Esparta

Esparta
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Roïnas del teatre antic d'Esparta
Caracteristicas
Region:	Peloponès
Epòca:	Antiquitat
Dirigent:	Leonidas Ièr
Dinastia:	agiadas, euripontidas
Ciutats filhas:	Tarenta

Esparta (en grèc ancian: Σπάρτη Spártē, en dorian: Σπάρτα / Spárta) ò Lacedemònia (Λακεδαίμων Lakedaímōn) es una vila antica de Grècia situada en Peloponès lòng dau riu Eurotes. Amb Atenas e Tebas, faguèt partida dei ciutats-estats grègas pus poderosas e aguèt un ròtle major dins l'istòria de la region gràcias a son organizacion militarista.

D'efiech, Esparta èra caracterizada per de lèis relativament originalas que plaçavan l'entraïnament militar au centre de l'activitat jornadiera de sei ciutadans. Ansin, maugrat una demografia limitada, la vila foguèt lòngtemps la premiera poissança terrèstra grèga. Après una lònga guèrra còntra Atenas de 431 avC a 404 avC, venguèt la premiera ciutat-estat de la region fins a sa desfacha de Leuctra còntra Tebas en 371 avC. Après aquela revirada, son prestigi li permetèt de mantenir son independéncia. Pasmens, comencèt de declinar en causa d'una crisi sociala prefonda que menèt a una demenicion dau nombre de ciutadans e donc a una reduccion de sa fòrça militara. Divèrsei reformators assaièron sensa succès de restaurar sa poissança a la fin dau sègle III avC e au començament dau sègle II avC. Finalament, la vila foguèt somesa per Roma que li laissèt una autonòmia fòrça importanta. Destrucha per leis invasions barbaras e de tèrratrems, Esparta foguèt abandonada dins lo corrent de l'Edat Mejana au profiech de Mistra.

Avans lo Periòde Classic, l'istòria d'Esparta es fòrça mau coneguda en causa de la manca de documents escrichs^[1]. Pasmens, lo poblament dei ribas d'Eurotes sembla relativament ancian. Leis arqueològs i an descubèrt 21 sites aquèus datant de 2 000 a 1 500 avC^[2]. L'afondrament de la civilizacion micenèa au sègle XII avC trevirèt la region amb l'installacion de Dorians. Aqueu pòble i fondèt de vilatges e, a la fin dau sègle IX avC, quatre d'entre elei s'assemblèron per fondar Esparta.

La ciutat novèla estabilizèt seis institucions e sei lèis durant lo periòde dau legislator, mai ò mens legendari, Licurg (fin dau sègle IX - començament dau sègle VIII avC). D'inspiracion aristocratica^[3], metèt en plaça un estat oligarquic, austèr e autarquic. Lo poder èra tengut per dos rèis, per un conseu d'ancians (la gerúsia) e per cinc efòras elegits per l'assemblada. A sa basa, se trobava un còrs civic de 9 000 ciutadans (leis homoioi^[4]). En mai d'aquò, lei tèrras espartencas foguèron devesidas per formar 9 000 lòts distribuits entre lei ciutadans^[5]. Esplechats per d'esclaus ò per d'Ilotas, permetián teoricament d'assegurar un revengut sufisent a cada ciutadan per viure e per se concentrar sus l'entraïnament militar que venguèt l'activitat civica per excelléncia. Ansin, Esparta desvolopèt rapidament una armada eficaça que foguèt considerada coma la premiera dau mond grèc.

Durant lei sègles VIII e VII avC, Esparta menèt plusors guèrras que li permetèron de venir la premiera poissança de Peloponés. En particular, ocupèt Lacònia e obtenguèt un accès a la mar a Gítion. Pasmens, sa conquista pus importanta foguèt aquela de Messenia que sa populacion foguèt asservida. Lei vencuts formèron leis Ilotas, una populacion de sèrvs formant la màger part de la man d'òbra agricòla necessària au foncionament deis institucions espartencas^[6].

