Kalalangan

ING AMLAT AT ARTI NING POESIA, DALIT AT DRAMANG KAPAMPANGAN

Neng Joel Pabustan Mallari

Agpang kang R.Icban-Castro (1981), masakit na lang panintunan deng maliaring masabing literaturang Kapampangan na linto pa man baiu ing paniatang da ring Español. Liban namu karing matua pero alang malino idad ning pamagumpisa da ring basultu (kantang mikipaldak) at tumaila (o lalabay), bugtung ampong leyendu. Ing foksong a basultu kalupa ning O Caca, O Caca, minie yang idea na tutu neng malambat iti. Alimbaua, mababanggit la ring Aeta ning Kabundukang Zambales, nung iyagpang ya ketang kapanualan na minuna la taganang palak a menuknangan deng antimo ding Aeta king matuang lugal Kapampangan.

Deng mangatuang bage a mipaliaring bibie idea nung nanu lang literatura deng minunang mikalat at miusu king matuang lugal Kapampangan panualan da ring minunang talasulat na penyilab da la ring memaniakup a Español (lauen ya i Yuzon, A.M. 1932).

A. LITERATURANG POESIA

Deng minunang misionerung memaniatang keti Filipinas sasabian da ing pangamailig da ring minunang manuknangan keti Pilipinas king pamagdalit o pamagkanta da karing karelang matuang beluan at gelingan ketang paralang poesia o king Kapampangan iti deng ausan dang kauatasan o kudta at aliua pa. Deti mengasikap la karing kanta o dalit da kanita at makanian dalang karaniuang gagamitan deti potang antimo mamagse la king kalautan pati na potang magsaya la (Hernandez 2006).

Ana pin Hernandez (2006), ing pangailig da ring minunang manuknangan keti Pilipinas king pamanganta at o pamagdalit at aliua pa ing megsilbing paralan karing misionariu ania makanian da lang asulat la karing lokal a amanu da ring tau kanita deng Pasion, Dalit, at aliua pang porma, para mu aipakalat ing kabaluan ning kasalpantayanang Kristianu.

Deng Agustinu, pati na deng aliua pang order da ring kaparian, penigaralan dala deng miayaliuang salita da ring Pilipinu kanita, iti kayabe la deng poesia (o poema agpang kang Ocampo 2005), at aliua pang porma da ring pakabersung beluan at gelingan da ring tau kanita (Hernandez 2006). Mupin, dakal kareti mengapilit la namang mipalitan ba la mung mituki karetang piesang pangpisamban.

Agpang naman king pamangilala king poesiang Kapampangan, ing paring y Alvaro de Benavente (1700?) ketang kayang Arte, yamu ing sinubuk a pagaralan iti. Sinulat na king Arte na ing poesiang Kapampangan alia masiadung malagu o artistik, ania makanian mu naman kanung, ditak mu ing asabi na kaniti (Hernandez 1998, 2006). Binggit na keti ing pangapayak at manaiun nang pansin karing poesiang Kapampangan. Keti sinulat nala deng apansinan na king pamibalangkas da ring bersu, na ilapin deng pakatuki:

1. Ala lang pilming sukad a bilang deng silaba karing balang sukad (foot). 2. Ing metung karing ulaga ning pamagbersu ing pamaglaue king rima o pamitugma da ring tauling silaba da ring panialita, deti siuala (vowel) la man o konsonant. 3. Deng salitang mikidiptong a ay, ao lalauen la bilang siualang a, nung nu de tutugma o ririma deti.

Kabang deng salitang atin tiduang silaba na mayayagkas sabe, antimo ing Atiang, Sadia, Pudian, at aliua pa, misan magagamit la king paralan ning pamagbersu (Dizon 2004; Hernandez 1998 at 2006).

Matuang Poesiang Kapampangan

Y Benavente (1700?) asulat na naman na ing Amanung Sisuan atin yang aduang uri ning peosia: Ing Marungay [Manungay?] at ing Dalit. Itang mumuna dramatik ya kanu at kakanta ya kabang mamagse la o atin pamikasaya. Ing metung keti yang magkanta kabang deng dakal ilang makibat ketang estribillo o refrain. Ing pakibat a iti ala yang pilming bilang da ring silaba, kabang ing Marungay miki-anam neman.

Ing Dalit yang lultong mas malalam at atin neman pitung silaba, o atlung sukad (three feet) at caesura.

Deng aduang areti, ali lang tutukian nung nu pilan ing istansang kailangan lang magaua. Maliari lang apatan, limaan, pati anaman o pituan pa kabang deng panauli dang silaba deti dapat langan ririma. Makanian murin, king balang istansa, deng rima malairi la naman mamalit, mupin kerakalan kareti papalit la potang kaibat na ning pitu o dakal pang istansa.

