Ruscia

Articul per Ladin Gherdëina

Federazion Russa
Российская Федерация
Bandiera	Blason
Inn Государственный гимн Российской Федерации (Ladin: "Inn naziunel de la Federazion Russa")
Inuem ufiziel	Российская Федерация
Rujeneda ufiziela	Rus
Capitela	Moscau
Geografia
Spersa	17 075 400 km²[1]
Ega	13%
Demografia
Populazion	145 975 300 ab. (2021)[2]
Densità	8,5 ab./km²
Cumpëida dla fertilità	1,7 (2014)[3]
Guviern
Forma de guviern	Republica federela semi-presidenziela sota n guviern zentralisà autoriter[4][5][6][7][8]
Presidënt	Vladimir Putin
Prim minister	Mikhail Mishustin
Economia
PIB (numinel) • de ndut • a persona	(2021) $1 837 miliarc[9] $12 584
PIB (VPC) • de ndut • a persona	(2021) $4 328 miliarc $29 649
Munëida	Rubl rus (₽)
CVN	20% [1]
Auter
Codesc Internet	.ru
Prefis dl telefon	+7
Furnea a	man drëta
Codesc ISO 3166	RU
Indesc dl Svilup Uman	0,822[10] (scialdi aut)
Coefizient Gini	36[11] (mesan)

La Ruscia (per rus: Россия; Rossíja), ufizielmënter la Federazion Russa (Российская Федерация; Rossíjskaja Federácija), ie n stat transcuntinentel danter l’Europa y l’Asia y l plu gran stat al mond aldó dla spersa cun 17 125 191 km², che ie n utaf de la spersa dl mond ulache l se lascia viver. La Ruscia se destira ora per 11 zones d'orar y cunfina cun 16 stac, che ie l numer plu aut de uni nazion. La Ruscia à la nonejima majera populazion al mond cun zirca 145 milions de abitanc. La capitela y majera zità ie Moscau, che ie ënghe la majera zità che ie dl dut te l'Europa. San Petersburg ie l zënter culturel de la Ruscia y si segonda majera zità. Autri gran zëntri urbans ie Novosibirsk, Iekaterinburg, Nijni Novgorod y Kasan.
I slavs de l'est ova furmà na grupa destinta te l'Europa danter l terzo y utaf secul d.C. L stat medievel dl Rus' de Kiev fova unit su tl 9ejim secul. Tl 988 ovel azetà l Cristianejim Ortodos dal Mper Bizantin. Do che l Rus' de Kiev fova tumà adalerch fova unic su n grum de pitli prinzipac, danter chisc la Republica de Novgorod, l Gran Ducat de Moscau y Vladimir-Susdal, la cuna de la Ruscia. L Gran Ducat de Moscau ova man man tëut ite chisc prinzipac ntëurvia y tl 1547 se ova si reniant Ivan l Spaventëus detlarà Zar y furmà l Zarat de la Ruscia. Nfin al 18ejim secul se ova la Ruscia slargia ora dassënn tres cuncuista, anescion y esplorazion y se ova svilupà dal Zarat de la Ruscia al Mper Rus, l terzo majer mper te la storia. La monarchia fova stata tëuta ju do la Revoluzion Russa tl 1917 y la RSFS Russa fova deventà l prim stat al mond che fova sozialist aldò dla costituzion. Do na viera zevila ova la RSFS Russa metù su l'Union Sovietica adum cun trëi autra republiches. L stat ie pona jit tres na perioda de industrialisazion asvelta che à custà la vita de milions de persones. L'Union Sovietica fova stata determinënta te la Segonda Viera Mundiela y ne'n fova unida ora coche na superputënza y l rival di Stac Unii ntan la Viera Frëida. L tëmp Sovietich ova purtà pro n valgun di svilups tecnologics plu mpurtanc dl 20ejim secul sciche l prim satelit fat dala persona y la prima persona che fova juleda su tl spazium.
Do la desfata de l'Union Sovietica tl 1991 se ova la RSFS Russa dat l'inuem de Federazion Russa. Do na crisa costituzionela tl 1993 oven metù su na nueva costituzion y la Ruscia ie da ilò incà deventeda na republica federela semi-presidenziela. Dal 2000 incà à Vladimir Putin duminà l sistem pulitich de la Ruscia y la democrazia à perdù valor, jan zeruch te n stat cun aspec autoriteres.
L'economia de la Ruscia ie la 11ejima majera al mond ncont de PIB numinel y la sesta majera ncont de PIB a valivanza dl pudëi de compra. L ie n stat nutleèr y à la majera resserves de ermes nutleères al mond cun la cuarta majera spëisa per l militer. La Ruscia à la majera ressorses minereles y energetiches al mond y ie un di majeri produzënc de petruele y gas naturel. La ie n cumëmber permanënt dl Cunsëi de Segurëza de la Nazions Unides, n cumëmber dl G20, dl SCO, BRICS, APEC, OSCE y WTO. La Ruscia à 30 sic de l'arpejon mundiela de l'UNESCO. La ie nce l fundadëur y cumëmber prinzipel de organisazions post-sovietiches sciche la CIS, l'OTCS y la UEE.

