Vaayirasii

Vaayirasiin ykn Dhorsuunkii micirjitiiwwan daddarsoo dhukkubaa baayyee xixiqqoo  ta'aniifi bifa jireenyaa kamiyyuu irraa adda ta'aniidha. Isaanis meeshaa dhaalmayaa kan of keessaa qaban yoo ta’u, kunis DNA ykn RNA ta’uu kan danda’u yoo ta’u, qola burqata burqola(capsid) jedhamutti marfameera. Vaayirasiin lubbu qabeeyyii irraa adda ta’ee caasaa of danda’ee jiraachuu fi walhormaataaf barbaachisu hin qabu. Kanafuu, lubbiyyoo keessummeessituu baay’achuu fi vaayirasii baay’ee uumuuf isaan barbaachisa.

Vaayirasiin bifaafi guddina adda addaa qaba. Gariin isaanii duqunquloota xixiqqoo fakkaatu, kaan immoo caalaatti dheeraa ykn walxaxaa taʼanii mulʼachuu dandaʼu. qolli pirootiinii alaa, burqola, meeshaa dhaalmayaa keessa jiru ni eega. Dhorsuunkiin tokko tokkos baqqaana alaa dabalataa kan qolayaa(envelope) jedhamu kan qaban yoo ta’u, kunis lubbiyyoo keessummeessituu isaan faalan irraa argatu.

Vaayirasiin tokko lubbiyyoo keessummeessituu mijaawaa yeroo argatu ofitti maxxanee meeshaa dhaalmayaa isaa lubbiyyoo sanatti naqa. Erga keessa seenee booda, meeshaan dhaalmayaa vaayirasichaa maashinoota lubbiyyoo kanaa fudhatee vaayirasii dabalataa akka oomishuuf qajeelfama kenna. Vaayirasoonni haaraa uumaman kun sana booda gara lubbiyyoo dabalataa faaluutti ce’uun marsaa kana itti fufuu danda’u.

Jechi Vaayirasii jedhuu jechaa afaan laatinii vīrus jedhu irraa kan dhufee yoota'uu suummii ykn suunkii jechuudha gama biraan immoo jechii Afaan Oromoo Dhorsuunkii jedhu jechoota lama irra kan dhufan yoo dhoortuu fi Suunkii yoota'uu dhoortuu jechuun micirijirtii ala ykn keessa qaama lubbu-qabeeyyii biroo irratti maxxanuun nyaata saamaa jiraatu dha. suunkii jechuun immoo suummii jechuudha.

vaayirasoonni meeshaa dhaalmayaa, caasaa fi mala baay’ina isaanii dabalatee amala adda addaa irratti hundaa’uun ramadamuu danda’u. Gosoonni vaayirasii beekamoo ta’an tokko tokko kanneen armaaan gadiitii:

1. Dhorsuunkii DNA: Dhorsuunkii kun DNA akka meeshaa dhaalmayaa isaaniitti of keessaa qabu. Fakkeenyonni Herpesviruses (herpes fidu), Adenoviruses (bacawwii(infection) sirna hargansuu wajjin walqabatee), fi Papillomaviruses (kormammuu fi cawwee tokko tokko waliin kan walqabatu) dha.
2. Dhorsuunkii RNA: Faallaa dhorsuunkii DNA, dhorsuunkoonni kun RNA akka meeshaa dhaalmayaa isaaniitti qabatu. Dhorsuunkiin RNA dabalataan akka armaan gadiitti qoodamu:
   1. Vaayirasii RNA Hidda Tokko: Fakkeenyonni vaayirasii  quufaa (Rhinovirus), vaayirasii Hepatitis A fi Vaayirasii Hir’ina madiinummaa namaa (HIV) ni argamu.
   2. Vaayirasii RNA Dachaa Dachaa: Fakkeenyonni tokko tokko Rotaviruses (dhukkuba garaachaa fidu) fi Reoviruses (infekshinii sirna hargansuu fi garaachaa wajjin walqabatu) dha.
3. Dhorsuunkiiwwan qolayyaa: Vaayirasoonni kun qolayyaa suuphana(lipid) alaa kan meembraanii seelii keessummeessituu irraa argamu qabu. Fakkeenyonni vaayirasii Infuleenzaa, HIV, fi vaayirasii Herpes simplex ni argamu.
4. Vaayirasoota Hin Haguugamne: Vaayirasoonni kun qolayyaa suuphana alaa kan hin qabnee fi sababoota naannoo caalaatti kan dandamatan. Fakkeenyonni Adenoviruses, Papillomaviruses, fi Noroviruses (infuleenzaa garaachaa fidu) ni argamu.
5. Retroviruses: Gosti vaayirasii RNA kun kan akka HIV inzaayimii riiversi tiraaniskiripteesii fayyadamuun seelii keessummeessituu keessa erga seenee booda jiinoomii RNA isaa gara DNAtti jijjiira. Sana booda DNAn kun DNA seelii keessummeessituu keessatti walitti makama.