Esparta participèt gaire au movement de colonizacion grèga en Mediterranèa. Foguèt pasmens a l'origina de la fondacion de Tarenta (Taras) vèrs 700 avC. Dins lo corrent dau sègle VII avC, la vila venguèt un centre intellectuau e culturau important reputat per sa poesia (Alcman, Tirteu, Terpandre), sa dança, sa musica, son cant corau, sa terralha e sa metallurgia dau bronze. Dins aquò, la vila venguèt tanben pauc a pauc un bastion dau conservatisme e refusèt tota evolucion dau sistèma de Licurg^[7]. D'efiech, après son expansion, Esparta deviá gerir un territòri relativament per una ciutat-estat grèga. En particular, la menaça d'una revòuta deis Ilotes ò dei ciutadans dei vilas somesas venguèt lo centre de sa politica, çò qu'entraïnèt un enreddiment de la societat espartenca. De lèis estrictas foguèron adoptadas per defugir una insureccion e Esparta comencèt de sostenir totei lei regimes aristocratics ò oligarquics grècs^[8].

Esparta establiguèt pauc a pauc una politica d'aliança amb leis autrei ciutats dorianas de Peloponès. Aqueu sistèma foguèt a l'origina de la Liga de Peloponès que gropava la màger part dei ciutats-estats de la region. Gràcias a sa poissança militara, Esparta i tenguèt un ròtle preeminent. Pasmens, en 464 avC, la ciutat foguèt destrucha per un tèrratrem. La catastròfa entraïnèt una revòuta deis Ilotas que foguèt reprimida en 454 avC après un conflicte lòng e saunós^[9].

Esparta participèt pas a la Premiera Guèrra Medica en 490 avC^[10]. En revènge, aguèt un ròtle decisiu durant lo segond conflicte còntra Pèrsia en 480-479 avC. D'efiech, la resisténcia e lo sacrifici dau rèi Leonidàs e de sei 300 soudats a la batalha dei Termopilas donèron un prestigi durable a la ciutat^[11]. De mai, leis Espartencs assegurèron lo comandament dei fòrças grègas unidas que rebutèron definitivament lei Pèrsas de Grècia a la batalha de Platèa. Pasmens, aquelei succès poguèron pas eclipsar lei victòrias d'Atenas. Ansin, après lei Guèrras Medicas, Esparta conoguèt un periòde isolacionista centrada sus la proteccion de seis interès en Peloponés onte deguèt se defendre còntra leis ambicions de Tegèa, d'Elis e sustot d'Argòs (qu'èra sostenguda per leis Atenencs).

A partir de la segonda mitat dau sègle V avC, l'imperialisme atenenc comencèt de menaçar seriosament lei regims oligarquics de Peloponés e lei ciutats rivalas d'Atenas (coma Corint). En 431 avC, possada per seis aliats, Esparta intrèt donc en guèrra còntra Atenas per defendre lei « libertats » dei ciutats-estats grègas. Incapabla de faciar l'armada espartenca, Atenas utilizèt sei barris per se protegir deis incursions de seis adversaris e organizèt d'atacas maritimas per secutar dirèctament lo territòri de sa rivala. En 425 avC, obtenguèt un succès resclantissent sus l'illa d'Esfacteria onte, per lo premier còp de l'istòria, de soudats espartencs vencuts capitulèron sus lo prat batalhier. Pasmens, l'annada seguenta, lo generau Brasidas capitèt de restablir la situacion amb la presa de la vila portuària d'Amfipòlis^[12]. Afeblits, lei dos camps preferiguèron alora negociar e signar una patz en 421 avC.

Dins aquò, aqueu tractat permetèt pas de restablir la patz en Grècia car plusors enemics d'Atenas contunièron la guèrra. Puei, en 415 avC, leis Atenencs ataquèron Siracusa que demandèt e obtenguèt l'ajuda de Lacedemònia. L'expedicion atenenca s'acabèt per un desastre militar amb la mòrt ò la captura de 40 000 òmes. Puei, en 412 avC, Esparta concluguèt una aliança amb Pèrsia que li permetèt d'obtenir de naviris e de sòus per bastir una flòta. Aquò li permetèt ansin d'atacar l'empèri maritim d'Atenas. En 405 avC, capitèt de destrurre la flòta atenenca a la batalha d'Aegospotami e d'establir un sètge vertadier de sa rivala que capitulèt un an pus tard.