Mapilan karing dalit na mekua pang meramdam ketang panaun ning sinlag ya ing pang20 dilanwa na mengasinup, ibat la karetang Luther Parker Collection. Metung a alimbau ing pakatuki: “Ing sinta na ning dalaga Anti ing danum king dubasa Numan ari ing linis na Tin sumayad a galac na”

“Ing sinta na ning lalaqui Anting danum naman cati Marayuping magparati Qng abari ning babaye ”

Metung karing maulangang pansin a ikit nang Dizon (2004) kalupa nang Hernandez (1998) itang poesiang Marungay. Keti pakutang nemu naman kebit ketang sinulat na ing Marungay bilang Manungay. Iti makanian ne munaman apansinan Santos (2005) aniang lilikas ne ing obra nang Benavente ibat king salitang Ispanis. Ing salitang manungay, iti ing matuang diptong ning balu da ring Kapampangan ngening manungge o manunge. Iti mangabaldugan yang pamanuldu o maliari mu ring pamanuru keng para nang tau ning dadapat kaniti. Masanting yang ilage iti king dakal a panugali da ring Kapampangan. Mumuna, metung a panugali da ring Kapampangan ing mapanuru antimo potang atin magbasultu potang gagagkas nala deng makayagum king metung a pamitipun at potang lilipat ne king tutuking malaiari pang magbasultu o mamulosa. Nung balikan ya ing asulat nang Benavente kaniti, ustu ya naman buring sabian uling ing metung keti yang magkanta na anti y among manungge karing dakal ban ipakibat da ne man ing estribillo o refrain. Iti kauangis nemu naman itang metung pang pialung ning pamigaleng atin pakibatann da ring dakal a makiabe. Iti ing ausan dang bulaklakan (o talubangan) at karagatan. Keti mipamakibat la deng kayabe balang kaibat nang mengutang ning metung anti y among manungge ketang durugpan ning talubang , at makanian nemang makibat ing magsilbing bulaklak o karutungan.

Dakal munaman karing kantang pang-anak deng magsilbing pasilip ketang matuang poesiang Kapampangan na sasalamin king payak dang pamibiebie deng makatuang Kapampangan. Deng pakatuki metung lamu karing makakalinguan nang kanta da ring anak a mamialung king dalan kanita.

O silin-silinan Babo na ning dutung Ayalang patugut King dalan luluyung Iniang mebante ka Ika pa ing sinumbung E uari tutu ita Ika ing sinumbung Ika ing sinumbung

Bulan, bulan Baldugan mukung sundang/palang Nanan me ing sundang/ palang Pangutud keng kuayan Nanan me ing kuayan Gauan keng bale Nanan me ing bale Dapukanan keng pale Nanan me ing pale Pamubud/panguruk/pakan yang manuk Paten keng siklaud

Dalit o Kanta?

Dalit o Kanta? Nanung pamialiua da reti? Agpang kang Paring Diego Bergaño O.S.A. (1860), ing dalit kanitang panaun a disan na, iti deng pakabersu (couplet), antimo deng kuentung makapoesia (ballad), kantang Kapampangan. Dagdag na pang Bergaño (1860), ing dálit, o manyalit, iti ing ikanta la; kabang ing délit tutukuy ya king kanta o ing nung para kaninu ya ing kanta; mirálitan, ing magkanta la ring balang metung…kabang y Rodolfo Cortez (1963) naman ing sinabing metung lang pangkaraniuang kanta. Ania dakal karing lalaue karing aduang alimbaua da reti bilang ordinariung kantang babasultu da king dalan, ing “Atin ku pung Singsing” at ing “O Kaka O Kaka”.

Agpang kang Ricardo E. Galang (1940), ing dalit ilapin deng kantang pamibibie king balen. Dagdag na pa (Galang 1940), makakanta la menasa deti karing panaun ning pamamastul damulag, mamiping kakurangan, mangiling o magbaiung pale at mais, o balang mamagse la ring ati king bangka bang patdan da ing kainip king pamaglaut.

Deng dalit (Galang 1940) tetema la king lugud ning leguan king kalikasan, lugud king Apung Ginu, kapalsintan, at o tepangan da rin bayani. Deti pakabersu la, at mas dirinan deng malalam a pansin ing tema kesa king melodi o tonu ning kanta. Katunayan, ing tonu na maralas mauulit la mu potang makakanta la. Menasa, deng magkanta o deng magdalit kukua lang maiplan a tabas ibat karing kuriru at keti pasantingan da nemu ing pamagkanta. Ing pakatuki, metung yang alimbaua ning dalit ibat ketang librung Ethnographic Study of the Pampangans nang Galang (1940).

Panupaya mu cu, dalitanan da ca Comanguing babai, malagung Sultana, Ding angang bulclac durucu la queca Uling icang reina ding bucu’t sampaga.

Metung cang bulaclac qñg malagung jardin Isapuac babo na ning marimlang angina, Daig mo pa retang azucena’t jasmine Canitang cule rang masmiu’t maningning.

Agpang kang Lorenza Garcia (Perez n.d.), ing dalit metung yang imnu na mangising king kapanamdaman antimo deng manaklas at miadiang makipaglaban. Y Kapitan Karias Abundio, na masasabing pekamata nang Andres keti Kapampangan kanita aniang panaun ning rebolusiung 1896 ing magkantang dalit balang makapagadia at makatuki deng kasapi king lalaban ning katipunan. Dagdag na pang Alejandro Perez, aniang milabas na ing panaun ning rebolusiun, ing dalit megi lang anti mong imnung pangpisamban. Lultong deng dalit ila mong peka-pormal at mlagung liriku karing miayaliuang foksong o kantang pangbalen.

Kasalungsungan, deng aduang areti (ing dalit at kanta) antinala mong mipapalitan a kabaldugan ning pamangamit.

Panabilin: Nung atin ko pung maulagang pangsin o komentung malairing iambag king bilungan a iti, matula kepu tanggapan at iabe king metipun a salese keti.