L grandiscimo raion de la Ruscia se destira ora dal est de l'Europa al nord y l est de l'Asia.^[12] La à la cuarta costa plu longia cun 37.653 km de costa. La Ruscia ie danter 41° y 82° de larghëza a nord y danter la lunghëza de 19° a est y 169° a vest, che ie na destenduda de ntëur a 9000 km da vest a est y danter 2500 y 4000 km da nord a sud. La spersa de la Ruscia ie la medemda de chëla de Pluton.^[13]

la Ruscia ie un de mé trëi stac al mond che cunfina cun trëi ozeans.^[12] La Ruscia à plu de 100 000 ruves y una de la majera ressorses de ega al mond, cun n chert de l'ega frëscia al mond.^[14] L lech Baikal ie l majer y l plu cunesciù di lec te la Ruscia y l ie l lech plu sot, plu tler y plu vedl al mond.^[15] I lec de Ladoga y Onega tl nord-vest de la Ruscia toca pra i majeri lec de l'Europa.^[12] La Volga tl vest de la Ruscia vën udù coche l ruf naziunel y ie l ruf plu lonch de l'Europa. I ruves te la Siberia Ob, Ienisei, Lena y Amur toca pra i majeri ruves al mond.^[16]

La grandëza de la Ruscia y l fat che gran pertes di raions ie dalonc dal mer fej che l tlima duminant ie n tlima tume cuntinentel.^[17] Autra sortes de tlima dal te la tundra y tl sud-vest. Gran pert dl nord de la Ruscia y la Siberia à n tlima subartich cun invierns estremamënter frëic (dantalduc te la Sakha, ulache n à muserà la temperatura de −71,2 °C).^[18]

Te gran pert de la Ruscia dal mé doi sajons: inviern y instà. N valgun raions tl Krai de Krasnodar sul Mer Fosch, dantaldut la zità de Soci, à n tlima subtropichel cun n inviern tiebe y scialdi tume.^[17] Te gran pertes de la Siberia ie l'inviern scialdi plu sut de l'instà, ntant sce tl rest di raions ie la prezipitazions plu valives ntan l'ann. N valgun raions ulache fina l Volga y ntëur al Mer Caspich, per ejëmpl tl Oblast de Astrahan, à n tlima semi-arid o mez-sëch.^[19]