Après sa victòria còntra Atenas, Esparta establiguèt son egemonia sus l'ensemble de Grècia. Pasmens, aqueu periòde durèt gaire car la ciutat deviá totjorn concentrar son atencion sus lei menaças de revòuta intèrna. De mai, èra dependenta de l'ajuda financiera de Pèrsia. Sa dominacion foguèt donc contestada tre 395 avC per una coalicion gropant Atenas, Tebas, Corint e Argòs. Vencuda sus mar per leis Atenencs, leis Espartencs foguèron venceires sus tèrra e lo conflicte s'acabèt en 386 avC amb un arbitratge pèrsa (patz d'Antalcidas) que preservèt l'egemonia espartenca.

Reconeguda coma arbitre dei libertats dau mond grèc per aqueu tractat, Esparta aprofichèt aquel estatut per establir de govèrns oligarquics dins mai d'una ciutat. En particular, en 382 avC, Tebas foguèt ocupada per suspresa per un grop de soudats espartencs. Tres ans pus tard, la vila se revoutèt sota la direccion dau generau Epaminondas. Bòn tactician, lo cap teban esquichèt l'armada espartenca a la batalha de Leuctra en 371 avC. 400 homoioi (sus un totau de 1 200 a 2 000) i foguèron tuats e Esparta perdiguèt son egemonia. Puei, lei Tebans pilhèron una partida de Lacònia, liberèron Messenia e establiguèron de fortalesas (coma Megalopolis) per isolar son adversari dins lo sud de Peloponés. Nòu ans après aqueu desastre, la batalha saunosa de Mantinèa agravèt aquela situacion en despiech de la mòrt d'Epaminondas tuat per de soudats espartencs.

Après lei desfachas còntra Tebas, Esparta limitèt seis ambicions a la reconquista de Lacònia e assaièt de reformar son sistèma politic. D'efiech, la populacion deis homoioi èra venguda fòrça reducha e lei richessas èran concentradas entre lei mans d'un grop encara pus limitat de ciutadans. Afeblida, la ciutat poguèt donc pas s'opausar a l'ascension de Macedònia. Pasmens, son prestigi èra encara fòrça important e ni Felip II ni Alexandre lo Grand l'ataquèron.

Lo rèi Agis III aprofichèt aquela situacion e la mobilizacion dei fòrças macedonianas en Asia per assair de restaurar la poissança espartenca. En 333 avC, ocupèt Creta que venguèt una fònt de mercenaris per la vila fins au sègle II avC. Puei, ataquèt Megalopolis. Pasmens, lo generau macedonian Antipaper reagiguèt rapidament e infligiguèt una desfacha importanta ais Espartencs e a seis aliats. Agis III moriguèt sus lo prat batalhier e Esparta foguèt obligada de jónher la Liga de Corint, una aliança de ciutats-estats sota dominacion macedoniana.

En despiech de sa desfacha, Esparta acceptèt pas la dominacion macedoniana. Per aquò, divèrsei reformators assaièron de restaurar sei lèis ancianas ò de lei modernizar. Lo premier foguèt lo rèi Agis IV (244-241 avC). Prepausèt de devesir lo territòri civic d'Esparta entre 4 500 lòts per tornar crear la classa dei homoioi. Pasmens, se turtèt ais interès dei proprietaris terrencs e foguèt arrestat e executat per seis adversaris.

Instrugut per aquela revirada, lo rèi Cleomenes III (235-222 avC) adoptèt un biais pus autoritari per impausar de reformas. Suprimiguèt leis efòras e exilièt plusors gerontas. Puei, restaurèt lo sistèma de Licurg (enebiment de l'òci e dau luxe), donèt de tèrras a 4 000 Perioikoi per tornar crear de homoioi e modernizèt l'equipament dei soudats espartencs. Aquò li permetèt de tornar dotar la ciutat d'una armada poderosa, çò qu'èra vengut necessari per resistir ais ambicions de la Liga Aquèa, dirigida per Aratos, que voliá unificar Peloponés a son profiech. Cleomenes III ganhèt ansin plusors batalhas (presa de Corint e d'Argòs) mai son adversari demandèt finalament l'ajuda dei Macedonians. En despiech d'un succès important (la destruccion de Megalopolis en 223 avC), Cleomenes III foguèt batut a la batalha de Sellasia en 222 avC e obligat de s'exiliar. Lei venceires restabliguèron l'òrdre sociau anterior a sei reformas.

