend waor, neumde me roems-keuning. De verhajding tösse keizer en paus waor dèks neet optimaol. Dèks kaom 't tot conflikte, veural umtot de clerus ouch wereldleke mach wouw oetoefene, en d'n adel, de keizer veurop, meinde tot de kèrk ziech tot geisteleke mach mós beperke. Versjèllende kiere weigerde de paus 'ne keizer te kroene, en soms góng heer zelfs tot excommunicatie euver.

In de loup vaan de middeliewe leep de mach vaan de keizer trök. Zien eige lienmaander gónge zelf wie voorste regere en 't Heileg Roems Riek veel de facto oeterein. Wijer kaom 't keizersjap oonveraanderlek aon 't Habsbörgs Hoes, e voorstehoes wat door verstandshouweleke diverse staote en stäötsjes in Europa controleerde en daorum väöl mach en aonzien had.

Oondaanks dat bleef 't Heileg Roems Riek tot 1806 bestoon, wie 't op las vaan Napoleon woort opgeluf.

Oonderwijl droog Napoleon, sinds 1804, zelf al d'n titel keizer vaan Fraankriek. Frans II vaan 't Heileg Roems Riek leet toen de rieksinsignes vaan Neureberg nao Wene verplaotse um te veurkoume tot Napoleon nao zien vereuvering vaan Neureberg demèt zouw toeje. Naotot 't HRR waor oontboonde, leet Frans ziech tot keizer vaan Oosteriek kroene. Heimèt gaof 't twie keizers nevenein in Wes-Europa, die allebei 'n aander land claimde. Zoe waor keizer neet laanger 'nen unieken titel dee mer eine mins moch drage. Dat woort bestendeg wie in 1871 ouch Duitsland weer e keizerriek woort. 'Keizer' woort noe de vasten titel veur de voors vaan e bezunder groet land. Ouch uniek aon 't veurbeeld vaan Duitsland waor tot de voorste vaan de deilstaote, ouch d'n titel keuning mochte drage: vaanajds waor 'ne keuning 'ne zelfstandege voors en noets de lienmaan vaan iemes aanders. Ouch diverse Europese kolonies en ex-kolonies woorte noe keizerrieke. Väöl neet-westerse len woorte ouch keizerrieke geduip, al is dat 'n kwestie vaan interpretatie.

Mèt de val vaan de Russische, Duitse en Oosteriekse monarchieë in 1917 en 1918 waor 't keizersjap op zie retour. In 1974 woort ouch d'n Ethiopische keizer aofgezat. 't Insegs keizerriek wat 't allewijl nog gief is Japan.

De volgende len zien keizerrieke (gewees).

• Brazilië (1822-1889)
• Brits-Indië (titulair; Britse voors neumde ziech Emperor of India) (1876-1948)
• Byzantijns Riek (395-1453)
• Centraol-Afrikaans Keizerriek (1976-1979)
• China (tot 1912)
• Duitsland
  • Heileg Roems Riek (800-1806)
  • Twiede Riek (1871-1918)
• Ethiopië (1137-1974)
• Fraankriek (1804-1814, 1815 en 1852-1870)
• Haïti (1804-1806 en 1849-1859)
• Japan
• Latiens Keizerriek (1204-1261)
• Mexico (1822-1823 en 1864-1867)
• Perzië (tot 1979)
• Oosteriek-Hongarije (1806-1918)
• Romeins Riek (27 v.Chr.-476)
• Rusland (1721-1917)
• Trebizonde (1204-1461)