I slavs de l'est ova furmà na grupa destinta te l'Europa danter l terzo y utaf secul d.C. L stat medievel dl Rus' de Kiev fova unit su tl 9ejim secul. Tl 988 ovel azetà l Cristianejim Ortodos dal Mper Bizantin. Do che l Rus' de Kiev fova tumà adalerch fova unic su n grum de pitli prinzipac, danter chisc l Gran Ducat de Moscau y Vladimir-Susdal, la cuna de la Ruscia. Tl 1547 se ova Ivan l Spaventëus detlarà Zar y furmà l Zarat de la Ruscia. Nfin al 18ejim secul se ova la Ruscia slargia ora dassënn tres cuncuista, anescion y esplorazion y se ova svilupà dal Zarat de la Ruscia al Mper Rus, l terzo majer mper te la storia. La monarchia fova stata tëuta ju do la Revoluzion Russa tl 1917 y la RSFS Russa fova deventà l prim stat al mond sozialist aldò dla costituzion. Do na viera zevila ova la RSFS Russa metù su l'Union Sovietica adum cun trëi autra republiches. L stat ie pona jit tres na perioda de industrialisazion asvelta che à custà la vita de milions de persones. L'Union Sovietica fova stata determinënta te la Segonda Viera Mundiela y ne'n fova unida ora coche na superputënza y l rival di Stac Unii ntan la Viera Frëida. L tëmp Sovietich ova purtà pro n valgun di svilups tecnologics plu mpurtanc dl 20ejim secul sciche l prim satelit fat dala persona y la prima persona che fova juleda su tl spazium.
Do la desfata de l'Union Sovietica tl 1991 se ova la RSFS Russa dat l'inuem de Federazion Russa. Do na crisa costituzionela tl 1993 oven metù su na nueva costituzion y la Ruscia ie da ilò incà deventeda na republica federela semi-presidenziela. Dal 2000 incà à Vladimir Putin duminà l sistem pulitich de la Ruscia y la democrazia à perdù valor, jan zeruch te n stat cun aspec autoriteres.

La Ruscia à n'economia mescededa danter marcià liede y cuntrol statel, cun grandiscima ressorses minereles, dantaldut petruele y gas naturel. Tl 2017 fajova l setor de servijes ora l 62% dl PIB, l setor de l'industria l 32% y l setor de agricultura l 5%. L livel de dejocupazion te la Ruscia ie generalmënter bas, ntëur ai 4%.

Liej de plu tl articul: Partida de la Ruscia

La Ruscia ie na federazion che dal 2014 incà ie metuda adum da 85 sogec federei. De chisc ie 46 n oblast (rus: область), 22 na republica (rus:: республика), 9 n krai (rus:: край), 4 n okrug autonom (rus:: автономный округ), 3 ziteies federeles (rus:: город федерального значения) y 1 n oblast autonom (rus:: автономная область).

Uni soget federel de la Ruscia toca pra una de chësta sortes:

Liej de plu tl articul: Lista de la majera ziteies te la Ruscia

La majera zità de la Ruscia ie Moscau, che ova tl 2021 na populazion chemunela de 12 655 050, plu dl doppel de la segonda majera zità San Petersburg cun 5 384 342. Deguna autra zità ruva sëura 2 milions de abitanc.
La 16 majera ziteies de la Ruscia ova tl 2010 adum na population de belau 36 milions de persones, che ie zirca l 25% de la populazion de la Ruscia. Chëstes ie:

Posizion	Zità	Inuem rus	Soget Federel	Raion Federel	Populazion		Mudazion
					Stima dl 2021[20]	Cumpededa dl 2010[21]
1	Moscau	Москва	Moscau (zità federela)	Zentrel	12 655 050	11 503 501	+10,01%
2	San Petersburg	Санкт-Петербург	San Petersburg (zità federela)	Nord-vest	5 384 342	4 879 566	+10,34%
3	Novosibirsk	Новосибирск	Oblast de Novosibirsk	Siberia	1 620 162	1 473 754	+9,93%
4	Iekaterinburg	Екатеринбург	Oblast de Sverdlovsk	Ural	1 495 066	1 349 772	+10,76%
5	Kasan	Казань	Republica de Tatarstan	Volga	1 257 341	1 143 535	+9,95%
6	Nijni Novgorod	Нижний Новгород	Oblast de Nijni Novgorod	Volga	1 244 254	1 250 619	−0,51%
7	Celiabinsk	Челябинск	Oblast de Celiabinsk	Ural	1 187 960	1 130 132	+5,12%
8	Samara	Самара	Oblast de Samara	Volga	1 144 759	1 164 685	−1,71%
9	Omsk	Омск	Oblast de Omsk	Siberia	1 139 897	1 154 119	−1,23%
10	Rostov sul Don	Ростов-на-Дону	Oblast de Rostov	Sud	1 137 704	1 089 261	+4,45%
11	Ufa	Уфа	Republica de Basckortostan	Volga	1 125 933	1 062 319	+5,99%
12	Krasnoiarsk	Красноярск	Krai de Krasnoiarsk	Siberia	1 092 851	973 826	+12,22%
13	Voronej	Воронеж	Oblast de Voronej	Zentrel	1 050 602	889 680	+18,09%
14	Perm	Пермь	Krai de Perm	Volga	1 049 199	991 162	+5,86%
15	Volgograd	Волгоград	Oblast de Volgograd	Sud	1 004 763	1 021 215	−1,61%
16	Krasnodar	Краснодар	Krai de Krasnodar	Sud	948 827	744 995	+27,36%