Après la desfacha de Sellasia, la darriera temptativa de redreiçar la poissança espartenca foguèt l'òbra de Nabis (207-192 avC). Rèi usurpator, aboliguèt la dobla monarquia tradicionala e creèt un còrs civic de 6 000 ciutadans. Puei, menèt un jòc diplomatic complèx entre Romans e Macedonians qu'èran a s'afrontar per lo contraròtle de Grècia. En 197 avC, Felip V li fisèt ansin la garda d'Argòs e Nabis se raprochèt alora dei Romans per gardar la vila. Pasmens, Roma refusèt de reconóisser l'annexion e, après una brèva guèrra, Esparta deguèt abandonar Argòs e la màger part de son territòri (compres lo pòrt de Gition). Puei, Nabis foguèt assassinat tres ans pus tard per seis aliats etolians.

Après la mòrt de Nabis, Esparta foguèt integrada per fòrça dins la Liga Aquèa e conoguèt un lòng periòde d'instabilitat que durèt fins a 180 avC. En 148 avC, la vila assaièt de se liberar mai foguèt vencuda e ocupada per leis Aquèus. Pasmens, aquò entraïnèt una intervencion dau Senat Roman qu'ordonèt ais Aquèus d'abandonar Esparta e Corint. Après lo refús d'aquel ultimatum, leis Aquèus foguèron vencuts per lei legions e Esparta oficialament liberada en 146 avC. Pasmens, dins lei fachs, la vila perdiguèt tota importància car lei venceires li rendèron pas son territòri ancian.

D'ara endavant totalament enceuclada per l'Empèri Roman, Esparta gardèt una independéncia nominala que dispareguèt pauc a pauc per èsser remplaçada per una autonòmia au sen de l'Empèri^[13]. La vila venguèt alora un centre toristic per lei Romans e se concentrèt sus sa particularitat, l'educacion espartenca. Aquò entraïnèt l'emergéncia de rituaus violents e espectaclós que necessitèron la construccion d'un important amfiteatre per acueilhir totei lei visitaires. Aqueu torisme antic durèt fins au sègle IV apC.

Pilhada un premier còp en 267 per lei Heruls, la vila foguèt destrucha en 375 per un tèrratrem avans de subir una novèla invasion en 396 de part dei Visigòts.

Après la fin de l'Antiquitat, Esparta demorèt un centre demografic relativament important au sud-èst de Peloponés. Patiguèt deis invasions eslavas mai lei Bizantins la repoblèron. En 1204, foguèt presa per lei Francs de la Quatrena Crosada que bastiguèron en 1249 la fortalesa de Mistra a quauquei quilomètres de la vila. Esparta foguèt alora rapidament abandonada per seis abitants.

En 1834, après l'independéncia de Grècia, una vila foguèt fondada a l'emplaçament d'Esparta. Prenguèt lo nom de la ciutat antica e sa populacion èra de 15 828 abitants en 2001.

La populacion espartenca èra devesida entre tres classas principalas qu'èran lei ciutadans (dichs homoioi), lei ciutadans dei ciutats somesas a Esparta (lei perioikoi) e leis Ilotas. Lo premier grop teniá lo poder politic e deviá menar una vida austèra e centrada sus leis activitats militaras. Per ne'n far partida, quatre condicions èran necessàrias : èsser lo fiu d'un ciutadan espartenc e de la filha d'un ciutadan espartenc, aver seguit l'educacion espartenca, participar ai repàs collectius e i pagar son escòt (gràcias a l'esplecha de son lòt de tèrra dich kleros). Lei homoioi èran gaire nombrós. Licurg aviá solament previst 9 000 kleros dins sa constitucion e lo nombre de homoioi demeniguèt pauc a pauc per agantar solament quauquei centenaus après lei pèrdas dei batalhas de Leuctra e de Mantinèa.

Lei perioikoi vivián segon lei lèis de sei ciutats. Podián tenir de tèrras e faire partida de l'armada espartenca. En revènge, podián pas participar ai decisions de l'assemblada ni venir magistrat. Leis efòras podián tanben lei condamnar a mòrt sensa l'acòrd dei gerontas. Per lo rèsta, l'organizacion politica e sociala d'aquelei ciutadans es mau coneguda mai semblan aver lo drech gerir leis afaires de sa ciutat.

Leis Ilotas èran una classa de sèrvs destinats a servir lei ciutadans espartencs. Fòrça nombrós (entre 150 000 e 200 000 a l'apogèu de la ciutat), èran considerats coma una menaça constanta per leis Espartencs. Divèrsei lèis èran destinadas a leis avilir ò a lei terrorisar. Pasmens, de biais d'afranquiment existián e èran regularament utilizats, principalament au profiech d'Ilotas aguent participat a d'expedicions militaras. L'estatut deis Ilotes afranquits, dichs Neodamodes, èra similar a aqueu dei Perioikoi.

En fòra d'aquelei tres categorias principalas, i avián d'autrei grops sociaus coma lei ciutadans aguent perdut son estatut en causa de sa pauretat ò lei ciutadans mespresats en causa d'un acte de coarditge sus lo prat batalhier (lei tresantes). Dos grops mau coneguts – lei mothakes e lei mothônes – son tanben mencionats dins certanei tèxtes. Semblan faire partida deis Ilotas mai son estatut precís es pauc clar, especialament per lei mothakes qu'avián probablament una educacion militara similara a aquela dei homoioi.

Lo sistèma politic espartenc èra basat sus quatre institucions principalas qu'èran l'assemblada, lei rèis, la gerúsia e leis efòras :

• l'assemblada èra formada per lo recampament dei ciutadans espartencs e èra reünida d'un biais regular. Elegissiá lei gerontas e leis efòras e votava lei lèis somesas per la gerúsia ò leis emendaments prepausats per leis efòras. Pasmens, lei ciutadans avián pas lo drech de discutir lei projèctes de lèi e la gerúsia podiá pas faire cas dei decisions de l'assemblada. Lei vòtas e leis eleccions èran generalament per aclamacion^[14].
• lei rèis, après lei reformas de Licurg, avián sustot un ròtle militar e religiós. En particular, un rèi en campanha èra lo cap suprèm de son armada.
• la gerúsia èra un conseu format de 28 òmes de mai de 60 ans, elegits a vida per l'assemblada, e dei dos rèis. Cada ciutadan podiá se presentar ais eleccions per venir geronta mai la chausida èra generalament facha au sen dei familhas pus importantas. La gerúsia aviá l'iniciativa dei lèis, podiá pas faire cas dei vòtes dei ciutadans e formava lo tribunau suprèm d'Esparta en carga dei crimes^[15]. Reünits amb leis efòras, lei gerontas podián jutjar lei rèis.
• leis efòras èran un grop de cinc ciutadans elegits per l'assemblada per una durada d'un an. Son ròtle principau èra de susvelhar lei rèis e lei ciutadans per assegurar lo respècte dei tradicions. Podián donar d'emendas ai ciutadans, prononciar de penas de preson e ordonar l'execucion deis Ilotas sensa jutjament. Èran pereu encargats deis afaires estrangiers, de la mobilizacion de l'armada e podián adoptar de mesuras d'urgéncia sensa consultar leis autrei caps de la ciutat. Generalament chausits entre lei ciutadans paures, tenián un ròtle major dins lo mantenement de l'egalitarisme espartenc. Un efòra èra pas reeligible.

L'armada espartenca èra un element fòrça important de la ciutat e totei lei ciutadans ne'n fasián partida de 20 a 60 ans. Coma la màger part deis autrei ciutats-estats grègas, Esparta se concentrava sus l'infantariá pesuca e cada ciutadan èra oplita. De ciutadans dei vilas dau territòri espartenc e d'Ilotas podián tanben servir coma oplitas au sen de l'armada. La disciplina èra la basa de l'entraïnament per assegurar la coësion de la falanja sus lo prat batalhier. En particular, la mòrt au combat èra fòrça valorada au sen de la ciutat e lei ciutadans tuats sus lo prat batalhier avián drech a una tomba que portava son nom (çò qu'èra pas lo cas dei ciutadans defuntats de mòrt naturala).

Dins lo corrent dau sègle V avC, l'armada espartenca creèt tanben d'unitats leugieras per completar sa falanja ò per cumplir de missions d'auxiliars. Generalament formadas per lei ciutadans d'autrei ciutats ò per d'Ilotas, permetián de secutar lei tropas enemigas. Durant la Guèrra de Peloponès e la Guèrra de Corint, Esparta desvolopèt pereu una flòta de guèrra dirigida per de navarcas elegits per un an.