L'ëura de Moscau (MSK, rus: моско́вское вре́мя) ie la zona d'orar de la zità de Moscau, la capitela de la Ruscia. Dai 26 de utober 2014 incà curespuend chësta ëura dut l'ann a UTC+03:00.^[22] Scebën che la Ruscia à plu zones d'orar, vën l'ëura de Moscau adurveda te dut l stat coche l orar de la ferates y berches, ma nia de joleri. Nce tl radio vën anunzies suënz fates te l'ëura de Moscau. L'autra zones d'orar te la Ruscia vën suënz descrites in basa a l'ëura de Moscau mpede UTC. Per ejëmpl vëniel dit che la zità de Iakutsk, che ie te la zona d'orar UTC+09:00, ie a MSK+6.

1. ↑ ^{1,0 1,1} https://www.britannica.com/facts/Russia.
2. ↑ https://www.worldometers.info/world-population/russia-population/.
3. ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239.
4. ↑ Håvard Bækken (21 November 2018). Law and Power in Russia: Making Sense of Quasi-Legal Practices. Routledge. pp. 64–. ISBN 978-1-351-33535-5.
5. ↑ "Russia – The World Factbook". The World Factbook. Central Intelligence Agency. Trat ite ai 4 March 2022.
6. ↑ Central Intelligence Agency (25 May 2021). The CIA World Factbook 2021-2022. Simon and Schuster. ISBN 978-1-5107-6382-1.
7. ↑ Shinichiro Tabata, ed. (17 December 2014). Eurasia's Regional Powers Compared - China, India, Russia. Routledge. p. 74. ISBN 978-1-317-66787-2.
8. ↑ Saul Bernard Cohen (2014). Geopolitics: The Geography of International Relations (3 ed.). Rowman & Littlefield. p. 217. ISBN 978-1-4422-2351-6. OCLC 1020486977.
9. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD.
10. ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI.
11. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.
12. ↑ ^{12,0 12,1 12,2} "Russia". National Geographic Kids. 21 March 2014. Trat ite ai 26 May 2021.
13. ↑ Clark, Stuart (28 July 2015). "Pluto: ten things we now know about the dwarf planet". The Guardian. Trat ite ai 20 June 2021.
14. ↑ Glenn E. Curtis, ed. (1998). "Topography and Drainage". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Trat ite ai 8 July 2021.
15. ↑ "Lake Baikal—A Touchstone for Global Change and Rift Studies". United States Geological Survey. Trat ite ai 26 December 2007.
16. ↑ "Russia's Largest Rivers From the Amur to the Volga". The Moscow Times. 15 May 2019. Trat ite ai 26 May 2021.
17. ↑ ^{17,0 17,1} Glenn E. Curtis, ed. (1998). "Climate". Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress. Trat ite ai 10 July 2021.
18. ↑ "Russia". The Arctic Institute – Center for Circumpolar Security Studies. Trat ite ai 27 June 2021.
19. ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 October 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. ISSN 2052-4463. PMC 6207062. PMID 30375988.
20. ↑ "Russia". Citypopulation.de. Trat ite ai 19 May 2021.
21. ↑ Russian Federal State Statistics Service (2011). Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1 [2010 All-Russian Population Census, vol. 1]. Всероссийская перепись населения 2010 года [2010 All-Russia Population Census] (per Russian). Federal State Statistics Service.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
22. ↑ "Russia Turns Clocks Back to 'Winter' Time, during British summer time however Moscow time is only 2 hours ahead of the UK and 3 in the winter". RIA Novosti. 26 October 2014. Trat ite ai 27 October 2014.