L'educacion espartenca èra destinada ai ciutadans de la vila e a quauquei grops sociaus mau coneguts coma lei mothakes. Èra obligatòria, collectiva e organizada per la ciutat. Èra destinada a formar de soudats capables de protegir la ciutat e èra reputada dura. Pasmens, es fòrça mau coneguda car lei testimoniatges son rars, especialament aquelei regardant l'educacion durant lo Periòde Classic. Particularitat espartenca, existiá un sistèma educatiu per lei filhas basada sus un important entraïnament esportiu, militar (per assegurar una descendéncia vigorosa) e religiós (musica e dança).

Per assegurar lo bòn foncionament deis institucions e lo renovelament de l'armada, lei fremas espartencas dispausavan de drechs fòrça importants a respècte deis autrei fremas de l'Antiquitat. Ansin, a la naissença e durant l'enfança, èran corrèctament norridas e recebián una educacion avançada amb l'aprendissatge de l'escritura e de la comptabilitat. Lo maridatge — per raubament segon una tradicion arcaïca^[16] — aviá generalament luòc entre 18 e 20 ans amb un òme aguent un temps similar.

En causa dau mòde de vida collectiu deis òmes, la vida conjugala èra limitada e lei fremas èran donc en carga de la gestion dei bens dau pareu. Per aquò, podián se desplaçar liurament en fòra de l'ostau ò parlar publicament amb d'autreis òmes. Amb l'acòrdi de son marit, podián tanben aver de relacions sexualas amb d'autreis òmes (especialament per aver d'enfants pus fòrts). En cas de relacions marridas amb son marit, lei fremas espartencas podián divorciar sensa crenhença de perdre sei revenguts ò sei bens. Enfin, avián lo drech de tenir personalament de proprietats. Ansin, a la fin dau Periòde Classic, 35 % dei tèrras èran tengudas per de fremas^[17].

En causa de son mòde de vida austèr, Esparta negligiguèt l'arquitectura. Segon l'istorian atenenc Tucidides, la vila teniá pas de monuments ò de temples importants. Pasmens, en fòra de la ciutat, se pòu citar lo santuari d'Artèmis Orthia qu'èra lo complèx religiós pus important dau territòri de Lacedemònia. Bastit entre lei sègles IX e VIII avC, foguèt agrandit vèrs 570 avC per lei rèis Leon e Agasiclès. Durant lo periòde roman, de trabalhs de restauracion se debanèron au sègle II apC e un amfiteatre foguèt bastit au sègle III aC per acuelhir lei visitaires dei ceremònias espartencas.

L'escultura espartenca es mau coneguda e sembla de qualitat febla a respècte deis autrei regions grègas. La terralha aguèt mai de succès, especialament durant lo sègle VI avC. N'existís dos tipes diferents. Lo Laconian I es un estile geometric dau sègle VII avC caracterizat per una alternància de carrats e de ponchs negres ò de renguieras de granadas. Lo decòr figuratiu èra quasi unicament compausat de lions. Lo Laconian II introduguèt la figura negra e èra sustot destinat a l'exportacion (principalament vèrs Tarenta). Lo decòr venguèt alora pus variat amb de representacions de satiras, de scenas de la guèrra de Tròia ò dau mite d'Eracles. Pasmens, aquela produccion s'arrestèt vèrs 530 avC en causa dau desvolopament de la terralha de vernís negre.

Tre la fin dau sègle VII avC, Esparta èra un centre literari important amb de poètas coma Tirtèu, Alcman, Terpandre, Thalétas ò Timotèu de Milet. La vila èra tanben un centre intellectuau marcat per lei trabalhs de filosòfs coma Quilon e Mison que fasián partida dei Sèt Savis de Grècia. Enfin, leis Espartencs donavan una certana importància ai formas tradicionalas de cant e de musica.

• (en) Paul Cartledge, Spartan Reflections, University of California, 2001.
• (en) Paul Cartledge e Anthony Spawforth, Hellenistic and Roman Sparta : A Tale of Two Cities, Routledge, 2003.
• (fr) Jean Ducat, Les Hilotes, De Boccard, coll. « Bulletin de correspondance hellénique », 1990.
• (fr) Edmond Lévy, Sparte : histoire politique et sociale jusqu’à la conquête romaine, Seuil, coll. « Points Histoire », 2003.